We współczesnych świecie daje się zauważyć powszechny kryzys autorytetu. Upadły uznawane dotąd autorytety, pojawiły się inne. Można nawet powiedzieć, że pojęcie autorytetu stało się niemodne. Kryzys ten objął swoim zasięgiem również oświatę. Fakt ten jest niepokojący. Czy jest w tej sytuacji sens starać się kreować swój wizerunek, budować autorytet, skoro nie ma na to społecznego zapotrzebowania?
To powód do przemyśleń i refleksji.
Czasy zmieniają się, a my razem z nimi. Należy zaakceptować zachodzące zmiany i tworzyć nowe jakości, nowe autorytety, dostosowane do oczekiwań i wymagań uczniów, rodziców, ale zgodne z własnymi przekonaniami.
Słowniki definiują autorytet jako prestiż jednostki czy grupy osób, który opiera się na uznanych i cenionych w określonych środowiskach wartościach.
A jak to wygląda w życiu codziennym?
Pojęcie autorytetu ma przynajmniej dwa znaczenia: z jednej strony "autorytet" to ktoś, kto jest ekspertem w danej dziedzinie, z drugiej zaś jest równoznaczne z szacunkiem i uznaniem innych. W przypadku nauczyciela ideałem byłoby połączenie obu tych aspektów: fachowości i czynników emocjonalnych.
Tylko taki nauczyciel: kompetentny, obdarzony sympatią i zaufaniem podopiecznych, będzie potrafił kształtować człowieka dostosowanego do życia we współczesnym świecie i otaczającej go rzeczywistości.
W formalny, narzucony przez tradycję autorytet nikt dziś bezkrytycznie nie uwierzy. Trzeba na autorytet zapracować solidną, ciężką pracą.
Proces ten rozpoczyna się już na etapie pracy z najmłodszymi dziećmi, w nauczaniu początkowym. Jest to niezwykle trudne zadanie, gdyż dziecko w tym wieku jest bardzo podatne na działanie różnych czynników, bardzo chwiejne, niestałe w sądach i ocenach. Ma w swoim otoczeniu bardzo wiele punktów odniesienia, wiele autorytetów.
Dzieci bardzo wnikliwie obserwują swojego nauczyciela, niewiele ujdzie ich uwadze. Bodźce, które odbierają, warunkują pozytywne bądź negatywne ustosunkowanie się do nauczyciela, co ma ogromny wpływ na jakość i stopień autorytetu.
Nauczyciel w klasach młodszych jest jedną z najbardziej znaczących osób w życiu dziecka. W dużej mierze to właśnie od niego zależy ukształtowanie najbardziej wartościowych cech u jego wychowanków.
Jak już wcześniej wspomniałam, jest to zadanie niezwykle trudne ze względu na plastyczność psychiki dziecka w tym okresie i podatność na różne wpływy, nie zawsze przecież pozytywne.
Nauczyciel stanowi dla uczniów wzór osobowy i dlatego tak ważne jest, jak wychowankowie go postrzegają. Młodsze dzieci wysoko sobie cenią takie cechy, jak: okazywanie ciepła, nawiązywanie bliskich więzi i związków emocjonalnych, serdeczność i życzliwość. Starsze dzieci chciałyby, aby nauczyciel respektował ich dojrzałość i traktował je partnersko.
Młodzież zaś najwyżej ocenia wiedzę merytoryczną i umiejętności dydaktyczne wykładowcy, jego etykę i zdolność do okazywania uznania dla niezależności młodych ludzi.
Niezależnie od wieku wychowanków, od zmieniających się oczekiwań w zależności od poziomu umysłowego, na każdym z etapów autorytet utracić jest bardzo łatwo. Dotyczy to nauczycieli, którzy nie potrafią przekazać wiedzy w sposób przystępny, zrozumiały, nie potrafią zainteresować, prowadzą nudne lekcje i maja trudności z utrzymaniem dyscypliny.
Biorąc to wszystko pod uwagę, należy spełnić kilka warunków, aby mieć szansę na uzyskanie statusu autorytetu. Jednym z takich warunków jest traktowanie ucznia w sposób nie uwłaczający jego godności osobistej. Bez tego żaden nauczyciel, o wysokich nawet kompetencjach merytorycznych, nie będzie mógł nigdy być postrzegany jako autorytet.
