CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PRACĘ
SZKOLNĄ DZIECKA
Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko wkracza w specyficzny okres rozwojowy, w którym w jego życiu dominuje jeden rodzaj działalności, a mianowicie zorganizowane uczenie się.
Powodzenie lub niepowodzenie szkolne jest uwarunkowane przez wiele czynników. Do najważniejszych można zaliczyć to wszystko, co wiąże się ze szkołą i nauczycielem, jak również z samym uczniem oraz warunkami społecznymi pracy szkolnej. Wymienione trzy czynniki mogą występować w układzie korzystnym i wówczas praca wychowawcza daje oczekiwane rezultaty. Bardzo często pojawiają się one jednak w układach nie sprzyjających, przyczyniając się do występowania zjawiska niepowodzeń szkolnych.
Za czynnik decydujący o szkolnych losach uczniów wielu polskich autorów (W. Okoń, L. Bandura, Cz. Kupisiewicz i inni) uważa działalność szkoły i nauczyciela.
Uznając istotny wpływ czynników pedagogicznych na postępy uczniów w nauce, trzeba równocześnie zwrócić uwagę, iż czynniki te są bardzo liczne,
a także bardzo różne. Do najważniejszych należą: treść, formy, metody, środki, a ponadto warunki w jakich przebiega praca dydaktyczno- wychowawcza, np. nauka na jedną lub dwie zmiany, stan liczbowy klasy, określony poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna.
Przyczyną słabych wyników nauczania może być też niewłaściwie opracowany program nauczania danego przedmiotu oraz niedostosowanie podręcznika przeznaczonego do realizacji tego programu do poziomu umysłowego dzieci w danym wieku.
Ważnym czynnikiem pedagogicznym, od którego w znacznej mierze zależą wyniki pracy szkolnej dziecka są metody, formy i środki nauczania. Dla podniesienia efektywności nauczania konieczna jest aktywizacja uczniów oraz powiązanie procesu nauczania z realnym życiem i działalnością dziecka, której sprzyja np. nauczanie grupowe.
Nauczanie problemowo- grupowe wyrabia u uczniów samodzielność myślenia. Przy rozwiązywaniu zadań w grupach uczniowie słabsi ośmielają się i zachęcają do pracy. Grupa niejednokrotnie zmusza uczniów słabych do zabierania głosu w czasie lekcji, a uczniom dobrym daje okazję do wybicia się. Wszystko to wpływa na polepszenie wyników nauczania.
Nie bez wpływu na rezultaty dydaktycznych poczynań nauczyciela, pozostają oczywiście warunki materialne i organizacyjne pracy szkół. Z badań H. Löwe wynika, że zbyt duża liczba uczniów w klasie, utrudniając nauczycielowi normalny przebieg kontroli i oceny, nie sprzyja uzyskiwaniu dobrych efektów dydaktycznych. Równocześnie stwierdza H. Löwe, nie jest bynajmniej tak, jakoby uzyskiwane przez uczniów wyniki nauczania były odwrotnie proporcjonalne do liczebności klas. Niemały bowiem wpływ na te wyniki mają stosowane przez nauczycieli metody pracy dydaktycznej, panująca w klasie atmosfera, talent pedagogiczny wychowawcy.
Podstawową rolę w kształtowaniu postępów szkolnych dziecka jak twierdzi M. Tyszkowa odgrywa nauczyciel. To od jego pracy zależy konkretna organizacja procesu uczenia się. Mniej lub bardziej sprawna organizacja tego procesu rzutuje bardzo wyraźnie na rezultaty pracy szkolnej ucznia. Ponadto stosunki wzajemne między nauczycielem a uczniem mają bardzo duże znaczenie dla wyników nauczania.
W. Okoń podkreśla, że wyniki pracy nauczyciela zależą od atmosfery pracy w szkole oraz od tego, czy ma on dobre przygotowanie pedagogiczne i dydaktyczne, skromne czy bogate doświadczenie, mniejsze lub większe zdolności, a ponadto pożądane w zawodzie nauczycielskim cechy charakteru; postawę – społeczną czy egoistyczną, zamiłowanie lub niechęć do pracy nauczycielskiej.
