Jolanta Rubinowska
ANTYWYCHOWAWCZE ASPEKTY WSPÓŁZAWODNICTWA W SZKOLE
Nasza współczesna rzeczywistość coraz bardziej nastawiona jest na konkurencyjność.
Prześcigamy się w zdobywaniu lepszych pozycji wśród innych. Ten "wyścig" nie omija również szkół, w których nacisk kładzie się na coraz lepsze wyniki nauczania i osiągnięcia uczniów. Jest to niewątpliwie pozytywne zjawisko, które jednak niesie ze sobą pewne niebezpieczeństwa.
Zadaniem szkoły jest jednak nie tylko nauczanie, lecz również wychowanie, czyli "świadomie zorganizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie określonych zmian w osobowości człowieka, (...) polegających między innymi na kształtowaniu jego stosunku do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia" (W.Okoń). Zatem szkoła powinna wspierać rozwój ucznia nie tylko intelektualny, lecz również emocjonalny i społeczny.
Jedną z metod wychowawczych, stosowanych w procesie wychowania szkolnego jest wprowadzanie współzawodnictwa jako czynnika kształtującego życie społeczne w klasie i szkole, usprawniającego proces kształcenia i wspomagającego proces wychowania.
Czy jednak współzawodnictwo przynosi oczekiwane rezultaty, a jeśli tak, to czy nie ma ubocznych, ujemnych skutków i w związku z tym, czy jest skuteczne i pożądane z punktu widzenia wychowania?
W niniejszej pracy chciałabym przedstawić swoją wiedzę i spostrzeżenia dotyczące tej metody działania.
1. Istota i cechy współzawodnictwa
Współzawodnictwo jest formą współdziałania, którą można nazwać strategią rozwiązywania problemów. Jego istotną cechą jest przeciwstawność celów (tych najbliższych, z którymi bezpośredni wykonawcy zadań identyfikują się najbardziej). Jest to więc "walka, w której przeciwne strony, w poszczególnym przypadku dwaj przeciwnicy dążą do wywołania pewnego zdarzenia, które może być osiągnięte przez jedną stronę"(T.Pszczołowski).
Dwie przeciwstawne strony dążą do wygrania, do rozwiązania problemu w sposób najbardziej dla siebie korzystny, współzawodnictwo jest zatem sytuacją konfliktową, która może nieść ze sobą wiele niebezpieczeństw, przede wszystkim jeśli jest źle zorganizowane i nieumiejętnie dozowane lub niedostatecznie kontrolowane. Postawy rywalizacyjne łączą się bowiem z całym szeregiem uczuć negatywnych. Według "Słownika pedagogicznego" współ- zawodnictwo to "działalność jednostek lub grup ludzi, której jednym z ważnych celów jest uzyskanie przewagi nad innymi jednostkami lub grupami".
B. Karolczak-Biernacka uważa, że współzawodnictwo jest pewnym sposobem zorganizowania działania, celowo wprowadzonym do procesu nauki, pracy czy zabawy, w której wskazuje się na konieczność współubiegania się o lepszy wynik, o powodzenie, o zwycięstwo" .
Termin "współzawodnictwo" jest często stosowany zamiennie z terminem "rywalizacja", bądź też nadaje im się różne znaczenia. Cechą charakterystyczną dla współzawodnictwa i rywalizacji jest walka, a jej nasilenie wpływa na rozróżnienie tych dwu zachowań. Zachowaniom określanym mianem rywalizacji przypisuje się niekiedy szczególnie ostrą walkę o prymat, albo rywalizowanie uważa się za takie współ- zawodniczenie, któremu towarzyszy zawiść, bądź inne temu podobne ujemne emocje i motywy. Współzawodnictwo natomiast ma oznaczać łagodniejszy sposób dążenia do przewyższania innych.
Czasami jednak mówi się o tzw. "zdrowej rywalizacji", której cele mają być z założenia szlachetne i w której nie ma mowy o jakichkolwiek negatywnych emocjach bądź zachowaniach.
