Zachowania ludzkie mają podłoże psycho-emotywne i wegetatywne, które powstaje na skutek działania bodźców popychających albo pociągających ku . Zjawiska takie, jak: motywacja wewnętrzna, motywacja osiągnięć, tendencja do ochrony poczucia własnej wartości czy samourzeczywistnienie przebierają u człowieka silne i wyraźne natężenie. Jak pisze K. Wojtyła: „kiedy chcę czegoś, wówczas wychodzę ku przedmiotowi przedstawionemu – lub może raczej: przedstawiającemu mi się jako dobro, ukazującemu swoją wartość” .
Temat: Teoria motywacji, bodźce "popychających ku" i "pociągających ku" danemu zachowaniu. Teoria "kija i marchewki".
Zasadniczo teoria bodźców "popychających ku" albo "pociągających ku" związana jest z przyjętymi pojęciami albo zwrotami, a więc z sferą językową. Przyjęte w nauce wyrażenia mogą się różnić w zależności od spojrzenia. Zachowania ludzkie mają podłoże psycho-emotywne i wegetatywne, które powstaje na skutek działania bodźców popychających albo pociągających ku . Zjawiska takie, jak: "motywacja wewnętrzna, motywacja osiągnięć, tendencja do ochrony poczucia własnej wartości czy samourzeczywistnienie przebierają u człowieka silne i wyraźne natężenie" . Jak pisze K. Wojtyła: "kiedy chcę czegoś, wówczas wychodzę ku przedmiotowi przedstawionemu – lub może raczej: przedstawiającemu mi się jako dobro, ukazującemu swoją wartość" . Ruch jest wynikiem reakcji na określony bodziec . Ruch samorzutny i instynktowny jest wynikiem odruchu.
Część zachowań ludzkich ma zatem motywację tzw. wewnętrzną. Jest to "tendencja podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności" . Robimy coś, ponieważ pociąga nas samo wykonanie tej czynności. Czynność ta jest dla nas zadaniem. Mówimy, że np. życie jest dla nas zadaniem.
Część zachowań ma motywację zewnętrzną i jesteśmy motywowani przez karę za niewykonanie albo nagrodą za wykonanie. Wówczas bardziej skupiamy się celu: "o motywacji zewnętrznej mówimy wówczas, gdy działanie realizowane jest ze względu na zewnętrzne wobec niego czynniki, mające być konsekwencją jego wykonania lub efektywnego zakończenia" .
Nie można mówić w przypadku człowieka o bodźcach bez podkreślenia koncepcji osoby. Ciało ludzkie jest ożywione przez duszę. Człowiek jest nim tylko dzięki temu, ze posiada duszę, która organizuje materię, czyli ciało . Jak pisze Arystoteles: "actus primus corporis physici organici, potentia vitam habentis" . Z Pisma Świętego dowiadujemy się, o obrazie i podobieństwie do Boga. Człowiek to niepodzielna całość, choć w przejawach jego działania wyróżniamy ciało (gr. sarks, gr. soma), duszę (gr. psyche) i ducha (gr. pneuma). Myśl helleńska wprowadziła nowe elementy antropologiczne i filozoficzne. Człowiek to m. in. dusza (łac. anima spiritualis). Platon wyróżnił: duszę rozumną, zmysłowo popędliwą oraz zmysłowo pożądliwą (wegetatywną) . Dla Arystotelesa dusza to forma, tłumaczymy ją jako przejaw żywego człowieka. Pewne modyfikacje wprowadzili Ojcowie Kościoła
"Kij i marchewka" działa jak przynęta. Można doszukać się przyczyny ludzkiego działania w sferze psycho – emotywnej, w podążaniu za obietnicą "marchewki", choć motywacja jest zewnętrzna. Ogólnie motywuje nas obietnica nagrody za poprawne wykonanie zadania, zrealizowanie celu albo za określone zachowanie. Niektóre wyniki pokazują, że nagradzanie albo obietnica nagrody nie wzmaga aż tak bardzo poziomu motywacji w obszarze psycho- emotywnym. Można nawet powiedzieć, że następuję przeniesienie ciężaru motywacji z wewnętrznej (skupionej na samej aktywności) na zewnętrzną (cel). Nagroda wiąże się to z osłabieniem motywacji wewnętrznej.
Gdy ktoś wykonuje pewną czynność z ochotą i to ochota jest bodźcem popychającym ku działaniu. Nagroda jest czynnikiem pociągającym jako coś zewnętrznego. Jednocześnie musimy mieć w sobie wartość tej nagrody albo wyobrażenie o przynęcie, która jest nam przedstawiona. K. Wojtyła pisał, że musimy znać wartość tego dobra .
