Kultura konsumpcyjna i przynależny do niej sposób życia zaistniał w naszym kraju wraz z wprowadzeniem wolnego rynku i wycofaniem się państwa ze sterowania rozwojem gospodarki i kultury. Różne grupy społeczeństwa polskiego w niejednakowy sposób były przygotowane do realizacji tego zadania. Podjęcie konsumpcyjnej gry było widomym znakiem pełnego odzyskania godności indywidualnej i obywatelskiej .
Teresa Rutha
Polskie społeczeństwo konsumpcyjne.
Kultura konsumpcyjna i przynależny do niej sposób życia zaistniał w naszym kraju wraz z wprowadzeniem wolnego rynku i wycofaniem się państwa ze sterowania rozwojem gospodarki i kultury. Różne grupy społeczeństwa polskiego w niejednakowy sposób były przygotowane do realizacji tego zadania. Podjęcie konsumpcyjnej gry było widomym znakiem pełnego odzyskania godności indywidualnej i obywatelskiej .
Wydarzenia, które zaszły w Polsce na początku lat osiemdziesiątych rozpoczęły w naszym kraju proces masowych zmian. Otwarcie na zachód rozpoczęło przenoszenie gotowych wytworów zachodniej kultury i gospodarki na grunt polski. Dzięki filmom, reklamom, serialom, programom rozrywkowym docierały do nas wzory nowych stylów życia, życia opartego na konsumpcji. Wszelkiego rodzaju produkty, fast foody, hipermarkiety bardzo szybko zdobyły popularność w polskim społeczeństwie.
Przez blisko czterdzieści lat społeczeństwo polskie zmuszone było do socjalistycznego modelu konsumpcji. Jak pisze Jan Szczepański cechą tego modelu było zapewnienie wszystkim obywatelom bez względu na ich miejsce w podziale pracy, sprawności fizycznej i umysłowej, poziomu dochodów i poziomu wykształcenia sprawiedliwego zaspokajania podstawowych potrzeb. Państwo dbało, by warunki życia odpowiadały ideologicznej wizji ustroju. Socjalizm przyjmował zasadę równości potrzeb biologicznych, materialnych, kulturalnych, politycznych, społecznych. Wykluczało to uznawanie priorytetu potrzeb materialnych i pozwoliło uniknąć uczynienia pieniądza miarą wszystkich wartości. Konsumpcja była nie tylko dziedziną gospodarki, lecz także czynnikiem kształtowania wychowawczego obywateli. Celem systemu było stworzenie czy też wychowanie "człowieka zrównoważonego" panującego nad swoimi emocjami i potrzebami. Zwracano zatem głównie uwagę na rozwój potrzeb estetycznych, moralnych, współżycia i współdziałania. Stworzenie "człowieka socjalistycznego" umożliwiało zabezpieczenie przed złą, masową konsumpcją charakterystyczną dla społeczeństw zachodnich.
W gospodarce socjalistycznej istniały wyraźne granice możliwości gromadzenia majątku osobistego oraz granice dla inwestowania zgromadzonych środków w celu większych zysków .
Jedyną oficjalną możliwością powiększenia własnego majątku było większe zaangażowanie się w polepszenie kondycji całego społeczeństwa. Termin "własny majątek" był traktowany w kategoriach całego społeczeństwa. Brak możliwości rozwoju sfery prywatnej, brak gospodarki wolnokonkurencyjnej uniemożliwiało pomnożenie własnego majątku. Taki model konsumpcji odzwierciedlał zasadę, że spożycie jest sprawą państwa, które dba o to, by warunki życia odpowiadały ideologicznej wizji ustroju. Każdy obywatel mógł liczyć na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Polacy przez wiele lat mieli systematycznie rozbudzane potrzeby konsumpcyjne, które miały zostać, zgodnie z obietnicami państwa zaspokojone w przyszłości .
W Polsce istniał rynek producenta, a decyzje ekonomiczne i gospodarcze podejmowane były centralnie. Rynek krajów zachodnich to rynek konsumenta. Cechuje go wolna konkurencja, rynkowe ceny i zyski. Cechy te były zupełnie obce socjalistycznej gospodarce Polski. Konsekwencją istnienia rynku producenta była niska jakość produktów, ubogie wzornictwo, rosnące niezadowolenie konsumentów. Państwo stopniowo eliminowało prywatne sklepy jednocześnie tolerowało czarny rynek, na którym ludzie zaspakajali swoje potrzeby. "Realizacja modelu konsumpcji socjalistycznej w praktyce sprowadzała się do konstruowania optymalnych wzorów i norm spożywania, ubierania się, urządzania mieszkań, spędzania wolnego czasu, rozrywki, organizacji życia zawodowego i rodzinnego, dokonywania podstawowych oraz reglamentowanych (na przykład samochody) zakupów" .
Wzorce konsumpcji w modelu socjalistycznym tworzone przez państwo wyznaczały granice minimalnej i maksymalnej konsumpcji dóbr materialnych i niematerialnych swoich obywateli.