Istotnymi elementami współzawodnictwa (rywalizacji) są nagroda i kara. Elementy te mają na celu pobudzenie aktywności jednostki czy grupy do osiągnięcia wysokich wyników. To jednak może też wywołać zahamowanie aktywności bądź spowodować nadmierne pobudzenie utrudniające raczej niż ułatwiające pracę. Następuje tu koncentracja tylko i wyłącznie na uniknięciu kary bądź zdobyciu nagrody (por. K.Konarzewski). Już sama wygrana (sukces) jest swego rodzaju nagrodą, natomiast porażka stanowi swoistą karę. Jeżeli jednostka boi się przede wszystkim samej porażki, to podwoi swe wysiłki lub zacznie zaciekle walczyć, aby uniknąć niepowodzenia.
2. Szkoła jako środowisko stymulowania i sublimacji zachowań rywalizacyjnych
Z organizowaniem współzawodnictwa spotykamy się w każdej szkole. Jest ono wprowadzane bądź na podstawie opracowanych na własny użytek regulaminów, bądź też na podstawie regulaminów imprez regionalnych (gminnych, powiatowych, itp.),czy ogólnopolskich. Obecnie szkoły są wręcz zasypywane propozycjami udziału w przeróżnych konkursach wiedzy i umiejętności organizowanych przez inne szkoły, placówki kulturalne oraz organizacje i instytucje współpracujące z oświatą.
Popularnymi formami współzawodnictwa są zawody sportowe (często powiązane z obowiązującym systemem rozgrywek, organizowanych według kalendarza Szkolnego Koła Sportowego), konkursy przedmiotowe, jakieś obowiązujące wszystkie klasy współzawodnictwo w nauce (ile jakich ocen, średnia ocen), konkursy czytelnicze ( ilość wypożyczonych książek).
Do całkowicie dobrowolnych form zaliczyć można np. konkursy rysunkowe na najlepszą pracę, konkursy recytatorskie, literackie. Przystępują do nich zazwyczaj, a może wyłącznie ci uczniowie, którzy w danym kierunku są uzdolnieni, bądź też mają przekonanie, że są sprawni (wysoka samoocena). Czasami udział w konkursie jest wymuszany ("ktoś przecież musi klasę reprezentować"). Na ogół wiadomo, że będą nagrody, one też mają zachęcić do udziału. Współzawodnictwo jest również stale obecne w zbiorowej organizacji pracy na lekcjach ( przy czym nie zawsze przyjmuje charakter jawny lub zorganizowany).
Praca szkolna preferuje uczniów o dobrych postępach i właściwym zachowaniu. Wywołuje to spontaniczne rywalizowanie, w wyniku którego uczniowie starają się zająć lepszą pozycję w klasie i uzyskać uznanie nauczyciela. Uczniowie wykazują dążność do porównywania siebie pod względem uzyskiwanych ocen oraz umiejętności i sprawności.
Współzawodnictwo indywidualne wyrasta z motywacji nastawionej na zdobycie przez ucznia osobistej korzyści. Każdy uczeń oczekuje tu własnej wygranej. Wszystkie inne sprawy, które dzieją się w klasie i szkole, mają dla niego znaczenie drugorzędne. Jest to więc postawa pozbawiona głębszego uspołecznienia, tym bardziej jeśli uczeń nie waha się osiągnąć swych celów nawet kosztem innych.
"Często nauczyciele nieświadomie wytwarzają sytuacje współzawodnictwa i rywalizacji między uczniami w klasie przez stałe porównywanie stopni szkolnych, stawianie za wzór innym, publiczne ganienie i potępianie" (M.Tyszka).
