W swojej pracy pedagogicznej bardzo często spotykam się z trudnościami, jakich przysparza moim wychowankom ich nieśmiałość. Aby móc niwelować ten problem w codziennej pracy, należy go nieco poznać.
Encyklopedia pedagogiczna określa nieśmiałość jako lękliwość społeczną oraz specyficzny typ przeżyć i zakłóceń normalnego zachowania się jednostki w sytuacjach społecznej interakcji. Jest to pojęcie wieloznaczne, w literaturze psychologicznej można zetknąć się z wieloma definicjami tego pojęcia: wg Zimbardo jest to rodzaj upośledzenia psychicznego, który może okaleczyć człowieka w takim samym stopniu jak kalectwo psychiczne. Wiąże się z zaburzeniami w zakresie sfery behawioralnej, emocjonalnej i samoorientacyjnej i stanowi złożony zespól objawów. Mimo różnic w interpretacji tego pojęcia według różnych autorów można zauważyć pewne wspólne cechy: obawy przed odrzuceniem przez otoczenie, subiektywne odczuwanie własnych słabych stron, ciągłe poczucie niepokoju i niepewności, brak wiary w siebie, którym towarzyszą niedające się kontrolować reakcje fizjologiczne, np. zblednięcie, czerwienienie się czy potliwość.
Nieśmiałość bardzo negatywnie wpływa na obraz własnej osoby. Formuje się ona na podstawie danych zebranych przez własne doświadczenia oraz opiniach innych ludzi. Każda odmienność w wyglądzie czy zachowaniu dziecka wpływa niekorzystnie na jego obraz samego siebie. Jeśli jest ono nieśmiałe a porównuje się do osób znaczących, stara się identyfikować z nimi. Na tej podstawie tworzy się u niego ideał samego siebie. Jeśli nie uda mu się go osiągnąć, a jest to przecież niemożliwe, odczuwa smutek i przygnębienie, martwi się o przyszłość, nie wierzy w siebie, często przeżywa wyrzuty sumienia i obwinia siebie bez wyraźnej przyczyny. Tyszkowa szuka przyczyn nieśmiałości w strukturze „ja” we właściwościach samooceny jednostek nieśmiałych. U jej podstaw leżą specyficzne stosunki między „ja” realnym i „ja” idealnym.
U osób nieśmiałych istnieje rozbieżność między nimi. „Ja” idealne to wyidealizowane wzorce osobowe, które stają się źródłem wysokich wymagań wobec siebie. Wygórowane standardy odbiegające od „ja” realnego są przyczyną niskiej samooceny. Z tego powodu, paradoksalnie, oczekiwania osób nieśmiałych wobec siebie są także niskie. Dodać do tego należałoby opinię Zimbardo, iż najbardziej charakterystyczną cechą osoby nieśmiałej jest jej ogromna samoświadomość. Świadomość samego siebie, „bycie w kontakcie z samym sobą”. Wewnętrzne przeżycia, negatywne uczucia wpływają na sposób myślenia o sobie osób nieśmiałych, towarzyszą temu nieadekwatne zachowania, niska ocena otoczenia – to prowadzi do niskiej samooceny. Ona zaś rodzi lęki. Obuchowska wymienia trzy rodzaje lęku u dzieci: stały, nieuprzedmiotowiony niepokój, lęk przedmiotowy oraz ataki lękowe, którym towarzyszy np. płacz, krzyk, jąkanie się, rumienienie się. Hurlock podaje sposoby, do których uciekają się dzieci, próbując ukrywać swoje lęki, np. poprzez hałaśliwe popisywanie się przed otoczeniem, wywoływanie stanu znudzenia i zniecierpliwienia, unikanie sytuacji mogących stanowić zagrożenie, wybuchy gniewu wobec krytycznych uwag otoczenia, objadanie się (szczególnie słodyczami), nadużywanie środków masowego przekazu, nadużywanie mechanizmów obronnych oraz zachowania nietypowe dla dziecka – przejawianie cech okrucieństwa, popełnianie czynów brutalnych.
Z oczywistych względów nieśmiałość wpływa negatywnie na społeczne funkcjonowanie dziecka, które (wg Zimbardo) niechętnie inicjuje rozmowę lub działanie, nie przerywa milczenia podczas rozmowy, ma trudności z rozpoczęciem dialogu, unika nawiązania kontaktu wzrokowego, ogranicza użycie gestów. Dzieci nieśmiałe nie potrafią wyrazić swych lęków, przedstawić zalet ani też pragnień. Potrzebują pomocy, uznania i miłości, ale często odcinają się od życzliwych reakcji otoczenia, jakby wbrew sobie. Charakteryzuje je bowiem bierność, stwarzanie dystansu między sobą a otoczeniem.