O wynikach nauczania decyduje nie tylko jakość pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, lecz wiele innych czynników. Niemałą rolę odgrywa wśród nich też zespół czynników, który dotyczy samego ucznia. Jeśliby miał on być tylko przedmiotem oddziaływania wychowawczego, wówczas w grę wchodziłyby takie czynniki, jak jego dojrzałość do nauki na danym szczeblu szkoły, stan jego zdrowia, jego wyposażenie dziedziczne i nabyte w postaci lepiej lub gorzej funkcjonujących zmysłów, większej lub mniejszej plastyczności jego umysłu, określonego temperamentu, jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, obok tak wiele w pracy szkolnej znaczących cech woli i charakteru. Uwarunkowania te zwiększają się znacznie wówczas, gdy w nowoczesnej szkole traktuje się ucznia jako podmiot procesu wychowawczego. W tym przypadku koniecznością staje się odpowiednie zdynamizowanie sił ucznia, a więc rozwinięcie jego aktywności, samodzielności, dociekliwości, postawy twórczej, wytrwałości w zdążaniu do celu, ukierunkowanych zainteresowań i zamiłowań oraz nastawienia na samokształcenie.
Cz. Kupisiewicz stwierdza, że poziom inteligencji uczniów jest niewątpliwie tym czynnikiem, od którego zależą w dużej mierze uzyskiwane przez nich wyniki w nauce. Równocześnie poziom uzdolnień umysłowych- nie biorąc pod uwagę przypadków patologicznych- nie przesądza automatycznie o jakości tych wyników. Często bywa tak, że uczniowie bardzo zdolni, wykazujący wysoki poziom inteligencji, uzyskują w szkole wyniki niewspółmiernie niskie w stosunku do możliwości intelektualnych jakimi dysponują.
We wszystkich środowiskach dziewczęta uzyskiwały wyniki o kilka punktów lepsze od wyników chłopców.
Niezaprzeczalny wpływ na wyniki nauczania wywiera także stan zdrowia dziecka.
Zły stan zdrowia i słaby rozwój fizyczny oraz defekty w budowie i funkcjonowaniu różnych narządów, zwłaszcza gdy występują one łącznie z innymi niekorzystnymi warunkami sytuacji życiowej dziecka, wywierają ujemny wpływ na przebieg i wyniki jego pracy szkolnej.
Deficyty rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych utrudniają dziecku zdobycie w określonym czasie tych umiejętności i wiadomości szkolnych, które są wyznaczone programem nauczania.
Zwraca się uwagę na zainteresowania ucznia jako istotny czynnik kształtowania postępów szkolnych. Badania wykazują, że niepowodzenie w nauce wiąże się często z brakiem zainteresowania dla pracy szkolnej. Równocześnie rozbudzenie zainteresowań dla problemów intelektualnych i procesu pracy umysłowej poprawia wyniki nauczania. Badani uczniowie słabi, przejawiali nieliczne zainteresowania, ale nie związane z treścią pracy szkolnej.
Kolejnym czynnikiem, od którego zależy skuteczność pracy szkolnej są warunki społeczne, w jakich ta praca się odbywa. W ich zakres wchodzą
warunki istniejące na terenie szkoły, domu i całego środowiska.
Według W. Okonia, warunki społeczne na terenie szkoły wiążą się z
atmosferą szkoły, z tym czy ona sprzyja identyfikacji ucznia z własną szkołą.
Czynniki sprzyjające tej identyfikacji, według T. Gołaszewskiego to: przewaga emocji pozytywnych, niewystępowanie sytuacji konfliktowych, zasadnicza zgodność celów, zgodność motywacji wypełniania obowiązków szkolnych, unikanie zachowań represyjnych: przewaga nagród nad karami, sprawiedliwość wobec wszystkich uczestników społeczności szkolnej, przewaga więzi osobowych, bezpośrednich, nieformalnych.