"Naturalnym" sposobem wywoływania współzawodnictwa przez nauczyciela jest system kontroli postępów. Nauczyciel wystawiając stopnie, plusy i minusy, pochwały i nagany, nie tylko dokonuje oceny stanu wiedzy albo umiejętności, ale równocześnie na motywacje ucznia. Stosunkowo częstym zjawiskiem jest też ciągłe porównywanie stopni szkolnych, stawianie jednych za wzór innym, publiczne ganienie i potępianie. Wytwarza to między uczniami atmosferę ustawicznego "wyścigu" w walce o dobre oceny, pochwały ze strony nauczyciela. W walce tej z miejsca mniejsze szanse mają uczniowie lękliwi, niepewni siebie i w warunkach współzawodnictwa rezygnują często z wysiłku w przeświadczeniu, że i tak nie dorównają lepszym kolegom. Sponta-niczne rywalizowanie dość powszechnie wywoływane jest przez system ocen i procedurę sprawdzianów, ale wynika także z indywidualnych potrzeb uczniów (wyróżnienia, osiągnięć, bezpieczeństwa, potwierdzania się, przyjemności i innych).
Wyższą formą współzawodnictwa uznaną powszechnie za właściwy i pożądany czynnik wychowawczych oddziaływań jest współzawodnictwo grupowe, w którym jednostka nie stawia sobie indywidualnych celów. Uczestniczy w osiągnięciu celów zbiorowych, których realizacja pociąga za sobą korzyści co najmniej kilku uczniów, stwarza warunki sprzyjające aktywizacji uczniów pod względem ich współdziałania.
Jednak jak twierdzi G. Lindzey - "W nauczaniu zbiorowym nie da się uniknąć takiego mechanizmu, według którego każda sytuacja razem odczuwana jest jako rywalizacja" (por. B.Karolczak- Biernacka "Współzawodnictwo i współpraca w szkole). Zatem "nawet w przypadku współpracy między członkami zespołu dostrzec można zachowania rywalizacyjne, ponieważ ludzie chcą być oceniani za indywidualne osiągnięcia i dążą do tego by ich wkład w osiągnięcia zespołu był zauważony" (B.Karolczak-Biernacka "Współzawodnictwo, współpraca, wynik").
Reasumując – w odniesieniu do rzeczywistości szkolnej zasadniczo cztery elementy kojarzone są ze współzawodnictwem:
- spontaniczne dążenie samych uczniów do wysokich osiągnięć;
- dążenie opiekunów do przodownictwa własnych klas, uczniów;
- pewna formalizacja zachowań nauczycieli, wyrażona tym, że sedno kontaktu nauczyciel-uczeń w całym procesie dydaktyczno-wychowawczym sprowadza się do trybu stawiania stopni;
- eksponowanie udziału i osiągnięć uczniów w konkursach przedmiotowych, artystycznych itp. oraz we współzawodnictwie sportowym (podział wg B.Karolczak-Biernackiej).
3. Ocena współzawodnictwa jako elementu procesu nauczania i wychowania
W literaturze psychologicznej i pedagogicznej dokonuje się oceny współzawodnictwa i współpracy w kategoriach wad i zalet. Powszechny jest pogląd, że współzawodnictwo daje lepsze rezultaty w wykonywaniu zadań niż współpraca, jednak wytwarza więcej lęku, napięcia, powoduje mniej przyjemną atmosferę i powstawanie negatywnych zależności, wytwarza osobiste niepewności, stwarza wiele trudności nieśmiałym, może wywołać uczucie wrogości.
Współczesna pedagogika i psychologia patrzą na współzawodnictwo nieco bardziej krytycznie niż dawniej, dopatrując się w nim nie tylko pozytywnych aspektów, ale również ujemnego wpływu na człowieka, na jego socjalizację i wychowanie.
Jak wynika z dostępnej mi literatury, główne cele stawiane przed współzawodnictwem w szkole to:
- podnoszenie wyników,
- motywowanie do nauki i pogłębiania wiedzy,
- aktywizowanie ucznia do pracy,
- przezwyciężanie bierności,
- motywowanie do współpracy między uczniami,
- pobudzanie i rozwijanie zainteresowań,
- wykrycie uzdolnień,
- wyróżnienie najlepszych,
- umożliwienie samooceny i porównań,
- wdrożenie do samokształcenia.
