Efektywność pracy nauczyciela jest funkcją określonych warunków zewnętrznych, stosunków interpersonalnych, techniki pedagogicznej i cech osobowości. Za osobowość uważa się ogół względnie stałych i zintegrowanych cech psychicznych i fizycznych człowieka determinujących specyficzny dla niego sposób działania. Nie ulega wątpliwości, że wyniki pracy nauczyciela zależą w dużej mierze od jego osobowości.
Osobowość nauczyciela wychowawcy a w szczególności nauczyciela klas młodszych
Efektywność pracy nauczyciela jest funkcją określonych warunków zewnętrznych, stosunków interpersonalnych, techniki pedagogicznej i cech osobowości. Za osobowość uważa się ogół względnie stałych i zintegrowanych cech psychicznych i fizycznych człowieka determinujących specyficzny dla niego sposób działania. Nie ulega wątpliwości, że wyniki pracy nauczyciela zależą w dużej mierze od jego osobowości. Kształtuje się ona pod wpływem warunków społecznych, kultury środowiska, świadomych oddziaływań wychowawczych i samowychowania. Społeczeństwo wciąż zmienia się, dlatego też trudno jest określić, które cechy osobowości w danej chwili historycznej są najważniejsze i powinny być przede wszystkim kształtowane. Każda epoka stawia przed nauczycielem specyficzne zadania, których wykonanie wymagało określonych cech osobowości.
Współcześnie model osobowości nauczyciela można rozpatrywać w kontekście rozwiązywania problemów kształcenia i wychowania, przed którymi staje nauczyciel nowej szkoły.
Wiedza jako element kwalifikacji zawodowych nauczyciela jest stosunkowo szeroko potraktowana w kształceniu i doskonaleniu nauczycieli. Cała niemal uwaga uczelni wyższych koncentruje się na wyposażeniu kandydata do zawodu nauczycielskiego w możliwie szeroki zakres wiedzy ogólnopedagogicznej a szczególnie wiedzy specjalistyczno – przedmiotowej. Ta tendencja jest słuszna, ponieważ wiedza stanowi podstawę edukacji kadry nauczycielskiej. Nie może jednak być tak eksponowana, by przesłaniała wszystkie inne funkcje uczelni w zakresie kształtowania pełnej osobowości nauczyciela.
Szybkie tempo rozwoju nauki i techniki zmusza ludzi do ustawicznego kształcenia. W szkole zmieniają się programy i w związku z tym metody nauczania. Rola nauczyciela ogranicza się do kierowania samodzielną pracą uczniów i przygotowania do samokształcenia. To zadanie będzie spełniał nauczyciel inteligentny dostrzegający zmiany dokonujące się w świecie. Nauczyciel umiejący samodzielnie i krytycznie myśleć, dokonywać wyboru prawdziwych wartości i na nie ukierunkowywać pracę młodzieży odpowiednio dobranymi metodami.
Sama inteligencja nie wystarcza, nauczyciel powinien być także człowiekiem twórczym, racjonalizatorem. Musi ożywić suchy i skondensowany materiał podręcznikowy, powiązać go z życiowymi sytuacjami dziecka i jego poziomem umysłowym. Zdolności twórcze związane są nie tylko z myśleniem, ale i wyobraźnią. Twórczy nauczyciel stawiający w swojej pracy określone cele wyobraża sobie przebieg procesu nauczania i wychowania oraz różnego rodzaju trudności, na jakie uczniowie mogą się natknąć. Zastanawia się nad różnymi wariantami metod, które będzie mógł zastosować w pracy. Mówi się , że nauczyciel jest duszą szkoły. Bowiem on przede wszystkim przyczynia się do stwarzania odpowiedniej atmosfery w szkole. Wiele zależy od jego osobistego wkładu w zorganizowanie środowiska wychowawczego, dobrych warunków do nauki, miłego otoczenia, atrakcyjnych zajęć.
