Wyraźnie swoistą sylwetkę w szkole posiada – na tle innych nauczycieli i wychowawców – nauczyciel wychowania fizycznego. Charakter jego pracy, polegający na specyfice celów, treści, jak i metod i form nauczania, bezpośredni, bliski kontakt z dzieckiem, daleki od kontaktu „ex cathedra”, specjalne możliwości oddziaływań wychowawczych wpływają na odrębność osobowości i roli tego nauczyciela. Zawód ten ma ciekawy profil, który wyraźniej zarysowuje się wobec wzrastającego znaczenia oraz funkcji społecznej i pedagogicznej tego przedmiotu w całokształcie oddziaływań wychowawczych szkoły. Wychowanie fizyczne obok kształcenia umysłowego, wychowania moralno-społecznego i estetycznego zdobyło sobie zasłużone wychowawcze prawo obywatelstwa. Coraz częściej zawiera i realizuje bogatą problematykę związaną z całokształtem wszechstronnego rozwoju dziecka. Aby jednak wychowanie fizyczne spełniało tę rolę, wiele zależy przede wszystkim od samego nauczyciela. Stawia to przed współczesnym nauczycielem tego przedmiotu nowe wymagania, a jednocześnie otwiera nowe perspektywy wdzięcznej, szerokiej, ale i odpowiedzialnej pracy wychowawczej.
Pełni on ważną rolę kierownika i organizatora wychowania fizycznego i sportu w szkole. To nie tylko nauczyciel prowadzący lekcje, to organizator czasu wolnego dzieci, doradca innych nauczycieli i rodziców w sprawach rozwoju fizycznego i związanych z nim potrzeb dziecka, bliski współpracownik lekarza szkolnego troszczącego się o zdrowie dziecka i higieniczne warunki jego rozwoju, organizator ćwiczeń o charakterze wyrównawczym, to inicjator rozgrywek sportowych, wycieczek i biwaków organizowanych przez szkołę i samą młodzież, to zaangażowany, żywotny, pełen radości życia człowiek, który pragnie stworzyć pogodną, ale twórczą atmosferę pracy niezbędna w szkole.
Warunkiem wywiązania się z tej trudnej i wielostronnej roli jest przede wszystkim postawa nauczyciela wychowania fizycznego jako dydaktyka, kierownika i organizatora procesu nauczania. Aby ten warunek spełnić, powinien on:
1) mieć dobre przygotowanie specjalistyczne: znać wszechstronnie przedmiot swoich oddziaływań – dziecko – i umieć oddziaływać celowo i skutecznie na jego rozwój, za pomocą najnowocześniejszych środków, jakimi dysponuje wychowanie fizyczne;
2) posiadać sprawność ruchową, ułatwiającą poprawną demonstrację ćwiczeń (przynajmniej w pierwszych latach pracy, kiedy nie zdobył jeszcze doświadczenia pedagogicznego i gdy wiek mu na to pozwala);
3) znać program nauczania, właściwie go interpretować, przejawiać tendencję nowatorskie w doborze treści do określonych warunków, nie faworyzować jednej dyscypliny sportowej, ale w miarę istniejących warunków – realizować wszystkie działy programu;
4) przygotowywać się do każdej lekcji, systematycznie realizować zaplanowany materiał, wytrwale i konsekwentnie kontynuować postawione zadania dydaktyczne;
5) znać wszystkie zasady nauczania, szczególnie poglądowości oraz aktywnośc i świadomego włączenia uczniów w proces nauczania;
6) wykazać się umiejętnościami organizacyjnymi, przejawiającymi się w sprawnej organizacji lekcji, częstym urządzaniu imprez sportowych, uroczystości szkolnych, świąt kultury fizycznej itp.;
7) w organizacji zajęć umieć dostosować się do sytuacji, wykazać dużą operatywność i zdolność twórczej improwizacji;
8) dążyć do uatrakcyjnienia lekcji przez wykorzystanie bogatego zasobu metod, środków i form. Umiejętny ich dobór – w dostosowaniu do wieku uczniów, do stopnia sprawności ruchowej, czasu trwania lekcji i miejsca jej w ogólnym planie dnia oraz celu dydaktycznego, który chcemy osiągnąć – jest nieodzownym warunkiem dobrej pracy nauczyciela wychowania fizycznego. W trosce o atrakcyjne formy pracy, zwłaszcza z dziećmi młodszymi, należy wzbogacać zajęcia przede wszystkim o wiele ciekawych gier i zabaw ruchowych. Te formy pracy SA mało popularne, zwłaszcza u młodszych nauczycieli. Zapomina się często, że do celu, który chcemy przez wychowanie fizyczne osiągnąć, możemy dojść różnymi drogami, przy zastosowaniu wielu różnych środków, szczególnie przyborów, które pracę nauczyciela uczynią ciekawszą, przyjemniejszą, łatwiejszą i bardziej skuteczną. Jest to tym bardziej istotne, że w naszych szkołach obserwujemy zjawisko nadmiernie dużej liczby uczniów w klasach, co zmusza nauczyciela do stosowania form pracy zbiorowej, włączania wszystkich dzieci do udziału w lekcji, przy zachowaniu jednocześnie zasady indywidualizacji;