Współzawodnictwo obejmuje kontakty społeczne i jeżeli działa prawidłowo przynosi w rezultacie wzajemne zrozumienie, a nawet sympatię, ponieważ obie strony starają się wzajemnie zrozumieć swoje zachowanie i myśli. W czasie działania następuje wymiana doświadczeń i poglądów, obserwuje się też upodobnienie zachowań i strategii gry współzawodników.
Ta forma działania oceniana jest pozytywnie jeśli:
- prowadzi do wzrostu wyników (gdy jest to koniecznością);
- problem, którego dotyczy i sposób jego wprowadzenia przyczyniają się do poczucia własnej wartości, do sprawdzenia się i sprawdzenia użyteczności wkładanego wysiłku;
- przyczynia się do rozwoju jednostki;
- przyczynia się do rozwoju zachowań prospołecznych..
Z punktu widzenia etyki negatywnie oceniane jest współzawodnictwo, którego głównym celem jest wyłonienie jednostek słabych (przeciętnych, mało przydatnych, niekompetentnych), bądź gdy najważniejsze jest w nim pokonanie innych, czyjaś porażka czy upokorzenie.
H.C. Lindgren twierdzi, że "rozwój atmosfery współzawodnictwa znacznie się przyczynia do zepsucia dobrych stosunków zespołowych w klasie". Poza tym "w dziecku, które potrafi osiągnąć jedynie przeciętne postępy w szkole wywołuje poczucie niższości, ponieważ nie umie ono stanąć na czele klasy. Dziecko, które ma niski iloraz inteligencji, a które uczy się, jak może najlepiej zniechęca się, bo nigdy nie może osiągnąć we współzawodnictwie powodzenia" ( por. B Karolczak-Biernacka "Współzawodnictwo współpraca w szkole") .
Negatywne emocje i zachowania mogą towarzyszyć zarówno współzawodnictwu indywidualnemu, jak i zespołowemu (chociaż tu w mniejszym stopniu). Wynika to przede wszystkim z atmosfery przesyconej napięciem, lękiem, niepewnością. Powoduje to często wycofywanie się jednostek jeszcze przed rozpoczęciem lub w trakcie działania bądź reakcje zupełnie inne, jak np.: agresję, wrogość, dążenie do celu za wszelką cenę. Szczególnie widoczne jest to u osób z zaburzeniami psychicznymi w postaci nerwicy czy pewnych zahamowań, które odbierają współzawodnictwo jako sytuację silnie lękową czy stresującą.
Neurotycy dopatrują się wszędzie swoich rywali (nawet we współzawodnictwie zespołowym czy we współpracy), chcą być zawsze najlepsi, unikalni i wyjątkowi. Współzawodnictwo wywołuje u nich silną wrogość, która prowadzi do tego, że pokonanie innych jest nawet ważniejsze niż własne zwycięstwo (por. K.Horney "Neurotyczna osobowość naszych czasów") . Wprowadzanie współzawodnictwa indywidualnego jest w związku z tym szczególnie ryzykowne zważywszy na stan zdrowotny naszego współczesnego społeczeństwa – ogromny procent ludności cierpi na nerwicę, co dotyczy również dzieci.
Współzawodnictwo grupowe stanowi z reguły ważny czynnik wychowawczy. Nie wyklucza jednak działań antagonistycznych w stosunku do grup konkurencyjnych, wyzwala pragnienie zapewnienia sukcesu swojej grupie, a porażki grupie z nią rywalizującej.
W trakcie rozwiązywania jakiegoś zadania na drodze rywalizacji konieczne jest współdziałanie pomiędzy członkami grupy, co zwiększa solidarność zespołu. Jednak nie zawsze tak się dzieje.