Praca nauczyciela ma również charakter społeczny. Współpracuje z zespołami uczniowskimi, rodzicami, komitetami rodzicielskimi, pracuje społecznie w organizacjach społecznych i politycznych. Praca nauczyciela będzie bardziej skuteczna wówczas, jeśli będzie umiał łatwo nawiązać kontakty społeczne z otoczeniem. W stosunki społeczne włączone są uczucia jak sympatia, przychylność, życzliwość, przyjaźń, wyrozumiałość.
Nauczyciel musi wykazać dużo cierpliwości, by doprowadzić wszystkich uczniów do poziomu wymaganego przez program. Ponadto nauczycielowi potrzebna jest w pracy podzielna uwaga, szybka reakcja oraz zdolność modyfikowania owych czynności. Problem, na który należy zwrócić uwagę, to umiejętności dydaktyczne. Bardzo często utożsamia się wiedzę z umiejętnościami. Zdarza się, że nauczyciel posiadający wiedzę rozległą i pogłębioną jest bezradny w sytuacjach bezpośrednich kontaktów z uczniami, gdy wiedza ta ma stanowić jedynie tworzywo w organizowaniu skutecznego procesu pedagogicznego.
Synonimem dobrej roboty jest sprawne działanie. T. Kotarbiński wyróżnia w działaniu następujące elementy: podmioty działające tworzywo, środki, metody, cele, wytwory. W procesie kształcenia i wychowania działanie pedagogiczne to świadome intencjonalnie podejmowane w stosunku do ucznia czynności nauczyciela, których wykonanie wymaga uwzględniania celu, warunków, środków i efektów. Działanie to, może być sprawne lub nieudolne, skuteczne lub zawodne. Jednak umiejętność pedagogiczna powinna wyrażać się w zdolności do takiego działania, które charakteryzują sprawne i skuteczne czynności nie wykonywane metodą prób i błędów. Umiejętność pedagogiczna to zdolność nauczyciela do sprawnego i skutecznego działania, w którym posługuje się środkami odpowiednimi do aktualnie zmieniającej się rzeczywistości pedagogicznej.
Obok umiejętności pedagogicznej, nauczyciela wychowawcę powinna cechować spostrzegawczość pedagogiczna i ekspresja. Ekspresja to szeroko pojęta zdolność do przekazywania uczniom swoich myśli, uczuć i pragnień. Natomiast zdolność reagowania uczniów na środki ekspresji nauczyciela to spostrzegawczość pedagogiczna. Te dwie zdolności są wzajemnie uwarunkowane. Bowiem dobór odpowiednich środków ekspresji uzależniony jest od dokładnego rozpoznania sytuacji pedagogicznej i odwrotnie. Stosując różne środki ekspresji można wywołać korzystne zmiany w procesie dydaktyczno – wychowawczym.
Następna cecha osobowości nauczyciela to zamiłowanie do pracy pedagogicznej. Wyraża się ona w emocjonalnym stosunku do dzieci a jednocześnie do zawodu nauczycielskiego. Nauczyciel nie tylko musi lubić swoją pracę, ale musi też dostrzegać sytuacje pedagogiczne, przeprowadzać analizę i dokonywać oceny po to, aby postawić prawidłową diagnozę, wybrać odpowiednie metody i środki oddziaływania na wychowanka. Przy tym konieczne jest również doświadczenie pedagogiczne. Ta cecha osobowości przejawia się u nauczycieli aktywnie uczestniczących w procesie dydaktyczno – wychowawczym, gdzie każdy dzień pracy jest dla niego bogatym przeżyciem. Tacy nauczyciele coraz pełniej rozumieją psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania postępowania uczniów. Z każdym prawie dniem dopracowują się lepszych metod i sposobów działania pedagogicznego. Doświadczenie zdobywane przez nich doskonali ich umiejętności pedagogiczne, bo jest wzbogacane twórczą refleksją. Nauczyciele biernie uczestniczący w procesie dydaktyczno – wychowawczym zamiast doświadczenia pedagogicznego popadają w rutynę.