W. Łukaszewski i D. Doliński piszą, że "nagroda zewnętrzna powinna szczególnie wyraźnie ograniczać motywację wewnętrzną wtedy, gdy jest wyrazista, a przez to narzuca się wręcz jako przyczyna wyjaśniająca własne zachowanie" . Jeżeli przyczyną działania jest "tylko" zewnętrzna, to jednostka przypisze jedyną rolę sprawczą temu czynnikowi. Należy pamiętać o osłabianiu motywacji wewnętrznej określonego zachowania przez ofertę nagród.
Ogólnie motywacja obejmuje uruchomienie zachowania ukierunkowanego na cel, podtrzymanie aktywności ukierunkowanej na cel w dłuższej perspektywie czasowej oraz problem zakończenia (przerwa, zapobieżenie utracie motywacji, zaniechanie mimo możliwości zakończenia z powodzeniem, skierowanie aktywności na inny cel) .
Człowiek podejmuje określone zachowanie, bo musi albo bo chce. Zachowania dzielimy na te podejmowane "z konieczności" albo "z wyboru" (intencjonale) . Problem bodźców jest skomplikowany, a relacja między bodźcami (różne typy), a zachowaniem nie jest taka prosta do przedstawienia i opisania.
Wpływ na zachowanie i podtrzymanie zachowania mają emocje. Skala towarzyszących zachowaniu uczuć może być szeroka, od uczucia przyjemności, przez radość, zadowolenie do poczucia szczęścia. Podtrzymująca jest także chęć uniknięcia negatywnych skutków, przykrości, traumy itp .
Skala (stopień) zachowania zależy od subiektywnie oszacowanej przez człowieka wartości celu oraz od subiektywnie oszacowanego prawdopodobieństwa osiągnięcia założonego wyniku. Wpływ na zachowanie ma także poczucie kontroli i wpływu człowieka (sprawstwo). Można by powiedzieć, że wpływ na "marchewkę" jest warunkowe. Emocje (afekt) co do otrzymania nagrody wzmacniają w osobie motywację do działania.
Pobudzenie emocjonalne u człowieka leży u podstaw motywacji: "pobudzenie emocjonalne określimy jako chwilowy stan organizmu, charakteryzujący się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości polegającymi na zawężeniu jej pola" . Wzrost efektywności działania organizmu postępujący wraz ze wzrostem pobudzenia może jednak przekroczyć granicę, za którą efektywność funkcjonowania maleje, następuje przeciążenie informacyjne systemu.
Człowiek ukierunkowany jest na realizację celu (stan teliczny) albo na samą aktywność (stan parateliczny). Człowiek ukierunkowany na cel unika pobudzenia, a człowiek ukierunkowany na aktywność szuka pobudzenia. Jadąc szybko samochodem doznajemy pozytywnych emocji, lecz dziura w drodze powoduje wstrząs, który spowoduje przestawienie na cel (uratowanie samochodu albo własnego życia). Uczucie towarzyszące zmianie ze stanu paratelicznego na teliczny towarzyszy strach i panika.
Emocje uruchamiają odpowiadające im programy działania. Wstręt skłania do dystansowania się od obiektu, strach uruchamia ucieczkę albo zastygnięcie w bezruchu, złość skłania do podjęcia działań mających na celu odzyskanie utraconych i obronę zagrożonych wartości . Emocje określają priorytety i wybierają cele. Emocje informują czy coś istotnego dzieje się w zewnętrznym środowisku albo w ciele albo w systemie poznawczym. Jednocześnie emocja nie jest reakcją somatyczną tylko faktem psychicznym .
Za ukierunkowane zachowania ludzi odpowiadają motyw albo motywy. Według Obuchowskiego "motyw to uświadomienie sobie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie określonej czynności" . Motywacja to zbiór motywów . W człowieku sfera psycho – emotywna kształtowana jest przez niego samego. W człowieku potencjalność wegetatywna oraz psychoemotywna ma stronę bierną tzn. "dzieje się w nim". Pozytywne stany afektywne sygnalizują, że nie ma problemu, który należy rozwiązać. Negatywne nastroje motywują do analizowania informacji i zachowań adaptacyjnych w celu rozwiązania problemu. Emocje i nastroje informują o zbliżaniu, osiąganiu albo nieosiąganiu celu.
Motywacja ma swoje źródło w procesach poznawczych: "ciekawość poznawcza, oczekiwania, aspiracje, fantazje i marzenia oraz różne formy niezgodności poznawczej" . Człowieka motywuje także bodziec samoaktualizacji, wzrostu, rozwoju, spełniania się, samorozwoju, pełni życia i osiągania zupełności. Motywacją do określonego zachowania może być indywidualna potrzeba podniesienia jakości życia, pragnienie płynów, motywacja seksualna, uniknięcie bólu albo głód . Należy pamiętać, że niektóre potrzeby są powszechne, lecz nie jednakowe dla wszystkich, lecz zindywidualizowane (C. Rogers).