Istotnym elementem współzawodnictwa zespołowego jest mechanizm nacisku grupowego, który nie zawsze jest zjawiskiem pozytywnym. Widać to bardzo wyraźnie w przypadku, gdy grupa poniesie porażkę. Każda nieudana akcja sprzyja poszukiwaniu i karaniu winnych – wówczas potępienie grupowe spotka tego osobnika, który w głównej mierze przyczynił się do niepowodzenia i który prawdopodobnie albo sam odsunie się od grupy (mając ogromne poczucie winy i nie chcąc być prześladowany przez pozostałych członków grupy), albo zostanie odizolowany przez grupę. Identycznie jak podczas współzawodnictwa indywidualnego istnieje tu atmosfera napięcia, lęku i niepewności, mogąca wywołać agresję i wrogość.
Te zachowania obserwuje się przede wszystkim we współzawodnictwie bezpośrednim tzn. w obecności rywala, kiedy widoczna jest jakość wykonywanego zadania przez inną grupę, możliwe są porównania w poziomie sprawności i tym samym możliwe jest doznawanie satysfakcji lub niezadowolenia.
Pewne niebezpieczeństwa tkwią też w tego typu współzawodnictwie w przypadku, gdy współzawodnictwo oparte jest o zewnętrzny przymus – może przyczynić się w rezultacie do pewnych osiągnięć grupy, klasy czy szkoły, jednak będą to osiągnięcia o znikomej wartości wychowawczej.
Efekty współzawodnictwa zostały uwzględnione we wcześniejszych rozważaniach, w tym miejscu jednak dokonam ich analizy z punktu widzenia pracy szkolnej.
Nauczyciele widzą korzyści jakie odnosi uczeń poprzez udział we współzawodnictwie - "poprawia się", udoskonala, poszerza wiadomości, podnosi wyniki w nauce, mobilizuje się do nauki, stara się wypaść lepiej itp. Współzawodnictwo działa więc aktywizująco. Ponadto do pozytywnych efektów współzawodnictwa zaliczyć należy to, iż pozwala na porównywanie osiągnięć i dokonanie oceny własnych możliwości działania, daje okazję do głębszych kontaktów interpersonalnych, wymiany doświadczeń i poglądów, co automatycznie pobudza do współpracy, a więc jest elementem uspołecznienia. Współzawodnictwo niejako wymusza samokształcenie i samodoskonalenie, pobudza u uczniów zainteresowania, u większości powoduje podniesienie wyników i pozwala na wyróżnienie uczniów uzdolnionych.
Z drugiej strony są jednak negatywne efekty współzawodnictwa szkolnego – wyłanianie jednostek słabych, niekompetentnych, co może doprowadzić do zepsucia dobrych stosunków zespołowych, zmniejszenia spoistości klasy, odizolowania jednostek czy grup od reszty zespołu klasowego. Współzawodnictwo wywołuje z jednej strony agresję, wrogość i zazdrość, a z drugiej poczucie niepewności, zagrożenia i lęku. U niektórych uczniów prowadzi to do zahamowania ich aktywności, u innych z kolei umacnia egoizm, egocentryzm i postawy aspołeczne
Zarówno w wypowiedziach uczniów jak i nauczycieli ścierają się skrajne opinie o współzawodnictwie. Sporo jest wypowiedzi przemawiających na jego korzyść ( zgodne z potocznymi opiniami o tej formie pracy), ale wcale nie mniej jest opinii podkreślających negatywne aspekty współzawodnictwa, które podważają wychowawczy charakter tego sposobu rozwiązywania problemów i zadań w szkole. Wynika stąd, że jest niewątpliwie kontrowersyjna metoda pracy stosowana w procesie edukacji i wychowania.
