www.szkolnictwo.pl

Artykuł stanowi zbiór najważniejszych zagadnień związanych z problematyką osiągnięć szkolnych obecnych we współczesnej dydaktyce polskiej i amerykańskiej.
Prezentuje różne taksonomie celów nauczania. Może stanowić pomoc przy konstruowaniu przedmiotowych systemów oceniania i formułowaniu celów operacyjnych.
Opracowanie: Andrzej Borowiec

     Jednym z podstawowych zadań systemu oświatowego jest podnoszenie efektywności kształcenia. Skuteczność działań dydaktyczno – wychowawczych szkoły jest uzależniona od stawiania ciągłej diagnozy dotyczącej postępów w nauce poszczególnych uczniów.
     Poznanie osiągnięć uczniów pozwala na zaprojektowanie określonych działań dydaktyczno – wychowawczych, mogących zapewnić każdemu uczniowi powodzenie w nauce.
     Osiągnięcia szkolne są to wyniki procesu dydaktyczno – wychowawczego, które uczniowie zawdzięczają szkole. Zaliczymy do nich min. Zdobyta wiedzę i umiejętności, zdolności, zainteresowania, motywacje, przekonania i postawy.
     Psychologowie amerykańscy R. Gagne’, L. Briggs, W. Wager określają osiągniecia szkolne jako wyniki uczenia się ujmując je w 5 kategorii "zdatności":

1. Umiejętności intelektualne.
2. Strategie poznawcze.
3. Informacje werbalne.
4. Umiejętności motoryczne.
5. Postawa

     Umiejętności intelektualne są podstawą, niezbędnym składnikiem całego kształcenia formalnego. Są to zachowania umożliwiające człowiekowi kontakt ze światem. Ich nauka rozpoczyna się od najniższych klas wraz z nabywaniem umiejętności czytania, pisania i liczenia.
     Strategie poznawcze zarządzają własnym uczeniem się człowieka, kontrolują jego zachowanie. Mogą dotyczyć jednej tylko dziedziny, np. czytania ze zrozumieniem, bądź mogą przybierać ogólny charakter, np. wnioskowanie, indukcja. Informacje werbalne to zapamiętana wiedza, którą człowiek jest w stanie przechować w pamięci i wykorzystać, wyrazić, np. poprzez zastosowanie reguły w działaniu.
     Umiejętności motoryczne są najbardziej naturalnym zachowaniem człowieka. Polegają one na działaniu w różnych kontekstach, np. nadawanie kształtu literze, rysowanie linii, przecinanie kartonu.
     Ostatnią kategorią zdatności są postawy odnoszące się do dziedziny emocjonalnej. Wybór działania dokonywany jest pod wpływem postawy rozumianej jako trwały stan umysłu.
     Zamierzone osiągnięcia ucznia są często utożsamiane z celami nauczania. Znane są 3 sposoby wyrażania celów nauczania:

1. Poprzez charakterystykę celów.
2. Poprzez klasyfikację.
3. Poprzez taksonomiczne ujecie celów kształcenia.

     Taksonomia celów kształcenia wzorowana na systematyce organizmów żywych zmierza do uporządkowania, usystematyzowania i zhierarchiwizowania celów nauczania.
     Ogólne taksonomie celów nauczania są podstawą do opracowania szczegółowych taksonomii dotyczących poszczególnych przedmiotów nauczania, te zaś służą ustaleniu przedmiotu kontroli i pomiaru.
     Jedną z pierwszych, ogólnych taksonomii celów nauczania stworzył zespół naukowców amerykańskich pod kierunkiem B. Blooma. Taksonomia Blooma dotyczy sfery poznawczej i emocjonalnej. W sferze poznawczej taksonomia ta wyróżnia następujące kategorie główne:

1. Wiedza.
2. Zrozumienie.
3. Zastosowanie.
4. Analiza.
5. Synteza.
6. Ocena.

     Wiedza – jako podstawowa kategoria – eksponuje zapamiętywanie pojęć, treści zjawisk, faktów, teorii i struktur.
     Zrozumienie oznacza dosłowne rozumienie zawartej w przekazie informacji poprzez:

• przekład – wyrażenie informacji w innej formie;
• interpretację – wyjście poza dosłowność przekazu;
• ekstrapolację – rozszerzenie interpretacji danych;

     Zastosowanie – dotyczy umiejętności posłużenia się regułą, zasadą, ideą w konkretnej sytuacji.
     Analiza – oznacza rozkładanie materiału na części składowe, uchwycenie związków i zależności między nimi.
     Synteza – to składanie elementów i części tak, by utworzyły całość.
     Ocena – będąca kategorią najwyższą – dotyczy wydawania sądów o wartościach na podstawie kryteriów zewnętrznych bądź wewnętrznych.
     Taksonomię Blooma poddawano niejednokrotnie krytyce. Oto najczęściej wymieniane zarzuty;

1. Niejednoznaczność i nieprecyzyjność określeń kategorii szczegółowych.
2. Pomijanie sprawności, nawyków myślenia twórczego, rozwiązywania problemów.
3. Brak hierarchiczności; osiągnięcia uczniów na wyższych poziomach nie zawsze są uwarunkowane osiągnięciami z niższych poziomów tej taksonomii.
4. Nadmierne rozbudowanie kategorii wyższego rzędu, co stwarza trudności w użyciu tej taksonomii do pomiaru osiągnięć.

