www.szkolnictwo.pl

1.Pojęcie nagrody i kary

Nagroda to forma jednostkowej lub zbiorowej aprobaty czyjegoś zachowania, sprawiająca osobie nagrodzonej satysfakcję i zadowolenie oraz zachęcająca do powtarzania podobnych zachowań, a tym samym utrwalająca u niej wzory postępowania akceptowane przez środowisko. Ze względu na to, że nawiązywanie do pozytywnych stron zachowania ludzi przynosi lepsze skutki wychowawcze niż stałe podkreślanie ich braków, nagroda powinna być częściej stosowana niż kara. Nagrody można przyznawać za wykonanie konkretnego zadania lub za całość zachowania się.
Kara to sytuacja przykra dla osobnika, mająca zahamować ten rodzaj zachowania, który ją wywołał. Stosowanie kary w wychowaniu sprowadza się najczęściej do wywołania przykrych konsekwencji związanych z wykonywaniem przez daną osobę pewnych czynności w określonych warunkach. W życiu publicznym warunki te są określone przez ustawodawstwo, w szkole przez regulaminy, a zwłaszcza przez regulamin uczniowski.
Celem kary jest wytworzenie w świadomości dziecka związku niezadowolenia z czynami niepożądanymi i związku zadowolenia z czynami pożądanymi przez otoczenie, a tym samym praktyczne zaznajomienie dzieci z wzorami postępowania akceptowanymi przez to otoczenie. Najładniejsza postacią kary jest zwrócenie uwagi lub upomnienie. Ważne jest, aby kara była współmierna do przewinienia, przy czym winowajca powinien mieć możliwość wytłumaczenia swego postępku przed ewentualnym ukaraniem.

2.Rodzaje nagród i kar

Jednym z rodzajów nagród jest pochwała, ośmiela ona dziecko nieśmiałe i niezdolne, zachęca niewytrwałe, powstrzymuje przed niewłaściwym zachowaniem i wskazuje wartość wysiłku. Pochwała jest często stosowanym rodzajem nagrody, szczególnie w odniesieniu do dzieci młodszych. Drugi rodzaj nagrody za pomoc młodszym kolegom, za aktywność, za pracę dla szkoły, środowiska, może mieć formę dyplomu, znaczka, fotografii w gazetce szkolnej. Nagroda może mieć także formę upominku-książki.

Nagroda jest w zasadzie stosowana po zakończeniu jakiegoś działania, otrzymuje się ją za coś co zostało wykonane.

Ze względu na jakość cierpienia dzieli się kary na:
• fizyczne( np.bicie, ciągnięcie za ucho),
moralne( np.nagana, zawstydzenie, pozbawienie zaufania).



Ze względu na jakość cierpienia najskuteczniejszą do zastosowania jest kara naturalna, którą jest po prostu ponoszenie konsekwencji postępowania. Jest ona bezpośrednim następstwem winy np. dziecko biegało po mieszkaniu mimo upomnień, uderzyło głową o ścianę-zostało ukarane w sposób naturalny.
Kary naturalne należy też stosować za niewłaściwe zachowanie wobec ludzi. Dziecko odezwało się niegrzecznie do dziadka czy tez przezywało kolegę- musi ich zaraz przeprosić. W karach naturalnych istotne jest, aby sytuacja, w której znalazło się dziecko, pomogła mu zrozumieć niewłaściwość czynu.
Kary można podzielić również na pedagogiczne i niepedagogiczne. Biorąc pod uwagę ich skuteczność. Do pierwszych zalicza się m.in. odmawianie przyjemności, wyrażanie smutku i zawodu, czasowe odebranie przyznanego przywileju, tłumaczenia i wyjaśnienia, wszelkiego rodzaju nagany. Celem tych kar jest poprawa zachowania dziecka i osoby karzącej. Do kar niepedagogicznych należą wyzwiska, epitety, reagowanie krzykiem na wykroczenia, jak również kara izolacji.


System nagród i kar jest ważnym czynnikiem oddziaływania w rodzinie i w szkole. Nagrody i kary są najczęściej stosowanymi środkami przez wychowawców, które mają doprowadzić do pożądanych zachowań u wychowanka.