Obok wymienionych czynników, na atmosferę pracy w szkole oddziałuje współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego, ogólna organizacja życia szkolnego, funkcjonowanie samorządu szkolnego i stowarzyszeń uczniowskich, tętno pracy pozalekcyjnej w szkole oraz udział szkoły w życiu środowiska.
Bardzo ważnym czynnikiem jest też skład zespołu klasowego. Stosunki społeczne danego ucznia w klasie mogą być oparte na wzajemnej życzliwości
i współpracy lub na wzajemnym lekceważeniu i niechęci. Skrajnym przykładem niechęci grupy jest sytuacja odrzucenia ucznia przez klasę, izolowanie go, unikanie jego towarzystwa, nie wciąganie go do zabaw. W każdej klasie są uczniowie popularni, lubiani i uznawani przez zespół oraz dzieci nielubiane, lekceważone, odrzucane przez kolegów. Badania wykazały, że uznaniem w grupie rówieśniczej cieszą się te dzieci, które są koleżeńskie, dobrze się uczą, są grzeczne, towarzyskie i wesołe.
Pozycja dziecka odrzuconego nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi jego osobowości, a także na ogół dobrym postępom w nauce. Istotnym zadaniem nauczyciela powinno być odpowiednie regulowanie stosunków społecznych w klasie, a zwłaszcza korygowanie niekorzystnej pozycji niektórych dzieci w zespole klasowym.
Duży wpływ na pracę dzieci w szkole wywierają warunki domowe. Może to być sytuacja materialna rodziny, praca uczniów w gospodarstwie domowym, warunki wykonywania „pracy domowej”, liczebność rodzeństwa, a oprócz tego dobra lub zła atmosfera domowa, współpraca rodziców lub opiekunów ucznia ze szkołą, poziom kulturalno-moralny życia domowego.
J. Konopnicki, analizując społeczne przyczyny niepowodzeń szkolnych uczniów, zwraca szczególną uwagę na organizację środowiska, w którym przebywa uczeń. Wszelkie formy społecznego upośledzenia dziecka są jego zdaniem, wytworem warunków domowych, takich jak: rozbicie rodziny, którego najbardziej niebezpiecznym dla dziecka przejawem jest złe pożycie rodziców; brak pozytywnego wpływu wychowawczego, to jest brak zainteresowania się dzieckiem i opieki nad nim; negatywny wpływ wywierany przez rodzinę – awantury i alkoholizm.
Liczne badania nad wpływem środowiska rodzinnego na rozwój dziecka, wskazują na to, że istnieje ścisły związek pomiędzy rozwojem intelektualnym
a wpływami środowiskowymi. Interakcje pomiędzy rodzicami i dzieckiem mają szczególne znaczenie w kształtowaniu aspiracji i zachowań pozytywnych dziecka. Duże znaczenie ma też wrażliwość rodziców na dobro dziecka, koncentracja na jego osiągnięciach, stopień pomocy udzielanej dziecku przez rodziców w sytuacjach uczenia się.
Pewien wpływ na sytuację dziecka w szkole, a znaczny na przebieg wychowania i postępy w nauce ma współpraca szkoły z rodzicami i stosunki wzajemne między nauczycielami a rodzicami. Ścisła współpraca, uzgadnianie sposobów oddziaływania na dziecko i dobre stosunki wzajemne wzmacniają wychowawcze oddziaływanie w obu środowiskach wychowawczych. Brak współpracy i zadrażnione, napięte stosunki między szkołą a domem odbijają się niekorzystnie na wychowaniu i postępach szkolnych ucznia, pogarszając jego postawę wobec szkoły i nauki szkolnej.
Na pracę szkolną dziecka wpływa także poziom kulturalno-moralny rodziny. Badacze polscy i zagraniczni twierdzą, że istnieje korelacja między poziomem wykształcenia rodziców, ich pozycją społeczną, kulturą językową środowiska rodzinnego, pracą zawodową matek, poziomem intelektualnym, zainteresowaniem rodziców nauką dziecka a wynikami nauczania ich dzieci.
Każdy z analizowanych czynników w pewnym stopniu wpływa na powodzenie dziecka w pracy szkolnej.
Opracowała mgr Maria Kania (Mariek) |