9) przy ocenie przestrzegać jednolitych kryteriów ocen, nie oceniać przypadkowo, prowadzić dokładna dokumentacje o rozwoju fizycznym i sprawności fizycznej uczniów;
10) troszczyć się o wszechstronny rozwój fizyczny i rozwijanie sprawności fizycznej wychowanków na lekcjach i w toku zajęć pozalekcyjnych, opiekować się nimi na zawodach, ochraniać przy wykonywaniu ćwiczeń, zapewnić warunki bezpieczeństwa ćwiczącym, zwracać uwagę na warunki higieniczne, w jakich odbywa się lekcja;
11) śledzić najnowsze publikacje i czasopisma ogólnopedagogiczne oraz fachowe, jak np. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna, Kultura Fizyczna czy Wychowanie Fizyczne i Sport;
12) systematycznie dokształcać się, nadążać za tym, co nowe w zakresie nauk pedagogicznych i problematyki specjalistycznej związanej z nauczaniem różnych dyscyplin sportowych.
Trudno oddzielać zagadnienia dydaktyczne od problemów wychowawczych w pracy nauczyciela, gdyż one bardzo się z sobą wiążą. W działalności wychowawczej bowiem zaznacza się istotna rola, jaka powinien spełniać nauczyciel w szkole i w środowisku. Oto niektóre warunki i czynniki występujące w działalności nauczyciela:
1. Decydującym warunkiem wykorzystania zajęć sportowych w realizacji celów wychowawczych jest pełne uświadomienie sobie tych celów przez samego nauczyciela. O tym świadczą m.in.: traktowanie dokumentacji o uczniu jako pomocy w celowym oddziaływaniu wychowawczym, dążenie do poznania ucznia i wykorzystanie w tym celu wszystkich okazji – zawodów sportowych, wycieczek, obozów, bezpośrednich rozmów itp.; bliski kontakt z wychowawcą klasy, z rodzicami, z lekarzem szkolnym; troska o właściwy klimat lekcji wyjątkowo sprzyjający skutecznemu wychowaniu; dobór właściwych metod wychowania, wśród których na pierwszym miejscu powinno się stawiać przekonywanie, wymagania i własny przykład; znajomość i przestrzeganie zasad wychowania, zwłaszcza takich, jak zasada indywidualizacji, zasada organizacji zespołu jako środowiska wychowawczego, zasada oddziaływania na świadomość, zasada systematyczności oddziaływań wychowawczych i inne.
2. Do dalszych czynników warunkujących wychowawczą rolę nauczyciela możemy zaliczyć: umiłowanie pracy z młodzieżą – opartej na serdecznych, bliskich stosunkach wzajemnych w bezpośrednim obcowaniu; zdolność nawiązywania kontaktów z młodzieżą i stworzenie odpowiedniej platformy do oddziaływań wychowawczych, zdolność przekonywania; wykorzystanie bogatych form organizacji sportu szkolnego do ukierunkowania zainteresowań młodzieży; wykorzystanie aktywności społecznej uczniów w organizacji życia sportowego szkoły.
3. Nauczyciel w toku codziennych zajęć, realizując zadania wychowawcze, musi wdrażać młodzież do poszanowania i respektowania przepisów, zarządzeń i regulaminów. Są one warunkiem prowadzenia ćwiczeń w atmosferze ładu i porządku, decydują o przebiegu gry i jej końcowym rezultacie. Wdrożenie do takiego postępowania, jak nam się wydaje, nie pozostanie bez wpływu na stosunek do podobnych norm określających postępowanie człowieka dorosłego w społeczeństwie.
4. Z tym zagadnieniem wiąże się wychowawcze znaczenie współzawodnictwa sportowego, opartego na określonych zasadach, stwarzającego w atmosferze zdrowej rywalizacji okazje do próby sił indywidualnych i zespołowych. To pobudza, zachęca, aktywizuje. Ma oprócz wartości dla jednostki wielkie walory społeczne, mobilizuje do wysiłku i współdziałania, podciąga słabszych, budzi zdrowe ambicje dorównania innym. Lepsi z kolei – w myśl dobra zespołu – zaczynają troszczyć się o możliwości i poziom jednostek słabszych.