Przyczyny i przejawy nieśmiałości są bardzo złożone. Do najczęstszych symptomów fizjologicznych, oprócz wcześniej wymienionych, należą: napięcie mięśniowe, ograniczenie działania zmysłów, zakłócenia wydzielnicze (np., suchość w gardle). Przejawy nieśmiałości w zachowaniu to: dezorganizacja, zaprzestanie czynności, cichy sposób mówienia, małomówność, apatia, wycofywanie się z kontaktów personalnych, izolowanie się od rzeczywistego świata. Takie zachowanie przypomina cechy typowe dla osobowości neurotycznych.
Przyczyny nieśmiałości są tłumaczone różnie przez naukowców z różnych dziedzin nauki: badacze osobowości twierdzą, że się ją dziedziczy, behawioryści, iż osoby nieśmiałe nie przyswoiły sobie umiejętności społecznych niezbędnych w kontaktach z innymi ludźmi, psychoanalitycy uważają, że jest to tylko symptom nieuświadomionych konfliktów psychicznych, socjologowie sądzą, że warunki życia sprawiają, iż stajemy się nieśmiali. Oprócz tego zetknąć się można z opinią, iż podłoże nieśmiałości może być biologiczno – neurotyczne, pourazowe oraz wyuczone. Wiedza na ten temat może pozwolić postawić diagnozę oraz znaleźć środki i sposoby pomocy dzieciom nieśmiałym.
Można zresztą znaleźć też pozytywne strony tego zjawiska. Nieśmiałość sprawia, że osoby cechujące się nią uważa się za dyskretne, poważne, skromne, budzące zaufanie. Nieśmiałość pozwala uniknąć konfliktów interpersonalnych. Wyzwala też wrażliwość i wpływa na intensyfikację wewnętrznych doznań.
Jednak jest cecha, która utrudnia funkcjonowanie w otoczeniu, każda nowa sytuacja wzbudza u nieśmiałych dzieci poczucie lęku i bezradności, czują się one niepotrzebne i nieudolne w kontaktach ze światem.
Warto na koniec przytoczyć wyniki badań Zimbardo na temat czynników wywołujących nieśmiałość. Zostały one pogrupowane – w pierwszej grupie są typy ludzi, a w drugiej różne sytuacje. Zimbardo objął badaniami 48 studentów, mieszkających w tym samym akademiku, których poproszono o ocenę tego, czy ich koledzy są nieśmiali czy nie. Ci, którzy sami o sobie sądzili, że są nieśmiali, byli spostrzegani w ten sam sposób przez zaledwie 45% swoich kolegów. Jedna trzecia uważała ich za osoby nieśmiałe. Studenci nie – nieśmiali byli oceniani trafnie przez prawie 75% badanych, ale 16% kolegów uważało ich za nieśmiałych, zdarzali się też nieśmiali studenci, których aż 85% znajomych uważało za nie – nieśmiałych. Ponadto badania wykazały, iż wśród typów ludzi wywołujących nieśmiałość wyróżniają się obcy ludzie – 70%, przedstawiciele odmiennej płci – 64%, ludzie z autorytetem – 55%, osoby posiadające władzę – 40%, krewni – 21%, osoby starsze – 12%, dzieci – 10%, rodzice – 8%. W przypadku sytuacji wywołujących nieśmiałość na pierwszym miejscu było wygłaszanie przemówień przed dużą grupą osób – 73%, duże grupy ludzi – 68%, świadomość posiadania niższego statusu – 56%, nowe sytuacje – 55%, sytuacje oceniania siebie przez innych – 53%, bycie w centrum uwagi – 52%, małe grupy osób – 48%, potrzeba pomocy ze strony innych – 48%, interakcje z osobą tej samej płci – 14%.
Sądzę, że nawet tak wybiórczo i pobieżnie przypomniana wiedza na temat nieśmiałości, poparta wycinkowymi badaniami może okazać się przydatna w szkolnej praktyce, może pozwolić uniknąć niewłaściwej interpretacji zachowań naszych wychowanków.
Może bowiem okazać się np., że dziecko uważane za niegrzeczne i mało pojętne jest po prostu bardzo nieśmiałe.
Literatura
- W. Pomykało, „Encyklopedia pedagogiczna”, Warszawa 1997.
- P. Zimbardo, „Nieśmiałość – co to jest? Jak sobie z nią radzić?”, Warszwa 1994.
- M. Tyszkowa, „Osobowościowe podstawy syndromu nieśmiałości”, Warszwa 1978.
- J. Obuchowska, „Dziecko niepełnosprawne w rodzinie”, Warszawa 1995.
- E. Hurlock, „Rozwój dziecka”, Warszawa 1985.
Opracowanie – Danuta Gruszczyńska |