Jak wynika z powyższych rozważań, o doświadczeniu pedagogicznym nauczycieli decyduje nie tylko ilość przepracowanych lat, ale przede wszystkim ich inwencja twórcza. Właśnie twórcze rozwijanie umiejętności pedagogicznych to następna cecha osobowości nauczyciela. Powinna ona być czynnikiem chroniącym przed rutyną. Twórcze rozwijanie umiejętności pedagogicznych może dokonać się przede wszystkim przez zapewnienie stałego dopływu nowych osiągnięć teorii pedagogicznej oraz podjęcie dodatkowych zabiegów, aby te osiągnięcia w ewidentny sposób mogły zaznaczyć się w praktyce szkolnej. Osobowość współczesnego nauczyciela powinna być bogata i wszechstronnie rozwinięta. Człowiek, który jest powołany do tego, aby kształtował i rozwijał inne osobowości, musi sam mieć bogatą osobowość. Od stopnia jego rozwoju i ukształtowania zależy wielkość wywieranego wpływu.
Obecne pokolenie nauczycieli odznacza się tym, że pracują oni w odmiennych warunkach kulturowych niż te, w jakich sami wzrastali za młodu. Odgrywają oni bardzo ważną rolę w społeczeństwie, wprowadzają bowiem młode generacje w świat bardziej skomplikowany niż dawniej, wymagający od nich większej dojrzałości umysłowej i konstruktywnych postaw społecznych. Dlatego też nauczyciele muszą przezwyciężać własne bariery rozwojowe wynikające z poprzednich warunków społecznych i kulturowych. Pokonując te przeszkody, mają oni jednak szansę osiągnięcia więcej, aniżeli było to możliwe w poprzednich warunkach.
Trudny problem osobowości nauczyciela rozstrzyga się w jego stosunku do zawodu, nauczyciel kreuje siebie w działaniu. Kiedy przedmiot jego zabiegów jest niezwykle złożony, a skutki działania nie zawsze widoczne, dużą wagę przywiązuje się do jego wiedzy zawodowej. Bowiem badania naukowe potwierdziły ogromne znaczenie tej wiedzy, gdyż koreluje ona wysoko z osiągnięciami uczniów. Od tego jaką nauczyciel posiada wiedzę zawodową, zależy jego sposób widzenia ucznia i własnej pracy, ocena walorów społecznych i osobistych. Sposób widzenia i przeżywania własnej pracy kształtuje odpowiedni do niej stosunek, co nie pozostaje bez wpływu na samą wiedzę i samookreślenie nauczyciela. Współczesne badania nad nauczycielem dowodzą, że istotną cechą osobowości nauczyciela jest ukierunkowanie pedagogiczne. Nauczyciel musi być zainteresowany tym, co robi, musi zajmować się dzieckiem i badać jego rozwój. To czy ktoś będzie nauczycielem, i to dobrym nauczycielem, zależy od nastawienia jego orientacji pedagogicznej.
Orientację pedagogiczną nauczyciela można ująć w dwóch aspektach. Nauczyciel – wychowawca może być zorientowany na przedmiot nauczania ( logotrop ) albo na dziecka ( pedotrop ). Jednak w pracy pedagogicznej nie można mówić o takim podziale kompetencji. Nauczyciel – wychowawca ma zawsze do czynienia z osobą wychowanka i powinien spostrzegać swoje problemy zawodowe w kategoriach rozwoju osobowości ucznia. Wyniki pracy nauczyciela zależą w dużym stopniu od jego stosunku do ucznia, a ten stosunek zależy od tego jak nauczyciel widzi i ocenia przedmiot swego oddziaływania. To, jak nauczyciel widzi sam siebie, jak ocenia swoje życie duchowe, bogactwo myśli i idei, wpływa na dostrzeganie indywidualnych potrzeb i warunków rozwoju ucznia. Prawdziwy nauczyciel widzi siebie we wspólnocie z innymi, chętnie zajmuje się dziećmi i akceptuje siebie w tej roli. Patrząc na dzieci z pozycji wychowawcy, spostrzega je raczej jako ludzi zdolnych, przyjaźnie usposobionych, wartościowych, na których można polegać i którym można zaufać.