Współzawodnictwo ma pozytywny wpływ na kształtowanie stosunków koleżeńskich w grupie – zarówno sukcesy jak i porażki są czynnikiem umożliwiającym wzajemne poznanie się uczniów, wywołującym wzajemną pomoc, dającym radość i zadowolenie (bądź to z własnego sukcesu, bądź z sukcesu kolegi). Jednakże nie można pominąć negatywnych aspektów współzawodnictwa, które ignorowane bądź nie dostrzegane mogą zniweczyć dotychczasowe sukcesy wychowawcze nauczycieli. Dotyczą przede wszystkim psychologicznej sfery wychowania i mogą nie być widoczne od razu, ale narastający lęk, sytuacje stresowe, drobne nieporozumienia, zazdrość mogą z czasem doprowadzić do bardzo złożonych konfliktów, izolowania jednostek czy grup uczniów od reszty klasy. Takie skutki z pewnością byłyby szkodliwe dla klasy jako zespołu, dla pojedynczych uczniów i dla samego procesu wychowania.
Wychowanie dzieci i młodzieży jest procesem złożonym i skomplikowanym, opartym na wielu zasadach i metodach wychowawczych. Wszelkie zabiegi skierowane na przygotowanie młodego człowieka do życia w społeczeństwie muszą być dostosowane do jego osobowości - odpowiednio dobrane i dozowane.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przeze mnie na terenie kilku szkół zdania uczniów i nauczycieli zgodne są z potocznie przyjętą opinią, że współzawodnictwo sprzyja maksymalizacji osiągnięć, ale wytwarza dużo napięcia i ma ujemny wpływ na atmosferę pracy. Znacznie częściej niż nauczyciele, uczniowie dostrzegali ujemne strony współzawodnictwa – stąd wniosek, że ze uczeń jako uczestnik współzawodnictwa i podmiot wychowania, bardziej dostrzega i odczuwa skutki zabiegów wychowawczych stosowanych przez nauczycieli, widząc ich zalety i wady. Nauczyciele wciąż jeszcze opierają się w swojej pracy na przestarzałych teoriach i poglądach o cudownym wpływie współzawodnictwa dla podniesienia wyników kształcenia i aktywizacji uczniów. Pochwała konkurencji jest wynikiem mitów, które funkcjonują w społeczeństwie.
Ujemne z wychowawczego punktu widzenia skutki współzawodnictwa można odpowiednio stonować i ograniczyć ich szkodliwość poprzez:
- nagradzanie uczniów nie tyle według zdolności, ile według ich osobistego wkładu pracy, wytrwałości i chęci osiągnięcia celu;
- dokładne i jasne określanie zasad współzawodnictwa;
- dobrowolność udziału we współzawodnictwie;
- nie przeciwstawianie wyróżnionych pozostałym uczniom w klasie, lecz zachęcanie wszystkich do dalszego wysiłku i cieszenia się z czyjegoś zwycięstwa.
Współzawodnictwo może być elementem pracy wychowawczej, ale musi być stosowane z umiarem – nie może w żadnym wypadku stanowić głównej metody pracy na lekcji i pracy szkoły. Powinno być jedynie urozmaiceniem w zajęciach opartych na współpracy wszystkich uczniów.
Ponadto należy uważnie przyjrzeć się w jakich dziedzinach życia szkolnego ta forma działania jest pożądana i akceptowana przez uczniów, bo to przecież oni są podmiotem w procesie kształcenia i wychowania.
Bibliografia
- K. Horney - "Neurotyczna osobowość naszych czasów" . PWN, W-wa 1976
- B. Karolczak-Biernacka -"Współzawodnictwo i współpraca w szkole". W-wa 1987
- B. Karolczak-Biernacka - "Współzawodnictwo, współpraca wynik". W-wa 1981
- K. Konarzewski - "Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych". PWN, W-wa 1982
- W. Okoń - "Słownik pedagogiczny". PWN, W-wa 1984
- T. Pszczołowski - "Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji". Wrocław 1978
- M. Tyszka - "Błędne metody". Nowa Szkoła 1965 (nr 12)
