www.szkolnictwo.pl

S z k o ł a P o d s t a w o w a w Bemowie Piskim

R E F E R A T ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ (ADHD)
(Opracowanie na radę szkoleniową nauczycieli w ramach WDN)

Bemowo Piskie, luty 2006r.

     Zespół nadpobudliwości psychoruchowej znany jest od ponad stu lat, ale w różnych okresach był różnie nazywany. Obecnie, zgodnie z klasyfikacją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, jest to Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi.
     Nadpobudliwość, czyli nadmierna pobudliwość, może dotyczyć wielu rzeczy. Dziecko nadpobudliwe ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania.
     Są trzy grupy objawów charakterystycznych dla nadpobudliwych dzieci:

• nasilone zaburzenia uwagi, czyli niemożność jej skoncentrowania,
• nadmierna impulsywność,
• nadmierna ruchliwość.

     Wymienione objawy są obecne w zachowaniu przez cały czas. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia mogą one mniej lub bardziej przeszkadzać i utrudniać życie dziecka i innych. Ponieważ nadmierną ruchliwość i impulsywność często trudno jest od siebie rozgraniczyć, naukowcy wyodrębnili trzy podtypy nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD).

1. Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi – dziecko nie może się skupić na tym, co mówi nauczyciel, zapomina, o czym przed chwilą rozmawiało, w czasie odrabiania lekcji interesuje się wszystkim dookoła, nie pracą. Takie dzieci w miarę spokojnie siedzą w ławce czy przy biurku, nie wzbudzając swoim zachowaniem niepokoju dorosłych, ale w pisaniu popełniają błędy, źle przepisują cyfry lub znaki działań, nie rozwiązują zadań, bo nie są w stanie przeczytać ich treści do końca. W związku z tym często nie wykorzystują swoich potencjalnych możliwości.
2. Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej – dziecko cały czas biega, skacze. Oglądając telewizję zmienia bez przerwy kanały. Odpowiednio zmotywowane potrafi odrobić całą pracę domową od początku do końca. Te dzieci głównie biegają, są niezmordowane, ciągle zmieniają miejsce. Najprzyjemniejszą dla nich rozrywką jest wszystko, co kojarzy się z ruchem lub szybkością. W szkole nie mają kłopotów z przyswojeniem sobie materiału, ale szybko się nudzą i wstają z ławki. Odpowiadają na pytania nauczyciela, nawet jeśli nie są do nich skierowane.
3. Typ mieszany – u takiego dziecka występują zarówno nasilone objawy niepokoju ruchowego, słaba kontrola impulsów oraz objawy zaburzeń koncentracji uwagi.

Rodzice często mówią, że w domu nie mają ze swoim dzieckiem kłopotów, ale po dłuższej rozmowie udaje się ustalić, że w domu jest ono podobnie nadpobudliwe jak w szkole. Jeżeli objawy nadpobudliwości występują tylko w jednej sytuacji, to nie jest to nadpobudliwość. Trzeba wtedy poszukać przyczyny niespokojnego zachowania w domu czy też w szkole. Nadpobudliwość jest to cecha podobna do wzrostu, czyli są dzieci nadpobudliwe nadmiernie, flegmatyczne i wszystkie pomiędzy tymi skrajnościami. O tym, czy objawy dziecka są aż tak nasilone, że możemy mówić o zaburzeniu, decyduje funkcjonowanie, czyli to, czy objawy znacznie utrudniają dziecku życie i stają się źródłem problemów w domu czy w szkole lub w obu miejscach. Jeśli jednak dziecko jest bardzo żywe, nieuważne, impulsywne, ale ono samo i wszyscy wokół nie uważają tego za problem i są zadowoleni, to takie dziecko na pewno nie jest nadpobudliwe.
     Przez wiele lat uważano, że przyczyną nadpobudliwości psychoruchowej jest nieprawidłowa sytuacja domowa lub błędy popełnione w wychowaniu przez rodziców. Najnowsze badania wskazują, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie, czyli uwarunkowanym genetycznie.
     Najczęściej obserwowane u dzieci objawy nadpobudliwości psychoruchowej. Dziecko:

• stale wierci się na krześle,
• macha rękami i nogami,
• raczej biega niż chodzi,
• ma kłopoty z pójściem spać i zaśnięciem,
• ma koszmary lub lęki nocne,
• jest bardzo gadatliwe,
• łatwo i często denerwuje się,
• biega po całym domu,
• psoci w szkole lub w domu,
• dokucza innym dzieciom,
• nieumyślnie psuje różne rzeczy,
• ulega częstym urazom i wypadkom,
• na krótko się koncentruje,
• łatwo się rozprasza,
• źle zapamiętuje szczegóły,
• jest mniej poważne od rówieśników,
• często gubi lub zapomina rzeczy,
• nie znosi zmian,
• wtrąca się do rozmowy dorosłych,
• nie czeka na swoją kolej,
• trudno przewidzieć co zrobi,
• łatwo się zniechęca,
• często się potyka,
• chce natychmiastowej pochwały,
• wydaje się, że nie słucha,
• nie kończy czynności,
• ma kłopoty z przestrzeganiem zasad,
• jest nadwrażliwe na dźwięki,
• wszystkiego musi dotknąć,
• bywa agresywne,
• wpada na różne przedmioty,
• nie potrafi skupić się na jednym,
• nie przepisuje dokładnie z tablicy,
• ma kłopoty z planowaniem,
• nie kończy rozpoczętych zadań,
• nie przewiduje niebezpieczeństw,
• ma wieczny bałagan,
• stara się przewodzić grupie,

     Jeżeli występuje u dziecka większość powyższych zachowań jest to sygnał, że należy mu pomóc radzić sobie z codziennymi obowiązkami i przyjemnościami. Nadmierna aktywność ruchowa, kłopoty z impulsywnością i zaburzenia koncentracji uwagi są dla niego ogromnym obciążeniem.
     Ogólne propozycje kierowania rozwojem dziecka nadpobudliwego:

• unikanie sytuacji powodujących dodatkowe napięcia u dziecka;
• przestrzeganie od najmłodszych lat stałych godzin posiłków, odrabiania lekcji, snu i zabawy;
• jednolite zasady postępowania obojga rodziców w stosunku do dziecka;
• zwracanie uwagi na dziecko w każdym momencie, a nie tylko wtedy, gdy zachowuje się niepoprawnie;
• wydawanie poleceń w krótkiej formie; w danym momencie wyznaczyć co najwyżej trzy czynności i od razu chwalić za wykonanie;
• organizowanie pracy i nauki według ustalonych reguł (czas pracy, powtarzanie poleceń, chwalenie, dyskretna pomoc, nagradzanie za drobne sukcesy).

Propozycje postępowania dla rodziców.

1. Dziecko powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł i karceniu.
3. Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno reagować wybuchowo, gwałtownie.
4. Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania stawia się w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki, wiedziało, jak ma zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Każdy przejaw chaosu eliminuje się a chwali za dobre wykonanie zadania oraz docenia trud włożony w pracę, choćby dziecko wykonało ją mniej dokładnie.
7. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, miał jasną strukturę: odpowiednią, stałą porę wstawania, oglądania telewizji, posiłków, snu.
8. Należy ograniczać czas oglądania telewizji, wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
9. Eliminuje się dodatkowe bodźce podczas odrabiania lekcji.
10. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny, jeśli zaistnieje taka potrzeba, interweniować w sytuacjach wywołujących wybuchy agresji, odwrócić uwagę, spokojnie omówić konflikt.
11. Należy wyznaczać dziecku pokój lub miejsce do nauki.

Propozycje postępowania dla nauczyciela:

1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość udzieliły się dorosłym. Jest to warunek niezbędny.
2. Należy zwracać uwagę na staranne wykonanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Zawsze wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
3. Stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności.
4. Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, na przykład prosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwia częściowe rozładowanie napięcia.
5. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela.
6. W zabawach, w których bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany bezładny ruch.
7. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem stłumionym.
8. Na zajęciach wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności, należy stosować ćwiczenia wyciszające (np. relaksacja metodą Jacobsona, ćwiczenia według metody P. Dennisona, ćwiczenia wymagające spokoju, skupienia – wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie).
9. Zauważać chwile, kiedy dziecko spokojnie pracuje.