Dla wychowania jest bardzo ważne, jaki system wartości reprezentuje nauczyciel. Poziom rozwoju jego osobowości, powinien więc być bardzo wysoki. Szczególnie cenić powinien to wszystko, co ma walor konstruktywny, budujący: praca, obowiązek, punktualność, dokładność. W odniesieniu do wartości osobistych ocenić powinien to wszystko, co zdobywa własnym wysiłkiem: wiedza, sprawność, zdrowie.
Ważnym problemem osobowości nauczyciela jest wyznaczanie jej granic. Nauczyciel aktywny, twórczy, stara się powiększyć granicę swojego świata, stawia sobie i innym wysokie wymagania, jest ekspansywny, zdobywczy.
Nauczyciel bierny ogranicza do minimum swoje kontakty z ludźmi, przejawia tendencję do kurczenia swojej osobowości, ponieważ czuje się zagrożony. Nastawia się głównie na obronę swojej wartości. Bardzo często pyta uczniów, by nie ujawniać swoich braków. Nie dopuszcza do bliskich kontaktów z uczniami, ograniczając się do załatwiania spraw formalnych. A przecież nauczyciel ma wielki wpływ na młodzież. Jego zainteresowania udzielają się młodzieży. Taki właśnie nauczyciel o szerokich zainteresowaniach i bogatym życiu duchowym cieszy się uznaniem i sympatią młodzieży, a więc ma zapewniony autorytet.
W stosunku nauczyciela do zawodu wyraża się jego orientacja pedagogiczna, jego nastawienie do młodzieży szkolnej, zakres aktywności i wyznawane ideały. Dzięki gromadzonemu doświadczeniu i próbom sił nauczyciel zdobywa wiedzę o sobie.
Do osobowości nauczyciela należy także zobowiązanie moralne, bardzo ważne w tym zawodzie. Nauczyciel styka się bezpośrednio z młodzieżą szkolną, której ma zaszczepić prawo moralne. Tylko jego nienaganna postawa, szczerość, uczciwość, sprawiedliwość, obowiązkowość będą najdoskonalszym instrumentem oddziaływania wychowawczego.
Czynnikiem wpływającym na osobowość nauczycieli jest doskonalenie zawodowe, bowiem walory osobowości nauczyciela sprawdzają się w jego codziennej pracy. Zdaniem J. Kozłowskiego dążenie do kompetencji jest czynnikiem pobudzającym do działania. Nauczyciel powinien daleko wykraczać poza swoją specjalność, by móc zaspokoić ciekawość uczniów. S. Szuman eksponując talent pedagogiczny powiedział „ Prawdziwy wychowawca karmi tym, co sam posiał, dysponuje i szafuje własnym majątkiem duchowym, obdarowuje wychowanka, bo sam osobiście jest bogaty. Prawdziwy wychowawca, musi zatem być bogaty, to znaczy posiadać bogatą osobowość, bogatą już dzięki wyposażeniu przez naturę, ale przede wszystkim bogatą dzięki temu, co sam w niej wykształcił i ukształtował.”
Drugą sferą zaangażowania się nauczyciela w pracy jest jego osobisty udział w kształtowaniu warunków pracy. Chodzi o jego czynny, krytyczny stosunek do tego wszystkiego, co ułatwia, potęguje jego efektywną działalność dydaktyczno – wychowawczą. Ponieważ nauczyciel powinien być raczej organizatorem procesu uczenia się młodzieży niż wykładowcą przedmiotu, należy oczekiwać, że będzie dążył do zapewnienia uczniom optymalnych warunków nauki. W takim układzie można mówić o organizacji pola dydaktycznego, na które składają się różne źródła wiedzy i wiele kanałów informacyjnych. Dlatego też nauczyciel powinien orientować się, z jakich kanałów młodzież czerpie swoje wiadomości o świecie i życiu, a pożądane źródła włączyć do sieci zasilającej organizowane pola dydaktyczne.
