Analiza wierszy pod względem językowym zwykle przysparza sporo kłopotów. Praca proponowana przeze mnie wykorzystuje jedną z mniej znanych ballad Leśmiana do ukazania sposobu interpretowania środków stylistycznych. Epitety i oksymorony są znane, zaś katachrezy to pewnego rodzaju nowość. Dlatego myślę, ze moja praca spotka sie z zainteresowaniem nauczycieli, studentów i uczniów.
EPITETY , OKSYMORONY , KATACHREZY
W BALLADZIE BOLESŁAWA LEŚMIANA
PURURAWA I URWASI
Bolesław Leśmian w swoich wierszach, a w szczególności w balladach buduje rzeczywistość na efektach jaskrawej brzydoty, kalekiej nieporadności, czy wulgarnej brutalności, z czego udaje mu się wydostać nowe, nietuzinkowe walory estetyczne. Poeta otwiera szeroko swoją poezję przed wszechogarniającym żywiołem popędu biologicznego, poddając jego władzy każde istnienie w świecie swych ballad – w Pururawie i Urwasi jest to mężczyzna i nimfa. Leśmian szuka takiego kształtu wypowiedzi, który by pozwolił jak najwierniej tę nieuchwytną sferę przeżyć ludzkich wyrazić. Ową sferę wrażeń i nastrojów rozszerza : wzmacnia je i dynamizuje do rozmiarów żywiołu, któremu nic nie zdoła się oprzeć. Sferę zachowań i tęsknot przekształca w wichurę porywów nagłych i niewstrzymanych, w gwałtowność z wezbraną ponad wszelkie opory namiętnością. Efekty owych nowych walorów estetycznych osiąga poeta dzięki zastosowaniu w swej balladzie licznych tropów stylistycznych.
Leśmian nagromadził w balladzie Pururawa i Urwasi wiele epitetów, które dzięki swej oryginalności tworzą niecodzienny obraz poetycki i nadają odmienny odcień znaczeń, do których odbiorca mógłby się odwołać.
Wśród epitetów zastosowanych przez poetę znajdujemy takie, które określają cechę, będącą jak gdyby naturalną własnością przedmiotu, zjawiska lub człowieka :
“późnej nocy”
“w ciemnym łożu”
“łoża miłosnego”
“dziewczęcej krasy”
“ludzkich upojeń”
Do tej grupy tradycyjnych epitetów przymiotnikowych można dołączyć epitet rzeczownikowy :
“nagość ciała”,
bowiem wszystkie wyróżnione powyżej tropy stylistyczne mają wspólne pole semantyczne, jest nim zmysłowość, miłość cielesna, która poprzez wskazane określenia nie odbiega zbytnio od tradycyjnie ujmowanego w poezji erotyzmu. Akt dokonuje się ciemną nocą, w ciemnym łożu a nagość ciała i dziewczęca krasa doprowadzają kochanków do ludzkiego upojenia. Warto zwrócić uwagę, że nimfa – uczestniczka gry miłosnej została uczłowieczona i poddana władzy ludzkiego popędu biologicznego na równi z mężczyzną .
W balladzie znajdujemy grupę epitetów, które nieco wybiegają swoją budową poza konwencjonalne rozumienie tego środka stylistycznego, co wcale nie jest niezwykłe w odniesieniu do twórczości Leśmiana, wykraczającego często poza wszelkie konwencje literackie . Epitety :
“popierśną kibici połowę”
“pierśnych korali”
“wniebowzbitą piersi urodę”
“piersi korale” ( epitet rzeczownikowy)
ogniskują się wokół kobiecych piersi, które są przedstawione w niezwykle poetycki sposób, stanowią dla pomiotu lirycznego jakby centrum erotycznych doznań. Przymiotnik “wniebowzbitą” wynosi owe części kobiecego ciała poza sferę ziemską, urastają do tworu niebiańskiego, co nie jest niezwykłe w odniesieniu do doznań erotycznych. Leśmianowskie neologizmy : popierśną , pierśnych i wyraz : piersi automatycznie przywołują na myśl zjawisko aliteracji, które dodatkowo uruchamia i wzmacnia funkcję poetycką epitetów w obrębie warstwy brzmieniowej .