5. Wprowadzone elementy współzawodnictwa w sporcie stwarzają doskonałą płaszczyznę do kształtowania szacunku dla wysiłku człowieka. Jeżeli wkład pracy włożony w opanowanie poszczególnych ćwiczeń daje widoczne rezultaty w formie wyniku sportowego, a ukształtowane nawyki ruchowe maja wpływ na precyzję i ekonomikę ruchu (przy mniejszym wydatkowaniu energii) – to najlepiej przekonuje o opłacalności wysiłku.
6. Osobiste wysiłki fizyczne i przeżycia sportowe pozwolą właściwie ocenić wysiłek zawodnika w sporcie wyczynowym, wysoko kwalifikowanym i godnie znaleźć się w roli widza na różnych imprezach sportowych, to problem niemalże ogólnospołeczny. Im więcej w tym zakresie osiągniemy na szczeblu sportu szkolnego, im kulturalniejszy będzie widz – uczeń, tym większe możemy mieć nadzieje, że poziom kultury widza sportowego w środowisku ludzi dorosłych będzie zadowalający.
7. Warunki zdrowotne i bezpieczeństwo zajęć organizowanych w zakresie wychowania fizycznego, to oddzielny problem wychowawczy. Wobec zasadniczego celu wychowania fizycznego, jakim jest wychowanie zdrowych ludzi i wobec wzrastającej liczby wypadków w szkole i w zakładach pracy, społeczne znaczenie tego zagadnienia wzrasta. Nauczyciel musi zwracać szczególna uwagę na te sprawy i przestrzegać podstawowych zasad bezpieczeństwa ćwiczeń.
Bardzo istotne znaczenie ma współpraca nauczyciela wychowania fizycznego ze szkolną służbą zdrowia. Szkolna służba zdrowia organizuje i czuwa nad całokształtem opieki lekarsko-higienicznej dzieci i młodzieży. Organizuje ona w sposób planowy opiekę profilaktyczną, przeprowadza badania dzieci wstępujących do szkoły i opuszczających ją. Prowadzi okresowe przeglądy lekarskie, dba o zabezpieczenie należytych warunków sanitarno-higienicznych w szkołach, wykrywa i kieruje na leczenie młodzież chorą.
Realizowanie wymienionych zadań jest możliwe tylko przy ścisłym współdziałaniu lekarza szkolnego z personelem pedagogicznym. Bez tej współpracy niemożliwe jest podniesienie ogólnego stanu zdrowotnego dzieci, stanu sanitarno-higienicznego szkoły, prowadzenie działalności profilaktycznej, wyrobienie u dzieci nawyków higienicznych oraz nauczenie ich zasad higieny.
Opiekę higieniczno-lekarska sprawuję lekarze szkolni, higienistki szkolne. Nauczyciel wychowania fizycznego jest jednym z grona pedagogicznego, którego zakres pracy wiąże się z pracą lekarza szkolnego, jak na przykład:
1. Czuwanie nad stanem zdrowia i prawidłowym rozwojem fizycznym ucznia.
2. Troska o higienę osobistą.
3. Nadzór nad stanem sanitarno-higienicznym pomieszczeń, otoczenia i urządzeń szkoły.
4. Okresowe badanie lekarskie.
5. Stała opieka lekarska nad uczniami zakwalifikowanymi do odpowiednich grup dyspanseryjnych, np. dzieci opóźnionych w rozwoju fizycznym, z wadami postawy i innych.
Zagadnienie higieny pomieszczeń do ćwiczeń (sal) i boisk, stan higieniczny szatni, organizowanie natrysków po lekcji wychowania fizycznego, przebieranie się w kostiumy na lekcje wychowania fizycznego, sposób przechowywania tych kostiumów i ich stan higieniczny, kontrola czystości ćwiczących uczniów – wszystko to powinno być przedmiotem wspólnej troski lekarza i nauczyciela.
Karty zdrowia uczniów, aktualizowane po każdych badaniach okresowych powinny być dostępne do wglądu nauczyciela wychowania fizycznego. Szczególnie powinny go interesować zagadnienia dotyczące przebiegu rozwoju fizycznego, stopnia dojrzałości biologicznej ucznia, sygnalizowane niedomogi i zaburzenia funkcji organizmu, a nawet przewlekłe stany chorobowe wykluczające na jakiś czas ucznia z aktywnego udziału w lekcjach tego przedmiotu.