W tych staraniach nauczyciela o odpowiednie warunki pracy uczniów wyraźnie ujawniają się cechy jego osobowości: zamiłowanie do porządku i ładu, do racjonalnego działania stymulacyjnego, upodobania estetyczne znajdujące wyraz w dbałości o miły wygląd miejsca pracy i otoczenia. Nauczyciel musi zrozumieć, że w warunkach ostrej konkurencji oddziaływania na młodzież innych środków konieczna jest dbałość o atrakcyjność pracy szkoły.
Nauczycielowi nie wystarcza posiadany zasób wiedzy przedmiotowej, potrzebna jest mu jeszcze umiejętność przekazywania wiedzy uczniom, nazwana komunikacją szkolną. Obejmuje ona również warunki i czynności związane z przekazywaniem wiedzy i jej odbiorem. Z. Mysłakowski istotę talentu pedagogicznego tłumaczył jako zdolność nawiązywania kontaktu z uczniami.
Nauczyciel zaangażowany w sprawy młodzieży i szkoły poszukuje ciągle nowych możliwości wzbogacania swej psychiki. Ważną sprawą w pracy nauczyciela jest nie tylko świadomość celów i metod działania, ale również umiejętność samokontroli. Samokontrolę ułatwiają: zrównoważenie emocjonalne, spójność struktur poznawczych, wysoki stopień zgodności obrazów naszej osoby, to znaczy „ ja” oczywistego i „ja” idealnego, zdolność do adekwatnego spostrzegania rzeczywistości, dostrzegania aspiracji do możliwości ich urzeczywistnienia, spójność norm i wzorów zachowania.
Dla nauczyciela jest sprawą ważną, jak zapewnić sobie w szkole wysoką pozycję, znajomość czynników formujących mechanizm dążenia do osiągnięć. Satysfakcja z osiągnięć jest również jedną z cech osobowości nauczyciela.
Poza tym nauczycielowi potrzebne są różne szczegółowe zdolności i umiejętności, zależnie od wykonywanej specjalności. Związane są one z inteligencją, a rozwijają się pod wpływem ćwiczeń i doświadczenia. Zespół tych szczegółowych umiejętności i zdolności składa się na uzdolnienie pedagogiczne.
Zawód nauczyciela stwarza dużo możliwości rozwijania i wzbogacania swej osobowości. Uprawianie ustawicznego samokształcenia rozwija i wzbogaca osobowość nauczyciela.
Podsumowując rozważania nad osobowością nauczyciela, można powiedzieć, że jest ona strukturą dynamiczną, samodzielnie się rozwijającą przez określanie celów zorientowanych na działalność pedagogiczną, mobilizującą wszystkie swe siły w celu urzeczywistnienia głównych zadań, regulującą swe działania dla osiągnięcia głównych celów. Osobowość nauczyciela jest strukturą całościową zintegrowaną wokół potrzeb rozwojowych, przejawiającą dążenie do ich realizacji. Cechuje ją nastawienie prospektywne ( ku przyszłości) i prospołeczne, obiektywizm w ocenie i wytrwałość w dążeniu do celu. W pewnym zakresie jest ona niezależna od zewnętrznych nacisków i w tym znaczeniu działa samodzielnie: podejmuje inicjatywy, obmyśla plany ich realizacji i kontroluje ich wykonanie. Ma ona prawo ( według, własnego doświadczenia i rozpoznawania sprawy, ) podejmowania decyzji i kierowania swoim losem. W tym wyraża się jej indywidualność.
Osobowość nauczyciela jest układem względnie wyodrębnieniem, gdyż działa jako podukład większych układów hierarhicznie i zakresowo wyróżnionych ( klasa, szkoła, środowisko lokalne z jego subkulturą, społeczeństwo i kultura). Każdy z nich ogranicza inicjatywę i samodzielność nauczyciela, gdyż w swoich decyzjach i postanowieniach liczyć się musi z ich wpływami nad kształtowaniem jego własnej postawy, zamierzeń i możliwości realizacyjnych. Z drugiej strony osobowość nauczyciela uwikłana jest w inne podukłady. Każdy uczeń jest rozwijającą się osobowością, stanowi również układ dynamiczny rozwojowy. Nie można odmawiać uczniowi pewnych cech podmiotowości, wyrażania swej woli, podejmowania decyzji i samodzielnego kierowania swoim postępowaniem.