Bodźcem wpływającym na określone zachowanie jest poczucie bycia kochanym. Dziecko kochane i akceptowane uczy się, że jest wartościowe i staje się wówczas otwarte na nowe doświadczenia, skoncentrowane "tu i teraz" (hic et nunc), ma poczucie wolności, jest kreatywne, ufa własne intuicji, ma zaufanie do własnego organizmu, kontroluje swoje życie i ma poczucie wpływu na swoją przyszłość.
Motywacja może dotyczyć odległych celów, których realizacja wiąże się z dużym wysiłkiem. Upór i czasochłonność rekompensuje satysfakcja z wywołania zmian w środowisku zewnętrznym albo sama atrakcyjność celu. Człowiek zobowiązuje się do realizacji celu, który angażuje troskę i uwagę i nawet nie przeszkadza mu to, że osiągnięcie go może być mało prawdopodobne albo trudne i odległe. Są osoby skoncentrowane na celu i zdolne do długotrwałej aktywności. Jan Paweł II nauczał w 1987 r. w Gdańsku, że każdy ma swoje Westerplatte, jakiś wymiar zadań, od których nie może uciec (zdezerterować), które mimo trudności, trzeba "obronić dla siebie i dla innych".
Na początku rozwoju psychologii motywacji podkreślano rolę instynktu. Instynkt "jest stereotypowym zachowaniem (to znaczy wykonywanym automatycznie, bez przemyślenia, które jest wrodzone i specyficzne gatunkowo (W. James)" . Prymat potrzeby związany jest historycznie z teorią popędu Z. Freud’a (ogłoszona w 1915 r.). Popęd organizuje zachowanie. Na przykładzie głodu wygląda to następująco. Głód oznacza brak, a nadmiar rodzi potrzebę wypróżnienia. Stan biologicznej nierównowagi wyznacza zachowanie, którego rezultatem jest zredukowanie napięcia i przywrócenie równowagi (model homeostatyczny). A. Maslow opisał hierarchię potrzeb. Żeby być zmotywowanym do zaspokojenia wyższych potrzeb w hierarchii, muszą być zaspokojone potrzeby z poziomów niższych:
Samorealizacja
Potrzeba własnej wartości
Uznanie i szacunek
Potrzeby społeczneAkceptacja i przywiązanie
Bezpieczeństwo
Fizjologia – picie, jedzenie Teoria bodźców związana jest z pochodząca od starożytnych Greków (Epikur) koncepcją, że istoty ludzkie starają się osiągnąć przyjemność, a uniknąć przykrości (hedonizm). Mówi się w tym przypadku o modelu przynętowym. Również procesy poznawcze, o czym była mowa w niniejszej pracy, mają działanie ukierunkowujące, ale i dynamizujące (dynamiczne). W modelu poznawczym motywacji "zainteresowanie samym rozwiązaniem problemu – i związana z tym przyjemność – skłania ludzi do myślenia i rozwiązywania problemów, przy czym nie muszą tu wchodzić w grę potrzeby czy jakakolwiek motywacja zewnętrzna" .
Według niektórych psychologów "problem ujmowania człowieka jako istoty dążącej, poszukującej, zmierzającej do celu odgrywa obecnie mniej centralną rolę niż kilkadziesiąt lat temu" . W wyjaśnianiu sukcesów i niepowodzeń M. Seligman rozróżnia styl optymistyczny od pesymistycznego. Kiedy sukces przypisuję sobie, a niepowodzenie innym, jestem optymistą. Jeżeli sukces upatruję we wpływie otoczenia, a porażkę w sobie samym, jestem pesymistą .
Teoria bodźców związana jest współcześnie z innym modelem motywacji, tzw. aktywnościowej. Głosi ona, ze "u ludzi istnieje podstawowy motyw do wykorzystania swego potencjału behawioralnego – swoich zdolności i talentów" . Zdolność i talent ma wewnętrzny, immanentny motyw, aby być używanym (Woodworth). Można tez mówić o humanistycznych teoriach motywacji, gdyż: "u dojrzałych dorosłych występują swoiście ludzkie rodzaje motywacji, które odróżniają ich od dzieci i zwierząt" .
Nie bez znaczenia współcześnie jest pogląd, że niezbędna jest wiara w to, że się potrafi coś osiągnąć (A. Bandura) . Dodatkowo motywują plany, ponieważ:
- koncentrują uwagę,
- mobilizują zasoby,
- skłaniają do wytrwałości,
- zachęcają do szukania sposobów realizacji .
Paweł Braszczyński
|