Drugim takim niezbędnym warunkiem jest zasób posiadanej przez nauczyciela wiedzy i sposób, w jaki przekazuje ją wychowankom. Faktem jest, że małe dzieci tego nie będą w stanie stwierdzić, ale jak najbardziej potrafią ocenić sposób przekazania wiadomości, wyrazić aprobatę, jeżeli lekcja wydała się im ciekawa lub dezaprobatę, gdy nudziły się lub coś im się nie spodobało
Ważna jest przy tym aktualność wiedzy, znajomość najnowszych trendów, nowinek, informacji z internetu.
Uczniowie widzą i cenią również pasję nauczyciela, jego entuzjazm, czy też marazm, wypalenie zawodowe.
Powinien również potrafić nauczyciel dostosować swoje oczekiwania wobec dzieci do ich wieku i poziomu dojrzałości. Wymagania te nie powinny być zbyt wysokie, tak aby dawały uczniom możliwość ich spełnienia, ani zbyt niskie, żeby nie zrodziło się podejrzenie o lekceważenie i niedocenianie. Wykonanie zbyt prostego zadania nie daje przecież poczucia sukcesu.. Tak więc oczekiwania powinny być dokładnie wyważone.
Pozostała oczywiście sprawa dobrego kontaktu emocjonalnego, bez którego wszystkie powyższe czynniki i tak nie będą miały większego znaczenia.
Tak więc każdy nauczyciel dążący do budowania i utrzymania autorytetu powinien wykazać się dużym taktem pedagogicznym, pozwalającym mu na właściwe dozowanie życzliwości, szczerości, ale i stanowczości, dyscypliny. Powinien wykazywać się dużym obiektywizmem i umiejętnością indywidualnego podejścia.
Musi dysponować ogromną wiedzą, by w ten sposób wzbudzać podziw i uznanie, a jednocześnie stosować takie formy, metody i środki, które będą gwarantowały efektywność pracy.
Pomocne w budowaniu autorytetu będą również indywidualne zalety osobowości nauczyciela, przejawiające się życzliwością, umiejętnością rozumienia problemów dzieci i młodzieży, zdolnością do okazywania na przykład współczucia.
Budowanie autorytetu to proces bardzo żmudny i długotrwały. Tworzenie więzi opartej na szacunku, zaufaniu i zdolności do kompromisu trwa latami. Dlatego mądry, doświadczony nauczyciel będzie taki partnerski układ cenił i pielęgnował. Będzie unikał pewnych zachowań, które mogą doprowadzić do utraty autorytetu.
Nauczyciel uznawany przez uczniów za autorytet nie robi raniących uwag i komentarzy. W ten sposób szybko zniszczyłby swój depozyt emocjonalny. Potrafi słuchać i przyjmować racje innych. Potrafi milczeć. Dobry pedagog szanuje ucznia i okazuje mu to. W ten sposób pomaga mu w budowaniu poczucia własnej wartości. Sam będzie tak traktowany przez uczniów, gdyż ludzie reagują zgodnie z tym, jak z nimi postępujemy i jaką mamy o nich opinię. Nie wolno jednak doprowadzić do tego, by być postrzeganym jako osoba naiwna, gdyż to prowokuje do popełniania nadużyć.
Skuteczne wywieranie wpływu na uczniów jest warunkowane również sposobem komunikowania się. Wzajemne oczekiwania powinny być jasno sformułowane. Powinny być zrozumiałe i nie mogą być w dzisiejszych czasach narzucone . Obie strony powinny je akceptować i nie zmieniać bez uprzedzenia.
Uczeń i jego rodzice powinni wiedzieć o ważnych decyzjach, jakie podejmowane są wobec dziecka i móc wyrazić swoją opinię na ich temat.
Arbitralne podejmowanie decyzji, które dotyczą osób trzecich bez ich przyzwolenia może doprowadzić do ich odrzucenia, nawet jeśli propozycje nauczyciela były interesujące. Należy dzielić się odpowiedzialnością. W ten sposób rodzi się atmosfera zaufania, w której nauczyciel staje się doradcą, pomocnikiem, a nie przeciwnikiem.