Główne zadanie nauczyciela polega na organizowaniu wzajemnej, między nim a uczniami, wymiany informacji. Jest to konieczna przesłanka kształtowania świadomości i samowiedzy ucznia, na którą składają się: obraz świata i obraz jego własnej osoby, rozwinięcie jego systemów odbiorczych i wykonawczych. Jednak nie same dobre strony cechują pracę nauczyciela, są też i słabe jej strony.
Wszelka praca zawodowa swoją jednostronnością i powtarzalnością sytuacji powoduje swoiste następstwa w postaci stereotypizacji czynności. Przy braku kontroli i odpowiedniego przeciwdziałania może ona przerodzić się w rutyniarstwo i upraszczanie zagadnień.
Pewne niebezpieczeństwo i ograniczenia rozwoju tkwią w organizacji szkoły, która swymi rygorami zacieśnia zakres inicjatywy nauczyciela. Może to wywołać w nim bierność, brak ryzyka i osłabienie poczucia odpowiedzialności.
Swoista pozycja nauczyciela w stosunku do ucznia stwarza jeszcze innego rodzaju niebezpieczeństwa apodyktyczność, wymagania bezwzględnego posłuchu i osłabienia zmysłu krytycznego. Osobowość jego jest szczególnie zagrożona, gdy na skutek swej przewagi nad młodzieżą nie odczuwa on potrzeby dyskutowania z nią i przekonywania.
Poważnym hamulcem rozwoju osobowości jest brak kontroli i niedostrzegania skutków swej pracy. Może to prowadzić do powierzchowności w działaniu lub powodować wyraźne zniechęcenie i brak wiary w celowość podejmowanego wysiłku. Są to szczególnie niebezpieczne momenty, wywołujące ogólne znużenie, tzw. zmęczenie zawodowe.
Przejawem wyraźnej deformacji osobowości nauczyciela jest rutyniarstwo, powtarzanie się, gadulstwo, brak kontroli własnego postępowania, nudziarstwo, mentorstwo, drobiazgowość, nerwowość, apatia i stagnacja, a nawet widoczny regres – ubóstwo wypowiedzi, prymitywne metody oraz poczucie zagrożenia i niska samoocena.
Aby jednak nie dopuścić do ujemnych skutków pracy zawodowej należy nauczycielowi stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi jego osobowości. Wskazane jest urozmaicenie pracy zawodowej przez zwiększenie zakresu inicjatywy i odpowiedzialności, wzbogacanie form jego pracy przez różne próby i eksperymenty, wzmocnienia więzi szkoły ze środowiskiem. Najważniejszą jednak sprawą jest nakreślenie realnych perspektyw rozwojowych przez awans lub zmianę rodzaju pracy w systemie oświatowym. Wiąże się to z racjonalną polityką kadrową oraz konkretnym programem doskonalenia nauczycieli.
Na szczególną uwagę zasługuje osobowość nauczyciela klas młodszych. Powinien posiadać odpowiednie kwalifikacje naukowe i pedagogiczne. Ocena wartości i przydatności nauczyciela do pracy dydaktyczno – wychowawczej nie ogranicza się do strony rzeczowego przygotowania, bierze się pod uwagę nie tylko to, co nauczyciel wie i umie, lecz również jak on potrafi przekształcać swych wychowanków w ludzi posiadających bogatą i twórczą osobowość. Nauczyciel kształcenia zintegrowanego powinien też posiadać gruntowe przygotowanie pod względem wychowawczo – pedagogicznym. Jednak wiedza i doświadczenie nie wyczerpują całokształtu warunków, które muszą być spełnione, aby proces formowania się osobowości uczniów przebiegał prawidłowo, niezbędne jest przede wszystkim umiłowanie dziecka. Związana z tą jest kolejna cecha nauczyciela to optymizm pedagogiczny, wiara w człowieka, przekonanie o skuteczności wychowawczego wpływania na kształtowanie pożądanych cech umysłu, woli i charakteru wychowanka.