W późniejszym czasie wraz z odwilżą polityczną stosunek do towarów produkowanych w krajach zachodnich zmienił się, chętnie z nich korzystali sami przedstawiciele władz. Państwo czuwało nad tym, aby żadna z grup społecznych nie wyróżniała się specyficznym trybem życia i atrakcyjną konsumpcją. Jak pisze Małgorzata Bogunia-Borowska w późniejszym okresie powodem przyszłych nierówności mogły być zagraniczne wyjazdy Polaków. Wracając do Polski inwestowali w prywatną przedsiębiorczość, przez co wzrastał ich status społeczny.
W okresie PRL-u tworzyła się między ludźmi i przedmiotami specyficzna więź wynikająca z poświęcanego im czasu, czego przykładem może być trud z jakim właściciel rozstawał się z wypieszczonym przez lata samochodem. W społeczeństwie konsumpcyjnym brak czasu uniemożliwia wytworzenie się podobnych więzi, a współczesny konsument wręcz zmuszany jest do zakupu nowej rzeczy zanim zwiąże się z nią emocjonalnie .
Lata osiemdziesiąte przynoszą nowe zmiany, najbardziej aktywne jednostki podejmują próby poprawienia swojej sytuacji materialnej. Zdaniem Mirosławy Marody stosowano wówczas dwie strategie: wymuszonego trdycjonalizmu i pasożytniczej innowacyjności. Wymuszony tradyjonalizm polegał na indywidualnym radzeniu sobie z niedoborem produktów. Polacy sami malowali, remontowali, naprawiali różne sprzęty domowe, samochody, uprawiali rośliny, hodowali zwierzęta. Ludzie pozostawali w różnych układach w pracy i poza nią. Układy te umożliwiały ludziom załatwienie rozmaitych spraw. Dużej wartości nabierała rodzina, a w szczególności dzieci. Inwestowano w ich naukę i edukację, jednostka wykształcona cieszyła się większą wartością, szczególnie po 1989 roku.
Pasożytnicza innowacyjność polegała na umiejętności obserwowania i wykorzystywania słabych punktów działania systemu oraz istniejących wówczas instytucji. Sprytne jednostki w łatwy i szybki sposób osiągały sukces finansowy. Większe środki finansowe były przyczyną zwiększonego popytu na różne środki konsumpcji .
Istotnym elementem przemian zapoczątkowanych w 1989 roku było odrzucenie kultury oficjalnej czasów PRL, poddano w wątpliwość hierarchie wartości, kryteria wyborów kulturowych. W latach dziewięćdziesiątych kulturowym wzorcem staje się konsument doskonały. To on przekazuje szerszej publiczności wiedzę i wzorce stylu życia. Przynależący głównie do klas średnich konsumenci wymyślają sztukę życia, "przyjmują oni najbardziej powierzchowne i łatwe do zapożyczenia aspekty intelektualnego stylu życia, wyzwolone obyczaje, prowokacje ze sfery kosmetyków i ubioru. W podobny sposób kształtują sferę wychowania dzieci, czasu wolnego, stosunku do natury, miłości, śmierci, sferę seksualności" .
Jak wcześniej wspomniałam lata osiemdziesiąte, a szczególnie zmiany, które zaszły w Polsce po roku 1989 rozpoczęły adaptację wzorów zachodnich. O zmianach zachodzących w latach 90-tych XX wieku Piotr Sztompka pisze: "Zmienia się cały świat życia codziennego. Najpierw więc widzimy, jak ludzie masowo ustawiają na ulicach przenośne stoliki i zaczynają coś sprzedawać, potem coraz to otwierają nowe sklepy, potem stoją w wielogodzinnych kolejkach pod biurami maklerskimi. Inaczej się ubierają i co innego jedzą. Co innego czytają i chodzą na inne filmy. Gdzie indziej jeżdżą na wakacje i inne prezenty kładą pod choinkę" .
To mass media wskazują nowe praktyki, określają repertuar wyborów. Ludzie natychmiast nauczyli się zauważać różnice dotyczące ubierania, odżywiania, sprzętu domowego, spędzania czasu wolnego. Czerpią radość z nabywania i obcowania z różnymi przedmiotami. Konsumpcja stała się czynnikiem ułatwiającym rozpoznawanie grup społecznych dysponujących dużymi zasobami środków finansowych. Okres ten nazwany przez R. Ingleharta jako "etap milczącej rewolucji" polegał na zaspokajaniu potrzeb materialnych oraz istnieniu kultu wartości związanych z dobrami fizycznymi. Po zachłyśnięciu się dobrami materialnymi wzrasta u człowieka zainteresowanie wartościami niematerialnymi. Ludzie zaczynają się troszczyć o środowisko naturalne, własny rozwój intelektualny, wykształcenie, własne zdrowie, planują spędzanie czasu wolnego, interesują się sportem. Jak pisze M. Bogunia-Borowska "po milczącej rewolucji dochodzi do rewolucji rozumnej" . Charakteryzuje się ona wyciszeniem zmysłów i emocji, pozwalając do głosu dojść rozumowi. Człowiek zastanawia się nad swoją istotą, docenia wartości niematerialne. Bogunia-Borowska uważa, że Polska znajduje się pośrodku drogi pomiędzy "milczącą rewolucją" a "rewolucją rozumną". |