Jednakże nauczyciel posiadający autorytet przedstawi różne aspekty każdej sprawy, w tym przewidywalne trudności. Będzie umiał przekonać, że to, co proponuje ma wartość i sens, a robiąc coś z zapałem zaangażuje i zaktywizuje innych, co jest przecież ważnym elementem oddziaływania wychowawczego. Mądre kierowanie przedsięwzięciami doprowadzi do tego, że wychowankowie utożsamią się z racjami opiekuna, którego uznają z autorytet. W ten sposób właśnie buduje się nowa jakość autorytetu, którego wielkość opiera się na wiedzy, spójności wewnętrznej i sile moralnej, a nie na zewnętrznych atrybutach władzy.
Sam fakt bycia nauczycielem, którego prestiż jest w dzisiejszych czasach znacznie mniejszy, nie gwarantuje bycia autorytetem dla uczniów. Autorytet buduje się w codziennym kontakcie z dziećmi w oparciu o kompetencje interpersonalne. Autentyczny autorytet opiera się na jednoznacznym, otwartym i jasnym sposobie komunikowania. Nie dopuszcza nadużywania władzy, narzucania opinii i gotowych rozwiązań.
Wiele sytuacji szkolnych sprawia, że nauczyciel może mieć poczucie utraty autorytetu. Są to czasami tak banalne sytuacje, jak niegrzeczne odezwanie się ucznia czy odmówienie wykonania polecenia i przytrafiają się każdemu nauczycielowi. Należy jednak pamiętać, że zachowanie nauczyciela a nie samo zdarzenie będzie miało wpływ na umocnienie bądź osłabienie autorytetu.
W tym skomplikowanym procesie tworzenia autorytetu oraz czasach, kiedy pojęcie to uległo przewartościowaniu należy pamiętać o roli innych elementów z tym powiązanych. Na kształtowanie wizerunku nauczyciela bardzo duży wpływ mają media. Niestety, prasa, radio i telewizja interesują się najczęściej nieprawidłowościami, omawiając przypadki, w których nauczyciel popełnił jakiś błąd. Z punktu widzenia mediów obraz dobrze pracującego nauczyciela nie jest godny wzmianki. Takie przedstawianie incydentalnych wydarzeń prowadzi do osłabienia autorytetu nauczyciela, do powstania niewłaściwych i krzywdzących uogólnień.
Innym czynnikiem obniżającym autorytet nauczyciela jest status finansowy tej grupy zawodowej. Obecnie przecież wysokość zarobków ma wpływ na postrzeganie osoby bogatej jako zaradnej, ustawionej, podziwianej, szanowanej.
W dużej mierze wizerunek nauczyciela jest kreowany przez rodziców, przekazujących dzieciom własne doświadczenia z czasów, w których sami byli uczniami oraz partii politycznych, które w zależności od programów i celów raz nauczycieli chwalą raz deprecjonują. A często ich opinie niewiele mają wspólnego ze stanem rzeczywistym.
Również konflikty na terenie szkoły, a czasami nawet wciąganie uczniów w rozgrywki dorosłych, lub despotyczna dyrekcja hamująca inicjatywy nauczyciela, obniżają jego autorytet.
Na koniec chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że w obecnych czasach nauczyciel nie jest już jedynym źródłem wiedzy i jego sposób przekazywania faktów nie wytrzymuje konkurencji z możliwościami, jakie daje telewizja czy internet.
W przeciwieństwie jednak do mediów nauczyciel dysponuje pewnymi unikalnymi narzędziami, jak na przykład możliwość uczenia w oparciu o pracę zespołową, stwarza możliwość nawiązywania osobistych kontaktów międzyludzkich w toku przekazywania wiadomości, może wspierać ucznia, reagować na nieprawidłowości, poprawiać błędy.
Źródła autorytetu tkwią więc w sferze prawie abstrakcyjnej, u podstaw której leżą ideały pedagogiczne, efektywność nauczania, osobowość nauczyciela, charyzma i empatia.
Materiały źródłowe:
1. Debesee M. "Etapy wychowania", W-wa 1996
2. Gnitecki I. "Zarys pedagogiki ogólnej", Poznań, 1995
3. Janowski A. "Poznawanie uczniów; zdobywanie informacji w pracy wychowawczej", W-wa, 1993
4. Krawczyk M. "Metody wychowania moralnego", W-wa, 1970
5. Mędrzycki T. "Psychologiczne prawidłowości, kształtowanie postaw", W-wa, 1970
mgr Beata Cieminska
Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka
w Przechlewie |