Następna ważna cecha osobowości to łatwość nawiązywania kontaktu z dzieckiem w każdej sytuacji, nacechowana życzliwością ułatwia pracę, czyni ją bardziej efektywną. Kontakt z dziećmi niezmiernie ułatwia nauczycielowi jego pogodne oblicze duchowe. Cechą dzieciństwa jest intensywne przeżywanie radości życia. Przeciętne normalne i zdrowe dziecko nie zna jeszcze trosk i zmartwień, które są udziałem ludzi dorosłych, interesuje się i ujmuje przede wszystkim to, co tę naturalną i spontaniczną radość potęguje.
Uśmiechowi nauczyciela zawsze odpowiada uśmiech dziecka .
Kolejna ważna cecha osobowości nauczyciela klas młodszych to sprawiedliwość i obiektywizm. Formy stosunku do dzieci przejawiające się w darzeniu niektórych uczniów niezasłużoną sympatią, a innych równie niezasłużoną antypatią budzą u tych ostatnich poczucie krzywdy i głęboko zapadają w ich świadomość. Uczniów młodszych cechuje duża zewnętrzna aktywność wyrażająca się zarówno w swobodnym zachowaniu, jak i dużej ruchliwości, co pociąga za sobą niechętne pozostawanie w pozycji biernej, nieruchomej. W takim przypadku nauczyciel powinien wykazywać dużą wyrozumiałość i tolerancję w stosunku do tego szczególnego swobodnego zachowania się dzieci.
Takt pedagogiczny to kolejna cecha osobowości nauczyciela kształcenia zintegrowanego. Chodzi tu o zachowanie równowagi psychicznej w każdej sytuacji wychowawczej, pewnego umiaru w postępowaniu z dziećmi, owej harmonii wewnętrznej,w której nie dopuszcza się do przejawiania takich nastrojów jak grymasy, kaprysy czy irytowanie się.
Wiele jest w życiu klasy takich sytuacji, które mogą wywołać niezadowolenie nauczyciela, a nawet jego gniew, ale jest rzeczą pedagogicznie niepoczytalną załatwianie tego rodzaju spraw na gorąco i w zdenerwowaniu. Tu niezbędna jest inna cecha osobowości nauczyciela, a mianowicie panowanie nad sobą, cierpliwość pedagogiczna, która pozwoli mu na odczekanie i załatwienie sprawy spokojnie i w pełni rozważnie. Nauczyciela klas młodszych powinna również cechować umiejętność „ zniżania się” do poziomu umysłowego „ maluchów”, optymizm, niezwykłe zbliżanie się do dziecka, prawie że identyfikacja z nim, umiejętność przeżywania z dziećmi ich trosk i radosnych chwil, zabieganie o drobne przyjemności dla nich. Nauczyciel taki powinien doskonale rozumieć potrzeby dziecka, potrzebę aktywności i ruchu, potrzebę ciepła uczuciowego i swobodnej atmosfery.
Osobowość nauczyciela – wychowawcy odgrywa również doniosłą rolę w kształceniu pozytywnych motywów działalności młodszego ucznia. Uczniowie pierwszych klas specjalnie żywo i dodatnio reagują na opiekuńcze oddziaływanie wychowawcy, gdy tylko mają okazję odczuwać jej korzystne dla siebie skutki. Nauczyciel musi okazywać własną postawę wobec tego, co się dzieje w szkole, własne zaangażowanie, żywą dynamiczność, pomysłowość w prowadzeniu zajęć. Musi zdobyć zaufanie klasy, wówczas będzie osiągał pozytywne wyniki.
Nauczyciel powinien być do swojej pracy dydaktyczno – wychowawczej przygotowany także pod względem praktycznym. Musi posiadać umiejętności i nawyki do dalszej pracy samokształceniowej. Wynika stąd potrzeba ciągłego doskonalenia się w pracy zawodowej. Musi być przygotowany do działalności społecznej i kulturalnej w środowisku. Powinien swą pracę wykonywać z wielkim zamiłowaniem i głęboką wiarą w jej skuteczność. Wysoka kultura osobista, ukochanie człowieka ( a przede wszystkim dziecka) życzliwość społeczna, koleżeńskość, pogodne usposobienie, to cechy osobowości współczesnego nauczyciela.