     Polska myśl pedagogiczna wypracowała własne koncepcje taksonomii celów nauczania. Jedną z pierwszych przedstawił W. Okoń. Autor wyprowadził swą taksonomię ze swojej teorii wielostronnego uczenia się.
Taksonomia W, Okonia obejmuje 4 kategorie:

1. Wiadomości o faktach i zależnościach między nimi.
2. Rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych.
3. Samodzielne dokonywanie oceny.
4. Samodzielne stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach.

     Kategoria A obejmuje wiadomości, a więc znajomość faktów, pojęć, postaw, praw, teorii, terminologii, zasad i struktur, a także ich zapamiętanie i zrozumienie.
     Kategoria B kładzie nacisk na wykonywanie czynności myślowych niezbędnych przy operowaniu wiedzą.
     Kategoria C dotyczy samodzielnej i krytycznej oceny wartości rzeczy, zdarzeń.
     Kategoria D eksponuje umiejętność zastosowania wiadomości w konkretnych sytuacjach.
     Własny schemat hierarchicznego uporządkowania celów nauczania stworzył B. Niemierko. Swoją koncepcje autor po raz pierwszy przedstawił w pracy "ABC testów osiągnięć szkolnych", stąd taksonomia ta nosi nazwę taksonomii ABC. B. Niemierko wyróżnił 2 poziomy celów nauczania: wiadomości i umiejętności, zaś na każdym z tych poziomów umieścił po dwie kategorie:

POZIOM KATEGORIA

1. Wiadomości
   1. Zapamiętanie
   2. Zrozumienie
2. Umiejętności
   1. Stosowanie w sytuacjach typowych
   2. Stosowanie w sytuacjach nietypowych

Poszczególne kategorie wymagają szczegółowego rozwinięcia.

• Poziom I A: zapamiętanie wiadomości.
        Kategoria ta wymaga odszukania w pamięci, ewentualnie uzupełnienia w formie ustnej lub pisemnej, czy też praktycznym działaniu wiadomości dotyczących faktów, terminów, praw i teorii naukowych, kryteriów oceny i zasad działań.
• Poziom I B: zrozumienie wiadomości.
       Uczeń, który wcześniej zapamiętał elementarne wiadomości, niezbędne na danym szczeblu nauczania potrafi je przedstawić w innej formie niż były mu podane. Umie streścić dane wiadomości, porównać je z innymi, dokonać ekstrapolacji – przeniesienia opisu zjawiska na inne sytuacje.
• Poziom II C: zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych.
       Oznacza to osiągnięcie wyniku o znaczeniu praktycznym, wymagające zrozumienia sytuacji i zasad działania. Uczeń posługuje się w działaniu zdobytymi wiadomościami według podanych uprzednio wzorów.
• Poziom II D: zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych.
       Kategoria ta wymaga opanowania przez uczniów złożonych procesów myślowych;
  • dokonywania analizy, polegającej na wyróżnianiu elementów rzeczy, zjawisk i ustalaniu związków pomiędzy nimi;
  • dokonywania syntezy będącej całościowym ujęciem przeanalizowanej treści;
  • dokonywania oceny, wartościowania stanu rzeczy, przedmiotów działania;
       Spośród scharakteryzowanych powyżej taksonomii celów nauczania dla nauczyciela – praktyka najbardziej użyteczną wydaje się być taksonomia ABC Niemierki.

Oto podstawowe zalety tej taksonomii:

1. Jest na tyle prosta, że nie stwarza problemów w posługiwaniu się nią.
2. Jest otwarta, co nie ogranicza inwencji nauczyciela w zakresie stawiania celów szczegółowych.
3. Nie narzuca jakichś z góry określonych metod nauczania.
4. Poprzez swoją hierarchiczność wyraźnie wskazuje na wyższość operatywności wiedzy, umiejętności myślenia dywergencyjnego nad prostym zapamiętaniem, zrozumieniem i odtwarzaniem wiedzy; jest to jednym z głównych założeń współczesnej dydaktyki.
5. Daje możliwość sprawdzenia i pomiaru zakładanych osiągnięć uczniów.
6. Nauczyciel może posłużyć się tą taksonomią na każdym etapie procesu dydaktycznego – zarówno przy projektowaniu pracy dydaktycznej, w jej przebiegu, jak też na etapie kontroli i pomiaru osiągnięć uczniów i sprawdzenia wyników własnej pracy.

Bibliografia

1. Gagne’ R., Briggs L., Wager W.: Zasady projektowania dydaktycznego. Warszawa 1992, WSiP.
2. Galloway Ch.: Psychologia uczenia się i nauczania. Warszawa 1988, PWN.
3. Niemierko B. (red): ABC testów osiągnięć szkolnych. Warszawa 1975, WSiP.
4. Niemierko B.: Miedzy oceną szkolną a dydaktyką. Warszawa 1991, WSiP.
5. Niemierko B.: Testy osiągnięć szkolnych. Warszawa 1975, WSiP.
6. Okoń W.: Elementy dydaktyki szkoły wyższej. Warszawa 1971, PWN.
7. Okoń W.: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1987, PWN.
8. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1987, PWN