Dzieci, które były mocno karane, rzadko stają się dobrymi ludźmi. Nie należy przez kary poniżać dziecka, bicie dzieci utrwala je tylko w złem. Kary cielesne poniżają nie tylko dziecko, lecz także osobę wymierzającą karę. Kara fizyczna, nie zostawia tylko ślady na ciele dziecka, lecz czyni trwałe spustoszenie w jego psychice.

Wybitny psycholog i pedagog-Stefan Szuman (1889-1972) badał odczucia dzieci bitych. Doszedł do przekonania, ze „pod wpływem lęku i bólu budzi się nienawiść do osoby bijącej, a nie żal, za popełniony czyn naganny. Wyzwala się też poczucie bezsilności i niesprawiedliwości. Aby uniknąć kary cielesnej dzieci oszukują, ukrywają swoje przewinienia, przeżywają silne niepokoje.”


Kary stosowane w stanach złości, kary niesprawiedliwe, poniżające dziecko wyzwalają często wrogość, chęć odwetu i niszczą wzajemną więź uczuciową.



3.Postawy rodzicielskie i ich związek z nagrodą i karą

Rodzina stanowi pierwsza i podstawową grupę, w której dziecko rozwija się fizycznie i psychicznie. W rodzinie tworzą się określone normy regulujące zachowanie jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne oczekiwania i wymagania. W korzystnym układzie wszystkich elementów

systemu rodzinnego można prawidłowo wychować dziecko bez kar, a także bez nagród w postaci świadczeń za poprawne wypełnianie powinności.
Praktyka jednak pokazuje, iż atmosfera wielu rodzin budzi zastrzeżenia, kary są powszechnie stosowane przez rodziców i to w stosunku do coraz młodszych dzieci, a nagrody są dawane za wykonanie rzeczy mało istotnych- „coś za coś”. Niewłaściwy klimat uczuciowy i czynniki patologiczne w strukturze rodziny oraz stosunkach między jej członkami stanowią jedną z przyczyn, nierzadko główną, zaburzeń w zachowaniu dziecka. Na pierwsze miejsce wysuwa się znaczenie wzajemnych stosunków emocjonalnych między członkami rodziny, a szczególnie postaw rodziców wobec dziecka. One bowiem określają atmosferę uczuciową jaka otacza dziecko w domu rodzinnym, dlatego na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie postaw rodziców wobec dziecka.

Postawa rodzicielska ukierunkowuje zachowanie się rodziców wobec dziecka. Postawy rodzicielskie podlegają zmianom w miarę jak rośnie i zmienia się dziecko. Wśród postaw rodzicielskich można wyróżnić postawy pozytywne i negatywne. Do właściwych postaw rodzicielskich należą:
• akceptacja
• współdziałanie
• rozumna swoboda
• uznanie praw dziecka

Akceptacja dziecka- rodzice przyjmują dziecko takim, jakie ono jest, z cechami wyglądu zewnętrznego, fizycznego, usposobieniem, możliwościami umysłowymi itp. rodzice dziecko kochają, chwalą je, w wypadku niegrzeczności ganią jego zachowanie, ale nie potępiają jego osoby. Poznają jego potrzeby i zaspokajają je. Dziecko rośnie wesołe, przyjacielskie, miłe, usłużne. Ma poczucie bezpieczeństwa i jego rozwój przebiega prawidłowo.

Współdziałanie z dzieckiem- dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym, w pracy domowej, w rozrywkach, które są dostosowane do jego potrzeb, możliwości fizycznych i wieku, dziecko może uczestniczyć w dyskusjach rodzinnych, w wymianie poglądów. Staję się ono ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po


porady i pomoc, jest zadowolone z pracy i z rezultatów swojego wysiłku , rozumie ocenionego, zdolne do współdziałania i podejmowania samodzielnych rozwiązań.

Rozumna swoboda- rodzice stwarzają okazje do zaspokojenia dziecięcej potrzeby aktywności i samodzielności. Gdy jest starsze, rodzice dyskretnie kierują dzieckiem, znając jego zainteresowania, wiedzą co czyta, jakie filmy ogląda, znają jego przyjaciół, wiedzą dokąd i z kim idzie i kiedy wraca.