Próba zestawienia cech osobowościowych nauczyciela wiąże się zawsze z niebezpieczeństwem zbytniego idealizowania jego postawy, stawiania mu wymagań oderwanych od rzeczywistości. A przecież człowiek jest zjawiskiem zależnym nie tylko od tego, jakim chciałyby go widzieć te czy inne czynniki, ci lub inni ludzie, ale jest w dużym stopniu zależny od pewnych indywidualnych osobistych zależności i właściwości, które determinują w pewnym stopniu zadatki wrodzone jak i nabyte pod wpływem otoczenia, wykształcenia.
Cechy osobowości nauczyciela kształcenia zintegrowanego można ująć w trzy grupy wiążące się z działaniem dydaktycznym, wychowawczym i opiekuńczym. Walory dydaktyczne to przede wszystkim doskonałe przygotowanie metodyczne, umiejętność przekazywania wiedzy dzieciom w wieku młodszym, sprawne stosowanie pomocy naukowych,, uzdolnienia kulturalno – artystyczne, umiejętność aktywizowania naukowego uczniów, dążność do poszukiwania nowych metod i środków uczenia się, inicjatywa twórcza oraz zdolność analizowania swoich poczynań dydaktycznych.
Walory wychowawcze to między innymi: wyrozumiałość dla rozwijającej się i jeszcze bardzo delikatnej osobowości dziecka; cierpliwość i opanowanie; pogodny i serdeczny stosunek do otoczenia, a w szczególności ucznia; duża kultura życia i zachowania się; spostrzegawczość i wrażliwość na wszystkie zjawiska w klasie; znajomość środowiska, w którym uczeń wzrasta; umiejętność organizowania procesu wychowawczego w klasie i wiązania pracy wychowawczej klasy z domem rodzinnym.
Opiekuńczość nauczyciela klas niższych winna przejawiać się w trosce o bezpieczeństwo ucznia, organizowanie pomocy nie tylko w nauce, ale i kłopotliwych sytuacjach rodzinnych ucznia wspólnie z dyrekcją szkoły, komitetem rodzicielskim, organizowaniu zajęć pozalekcyjnych i opieki w czasie wolnym oraz jednakowym traktowaniu wszystkich uczniów bez względu na ich sytuację społeczno – rodzinną jak i postępy w nauce.
Oprócz wyżej wymienionych cech niezbędne jest posiadanie optymistycznego i pogodnego charakteru, serdecznego, pełnego oddania dziecku. Nie oznacza to tkliwości i pobłażania ,ale takiego postępowania, w którym obok zrozumienia dla potrzeb dziecka stawiane będą wymagania, w których może wzrastać jednostka odpowiedzialna i społecznie wartościowa.
Opracowała mgr Irena Drewczyńska- nauczyciel mianowany
nauczyciel kształcenia zintegrowanego
Zespół Szkół Specjalnych dla Dzieci i Młodzieży
Przewlekle Chorych i NIepełnosprawnych nr 1 w Ciechocinku
Bibliografia:
1. Kozłowski J.: Nauczyciel a zawód, NK, Warszawa 1968
2. Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie, ŁTN, Łódź 1955
3. Krawcewicz S. : Zawód nauczyciela, KiW, Warszawa 1970
4. Krawcewicz S. : Kształcenie i doskonalenie nauczycieli, KiW, Warszawa 1974
5. Mysłakowski Z.: Kształcenie i doświadczenie, PZWS, Warszawa 1961
6. Okoń W.: Osobowość nauczyciela, PZWS, Warszawa 1959
7. Szuman S.: Talent pedagogiczny, PZWS, Warszawa 1959
8. Wołoszyn S. : Nauczyciel i elementy wiedzy o nauczycielu, Pedagogika, PZWS, Warszawa 1974
|