Niezbędne ponadto jest ustalenie ścisłej współpracy odnośnie do jednolitych zasad i form wydawania częściowych lub całkowitych zwolnień z zajęć wychowania fizycznego. Należy przy tym dodać, że jednorazowych zwolnień z lekcji możemy udzielić również na prośbę rodziców.
Niedostatecznie dopracowane są jeszcze zasady organizacyjne stosowania gimnastyki wyrównawczej jako nieodzownego uzupełnienia stosowanych form ruchu, szczególnie w odniesieniu do grup młodzieży, u której sygnalizowane są już wady postawy. W tym zakresie konieczna jest pomoc lekarza specjalisty – ortopedy, który będzie współpracował z nauczycielem wychowania fizycznego – specjalistą gimnastyki wyrównawczej. Nie należy przy tym gimnastyki wyrównawczej łączyć z gimnastyką leczniczą i rehabilitacyjną, które leżą wyłącznie w kompetencji resortu zdrowia. Zadaniem gimnastyki korekcyjnej jest wyrównywanie powstających odchyleń od normy w układzie kostno-wiązadłowo-mięśniowym poprzez systematyczne, celowe i stopniowe dawkowanie ćwiczenia. Chodzi przede wszystkim o zapobieganie dopiero co ujawniającym się zmianom i o niedopuszczenie do ich pogłębiania się. Taki zespół ćwiczeń korekcyjnych, włączonych do całokształtu innych środków wychowania fizycznego, oddziałujących jednocześnie na wszechstronny rozwój fizyczny dziecka, zwykliśmy nazywać gimnastyką wyrównawczą. W takiej też postaci chcemy ją widzieć w szkole. Szkołę i nauczyciela interesuje przede wszystkim gimnastyki wyrównawcza (wypadki patologiczne kierowane są do leczenia klinicznego). I taką gimnastykę może prowadzić każdy nauczyciel specjalista, po uprzednim przygotowaniu w toku specjalizacji na studiach wyższych bądź specjalnie w tym celu organizowanych kursach.
Nauczyciel powinien być zainteresowany i dobrze zorientowany w aktualnych wadach postawy swoich uczniów. Systematyczne badania dzieci, aktualny rejestr wad ich postawy jest potrzebny zarówno lekarzowi, jak i nauczycielowi wychowania fizycznego.
Władze oświatowe, zaalarmowane złym stanem rozwoju fizycznego naszych dzieci i młodzieży, podejmują starania dotyczące likwidacji przyczyn tkwiących w pracy szkolnej. Wyrazem tego jest okólnik nr 27 z dnia 14 września 1957 roku (Dz. Urz. Min. Ośw., nr 11/57r.) w sprawie prawidłowej postawy uczniów w czasie pracy szkolnej. Okólnik ten ściśle normuje warunki pracy ucznia przez odpowiedni dobór ławek, właściwe siedzenie w ławkach, poprawna postawę przy odpowiedziach itp. W trosce o poprawna postawę dziecka dużą rolę odgrywają ćwiczenia śródlekcyjne, zwłaszcza w klasach niższych. Do tych samych środków należy wymaganie spędzania przez uczniów przerw między lekcjami w ruchu, możliwie na powietrzu, w słońcu.
W zwalczaniu wad postawy szczególna role powinien spełniać nauczyciel wychowania fizycznego. Poza współdziałaniem w tym zakresie z kierownictwem szkoły, pozostałymi nauczycielami, personelem higieniczno-szkolnym, obowiązany jest on prowadzić na każdej lekcji ćwiczenia wyrównawcze i kształtujące, które, rozwijając wszechstronnie aparat ruchowy, są najlepszym środkiem przeciwdziałającym wadom postawy. Uczniów z wadliwą postawą nie poddającą się poprawie powinien on kierować wspólnie z lekarzem szkolnym do przychodni, możliwie ortopedycznej. Następnie, w porozumieniu z lekarzem i rodzicami należy organizować i prowadzić w szkole grupy gimnastyki wyrównawczej.
Dobór grup jest zanależny od wieku uczniów, charakteru wad i ich występowania. Liczebność grupy w tym przypadku nie może przekraczać 12 osób.
Warunkiem skutecznej realizacji wymienionych form gimnastyki korekcyjnej w szkole jest:
1. Specjalne doszkolenie nauczycieli wychowania fizycznego.
2. Zrozumienie doniosłości tych zagadnień przez rodziców i dzieci.
Specjalne zalecenia Służby Zdrowia kierują uwagę i prace lekarzy w ostatnich latach na wychowanie fizyczne i jego rolę w likwidacji wad postawy. Zainteresowanie więc tymi sprawami wzrasta, przy czym obserwuje się coraz większe zrozumienie wspólnych dążeń
opracował:
mgr Zbigniew Klimański