     We wczesnej fazie nauczania należy stosować tzw. bajki relaksacyjne. W różnych formach zabawy wprowadza się dziecko w ćwiczenia, których celem jest bliższe poznanie własnego ciała i jego akceptacja. Wyobrażone przedmioty, obrazy czy sytuacje powinny wywołać u dzieci pozytywne i przyjemne emocje. Przy wyciszonym umyśle odpowiednio dobrane dźwięki np. szum drzew, morza, potoku czy odgłosy ptaków mogą korzystnie wpływać na stan umysłu dziecka i pomagać mu w zauważeniu różnorodności naturalnych odczuć i reakcji. Można wprowadzać ćwiczenia z wizualizacją i dźwiękiem, ćwiczenia z kołysaniem, czuciem ciężaru własnego ciała oraz proste ćwiczenia oddechowe. Ćwiczenia relaksacji oddechowej polegają na świadomym i dowolnym regulowaniu procesu oddychania. Mają one na celu rozluźnienie głębiej położonych napięć oraz udrożnienie połączeń energetycznych w całym organizmie. Pomocne mogą okazać się najprostsze układy ćwiczeń i pozycji jogi, np. powitanie słońca, drzewo, kot, pies, których celem jest wzmacnianie i ochrona ciała przed chorobami oraz osiągnięcie i utrzymanie harmonii psychofizycznej. Ćwiczenia relaksacyjne dostosowane do wieku dzieci mogą odegrać wielką rolę pod kątem istoty dobrego samopoczucia, spokoju i radości życia.
     Mogą one otworzyć nowe możliwości w procesie kształcenia i wychowania już od najmłodszych klas szkolnych. Powinny stanowić pomocny środek dla dzieci w rozwiązywaniu ich problemów.
     Propozycje ćwiczeń relaksacyjnychReplayZnacie na pewno zdjęcia filmowe powtarzające ujęcia sportowe. Każdy ruch jest w nich spowolniony i wyraźnie widoczny (pokazać zwolniony ruch ręką). Dzisiaj zrobimy sobie takie ćwiczenie – replay. Stańcie w klasie tak, aby każdy miał dużo miejsca. Spróbujcie naśladować biegacza pokazywanego w zwolnionym tempie; pozostańcie jednak na swoich miejscach. Spróbujcie jeszcze bardziej jeszcze zwolnić ruchy, zwróćcie uwagę na poszczególne mięśnie. A teraz naśladujemy narciarza zjeżdżającego ze stromej góry. Teraz jesteśmy na ringu. Poruszajcie się bardzo wolno, nie dotykając się wzajemnie. Idźcie w zwolnionym tempie na swoje miejsca, uświadamiając sobie każdy ruch.
      Technika relaksacyjna z wykorzystaniem mandali (zabawa rysunkiem i kolorem). Jest to krótkie ćwiczenie relaksacyjne, polegające na kolorowaniu różnych wzorów wpisanych w koło bądź na samodzielnym ich tworzeniu, kolorowaniu lub malowaniu narysowanych już wzorów przez inne dzieci.
Terapia ruchem:

• ilustrowanie muzyki (spokojnej) ruchem, tańcem,
• naśladowanie ruchu zachowań zwierząt

Muzykoterapia:

• słuchanie utworów rozluźniających.

Techniki parateatralne:

• teatr palcowy,
• teatr kukiełkowy.

Zabawy ruchowe:

• otrzepywanie rąk z wody,
• wytrzepywanie wody z rękawa,
• strzepywanie nitki z rękawa.

Strząsanie wody
     – Stań wygodnie, nogi w lekkim rozkroku. Ręce zwisają luźno. Otrząśnij luźno ręce, jakbyś strząsał kropelki wody (ok.15 sekund). Strząsaj silniej, niech poruszają się przedramiona i ramiona. Trzęś całym tułowiem, tak jak pies po wyjściu z wody. Spróbuj jeszcze raz otrząsnąć wodę z prawej stopy. Teraz z lewej.
     Robimy miny – zrób okropną minę, a teraz przestań się krzywić, poczuj odprężenie w całej twarzy. Zrób minę, jak żaba szerokoustna, rozciągnij wargi jak najmocniej w kierunku uszu. Znów rozluźnij się, odpręż, puść, Nadmij policzki i uderz w nie palcami. Pokaż język, wystaw go jak możesz najdalej, obracaj nim w kółko i rób najgłupsze miny. Zakryj twarz obiema rękami. Poczuj, jak wspaniale odprężyłeś twarz.
     Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo powinny mieć możliwość „wyżycia się” ruchowego. Mogą to uczynić podczas takich zabaw, jak: bieganie, huśtanie się, gra w piłkę. Na miejsce zabaw należy wybierać przestrzenie w miarę otwarte np. ogród, park, plac zabaw lub hala gimnastyczna. Dla zapewnienia dziecku bezpieczeństwa podczas zabaw obecność opiekunów jest obowiązkowa.

Propozycje książek dla rodziców:

• Andrea Ekert, „Dzieci potrzebują ciszy. Zabawy relaksacyjne na wiosnę, lato, jesień, zimę”. Wyd. Jedność.
• Gertruda Tensen, „Relajs twojego dziecka”. Wyd. Marba Crown. Propozycje książek dla nauczycieli:
• Grochowska N., Gugnacka R. „Ja jestem sobą i Ty jesteś sobą”. Wyd. Seventh Sea 2002.
• Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci”. Wyd. Bifolium, Lublin 1999.

Opracowały:
mgr Barbara Dąbrowska
mgr Małgorzata Plona