Uznanie praw dziecka- rodzice umieją być przyjacielem dziecka, poważnie traktując jego wszystkie przeżycia. Unikają przesadnej dyscypliny i rygoru, przejawiają szacunek dla jego indywidualności. Podsuwają mu różne sugestie, nie narzucając się i nie przymuszając. Nie robią dziecku awantur. W takich warunkach dziecko ma pozytywną, ale realistyczną ocenę swojej wartości i jest zdolne do wykonania czynności z własnej inicjatywy, dziecko staje się odpowiedzialnym członkiem rodziny.

Do niewłaściwych postaw rodzicielskich należą:
• odtrącająca
• unikająca
• nadmiernie chroniąca
• nadmiernie wymagająca

Postawa odtrącająca- rodzice nie lubią dziecka, żywią do niego urazę, często z to, że nie spełnia ich oczekiwań. Stale je krytykują kierują nim stosując rozkazy, surowe kary, represje. Taka postawa kształtuje u dziecka agresję, nieposłuszeństwo, uciekanie się do kłamstwa. Staje się przyczyną aspołecznego zachowania lub tez wywołuje reakcje nerwicowe.

Postawa unikająca- obojętność rodziców wobec własnego dziecka powoduje, że kontakt z nim jest luźny, ograniczony do minimum. Cechuje ich brak zainteresowania sprawami dziecka, które zostawione bez ich pomocy nie bierze udziału we wspólnych zajęciach, pracach, przyjemnościach. Taka postawa powoduje, że dziecko staje się nieśmiałe uczuciowo, nieufne, a nawet bojaźliwe, łatwo popada w konflikty ze szkołą i rodzicami.

Postawa nadmiernie chroniąca – rodzice chronią dziecko przed każdym samodzielnym wysiłkiem, pracą, odpowiedzialnością, przesadna opieka, usuwanie z drogi każdego ryzyka, „cieplarniana atmosfera”, powoduje, że dzieci wyrastają na jednostki bierne, infantylne, bez inicjatyw lub zarozumiale, egoistyczne, zuchwałe i samolubne.


Postawa nadmiernie wymagająca-dziecko jest pod presją przesadnych wymagań rodziców i nie może im sprostać. Wywołuje to bunt, protest. Powoduje kształtowanie się niepewności, lękliwości, braku wiary we własne siły i możliwości, obsesje, a nawet pozory niedorozwoju.

Wszystkie postawy: negatywne i pozytywne wpływają w różny sposób na dziecko. Rodzina jest dla dziecka pierwszym środowiskiem społecznym, środowiskiem integralnie zaspokajającym jego potrzeby biologiczne, psychiczne, społeczne. Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych, ukazuje mu różnorodne cele zaspokajające jego potrzeby oraz je sposobów za pomocą których te cele można osiągnąć. Mała liczba osób w rodzinie sprawia, że stosunki pomiędzy jej członkami są bardzo intymne i nasycone emocjonalnie. Wpływy rodziny ogarniają różnorodne sfery osobowości dziecka: intelektualną, emocjonalna, motywacyjną, docierają do najgłębszych jej warstw.


4.Kara czy nagroda jako skuteczna metoda wychowawcza?

Ważnym problemem jest problem skuteczności nagród i kar. Liczne badania psychologów wykazały, że nagroda jest skuteczniejszym od kary środkiem wychowawczym.
Słuszniej jest wzmacniać, czyli utrwalać za pomocą nagród reakcje pozytywne, pożądane wychowawczo, aniżeli upamiętniać za pomocą kary reakcje nieprawidłowe. Stwierdzono również, że skuteczność kary wzrasta, gdy dołącza się do niej uzasadnienie jej zastosowania, tzn. gdy wychowawca ukazuje dziecku wartość, której służy. Innym z warunków skuteczności działań wychowawczych jest występowanie pozytywnego stosunku uczuciowego między wychowankiem a wychowawcą.



Bibliografia
W. Okoń: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa, 1981.
J. Maciaszek: Nagroda i kara w wychowaniu. IW CRZZ, Warszawa, 1975.
I. Jundziłł; Nagrody i kary w wychowaniu. NK, Warszawa, 1986.
M. Ziemska; postawy rodzicielskie. WP, Warszawa, 1973.



Opracowała: Anna Bożym