Kolejna grupa epitetów, z których trzy pierwsze są epitetami rzeczownikowymi i jednocześnie metaforycznymi ponownie wykorzystują dla efektu poetyckiego aliterację, obejmującą głoski : ż , d , r , b :“
żąądz bezdroz ezoża”
“bioder pożarze”“bo
żym wrzaskiem”“warg odwilż różaną”aną”
Wskazane powyżej epitety pełnią jednocześnie dwie funkcje : obrazotwórczą – opisują siłę doznań erotycznych, które doprowadzają kochanków do “bożego wrzasku”, apogeum ekstazy i indywidualizującą – ponieważ każdy człowiek odczuwa i przeżywa miłość fizyczną inaczej .
W balladzie występują także epitety charakteryzujące scenerię wydarzeń :
“nimfę wód przaśnych”
“leśnym pagórem”
“wolę ruczajną”
“stawne bezczasy”
“w leśnym dzwońcu”
Owe określenia łączą realną przestrzeń : las, pagórek, ruczaj, staw ze światem fantastycznym, nierealnym: nimfa, bezczasy. Przymiotnik : “przaśnych” jest w ogólnym znaczeniu kojarzony z chlebem (według słownika, to pieczywo wypiekane z nie kwaszonego ciasta), natomiast w wierszu uzyskał on rozszerzenie znaczenia do możliwości rozmnażania – nimfa przaśna, to zdolna do wydawania na świat ludzkiego potomka .
Do jednej grupy semantycznej zaliczyć należy kolejne epitety :
“miłości nagłota”( epitet rzeczownikowy)
“ciało wieczyściejąc”( epitet imiesłowowy
“rozkoszy bezsiłą” (epitet rzeczownikowy),
które spełniają funkcję obrazotwórczą – opisują ciała kochanków po, niezwykłym w doznania, połączeniu . Owa “miłości nagłota” doprowadza ich ciała do sfery pozaziemskiej a jednocześnie zaspokaja popęd biologicznego .
Nagromadzenie w wierszu przez Leśmiana epitetów posłużyło do wielostronnego określenia związku i fizycznego zbliżenia Pururawy z Urwanią ,do opisania miłości w świecie ziemskim niemożliwym, zaś w świecie stworzonym przez poetę łatwym do wyobrażenia .
Oprócz licznych epitetów Leśmian w swoim wierszu zastosował inne środki stylistyczne ,zaliczyć do nich można, m. in. katachrezy . Przykładami tych tropów mogą być wyrażenia :
“skradać ruchem snu”
“prośbą wyszeleścić”
Te, na pozór, rażące metafory składają się z nie zestrojonych semantycznie składników, lecz w poezji należy doszukiwać się nie dosłowności a ukrytych znaczeń. Obie katachrezy ściśle przylegają do tematu i atmosfery ballady - pełnej tajemniczości i zmysłowości. Świat tak ujęty dopuszcza możliwość wykonywania czynności nierzeczywistych, Leśmian rozszerza podstawowe znaczenia wyrazów, próbując na własny użytek dopełnić lukę słownikową . Tworzy zatem nie tylko neologizmy wyrazowe, ale całe wyrażenia, których dosłowne odczytanie stwarza poczucie nielogiczności. Bo czyż można “prośbę wyszeleścić”? Można ją wypowiedzieć, wyszeptać, ale wyraz “wyszeleścić’ mocno przylega do pola semantycznego, obrazującego przestrzeń opisywanych wydarzeń – szeleści pościel, gdy Pururawa mówi:
“Chcę boga (...) raz w życiu popieścić !”
Katachreza :
“oczyma wyjść szczęściu na drogę”
kojarzy się z frazeologizmem – wyjść szczęściu na przeciw. Z taką prośbą , lecz upoetyzowaną, zwraca się kochanek do nimfy, pragnąc, by rozkosz cielesną odczuwała wszystkimi zmysłami, stąd takie zaskakujące zestawienie wyrazów .
W balladzie Pururawa i Urwasi występują oksymorony – wyrażenia łączące dwa sprzeczne znaczeniowo wyrazy ( antonimy). Uderzająca nielogiczność takiego związku zmusza do metaforycznego przekształcania znaczeń jego składników, pozwalającego zjednoczyć sensy na pozór wykluczające się i uchwycić ich wewnętrzne skomplikowanie. Przykładem takiego tropu stylistycznego jest, według mnie, całe zdanie :
“W mrocznym łożu jaśnistym kształtem się ciemniła”
Leśmian uzyskał tu niezwykły efekt poetycki, polegający na zestawieniu mroku i ciemności z jasnością, na grze świateł. Poeta bawi się odcieniami światła, ich skrajności oddają wrażenia zmysłowe, które pod wpływem rozkoszy są trudne do nazwania tradycyjnym słownictwem, falują od jasności po ciemność .
Inny oksymoron :
“Jest (...) skwar w macierzance i chłód w leśnym dzwońcu”
zestawia na zasadzie antynomii skwar i chłód, wrażenia zmysłu czucia skrajne dla ludzkiego ciała. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że któryś ze stanów jest dla człowieka nieprzyjemny, choć w potocznym znaczeniu łączymy owe stany ze słowem, np. doskwiera, słowem nacechowanym pejoratywnie. Określenia te odnoszą się zarówno do odczuć fizycznych, jak i psychicznych. Zdarza się bowiem, że, oczywiście w metaforycznym znaczeniu, czujemy chłód lub żar serca . A ponieważ wartość oksymoronów ujawnia się najpełniej dopiero na tle całego kontekstu wiersza, dlatego możemy wyciągnąć wniosek, iż miłość cielesna nigdy nie jest jednoznaczna, a jej wyrażenie sprawia przeciętnemu człowiekowi trudności, które Leśmianowi udaje się pokonać stosując liczne tropy poetyckie. Warto może zwrócić uwagę na słowa , które zostały połączone w tym oksymoronie, a mianowicie: macierzanka i “dzwoniec”. Wyraz pierwszy jest nazwa kwiatu, lecz wydaje mi się tu bardziej istotna warstwa brzmieniowa, która kojarzy się z “macierzą” - matką dającą ciepło. Wyraz “dzwoniec” w takim zestawieniu nabiera wulgarnego charakteru , a już z pewnością jest nacechowany ujemnie .
Istota niepojętości w poezji Leśmiana polega na bezgranicznej nieskończoności przeistoczeń człowieka i każdej rzeczy, która w jego otoczeniu istnieje, na swobodnym przekraczaniu granic, a efekt taki osiąga poprzez niezwykle oryginalne środki stylistyczne.To właśnie dzięki wskazanym w pracy epitetom, oksymoronom, czy katachrezom u poety wszystko przeniesione zostaje w świat, w którym to, co niemożliwe , staje się na mocy działania poezji rzeczywiste i prawdziwe, to, co nienaturalne, proste i oczywiste, to, co pozazmysłowe, doświadczeniom odczucia zmysłowego poddane .
BIBLIOGRAFIA
1. M. Głowiński, A. Okopień – Sławińska, J. Sławinski :Zarys teorii literatury, Warszawa 1975
2. M. Głowiński: Słowo umotywowane ( O “Balladach” Bolesława Leśmiana).
W : Tygiel , rzecz poetycka ,Warszawa 1961
3. E. Miodońska – Brookes, A. Kulawik, M. Tatara: Zarys poetyki, Warszawa 1980
4. Mały słownik języka polskiego ,pod red. E. Sobol ,Warszawa 1993
Barbara Meredyk
nauczycielka języka polskiego |
