Bretania to piękna i dzika kraina północno - zachodniej Francji. Skalisty brzeg i przestrzeń oceanu fascynują niejednego turystę odwiedzającego ten zakątek. Niezwykła historia tego regionu przyczyniła się do powstania wielu legend i opowiadań. Celtowie, calvados, creperie's ... oto Bretania. Wiatr i słońce rywalizują tu ze sobą. Zapraszam do poznania tej niezwykłej krainy Andrzej Adamus
BRETANIA
I. WSTĘP
Morska, urzekająca, dzika i naturalna Bretania przyciąga każdego roku tysiące turystów, entuzjastów samotniczych wypraw, wielbicieli lokalnej kuchni oraz poszukiwaczy przygód.
Uroczy zakątek północno – zachodniej Francji, który więcej wspólnego ma z wyspami brytyjskimi niż Republiką Francuską, stanowi swoisty pomost między kulturą romańską a anglosaską. Wielki wpływ celtyckiej przeszłości na życie mieszkańców tego regionu uzewnętrzniają miejscowa sztuka, medycyna, architektura, wierzenia i obyczaje. Pamiątki przeszłości rozsiane tu i ówdzie przypominają o czasach minionych, o bohaterach i ich legendarnych wyczynach ; o wydarzeniach, które zmieniały ten kraj ; o ludziach , którzy go tworzyli. Odrębność kulturowa tego obszaru rzuca się w oczy każdemu turyście odwiedzającemu te strony; także miejscowa przyroda stanowi fenomen w skali całego kraju, a nawet kontynentu. Jest niepowtarzalna. Rzadkie gatunki ptaków i ryb występują w tutejszych rezerwatach, połacie wysokich wrzosowisk, kolcolistów i żarnowców otaczają pasma okolicznych gór. Dostrzec można tereny bagnisk i zielonych zalesionych dolin. Torfowiska i kępy drzew współgrają z pięknym skalistym wybrzeżem.
Ktoś mógłby zapytać: Czym jest współczesna Bretania?”. Odpowiedź nie byłaby łatwa.
Na tle Francji Bretania jest jakby osobnym światem, zakorzenionym w swej historii i obyczajowości. Jest to kraina zieleni i bogactw natury, kraina wiatrów i fal uderzających o skalisty brzeg, to magia kolorów tęczy, blasku Słońca, magia Gór d’Arrée, Gór Czarnych, jezior oferujących ogrom dziewiczych przestrzeni, będących miejscem mitycznych zaślubin z przyrodą. Bretania to wiatr i woda w nieustającym cyklu tworzenia.
Bretońskie wybrzeże często nawiedzane przez sztormy jest poszarpane i zaskakująco zmienne. Każdego dnia powstaje na nowo a jego rozpiętość i żywotność zależy od odwiecznych rytmów przyrody. Nawet zbudowane przez człowieka falochrony nie są w stanie powstrzymać naturalnych sił wiatru i wody. Tylko miejscami w osłoniętych zatoczkach można poczuć ciszę. Te spokojne zakątki są stworzone do odpoczynku, medytacji, refleksji…
Walory przyrodnicze nie mogą przesłonić walorów antropogenicznych. Człowiek od zawsze starał się zmieniać przyrodę, wpływać na przebieg naturalnych procesów i odkrywał szereg prawidłowości rządzących światem. W Bretanii jest to nad wyraz widoczne. Bretończycy to przede wszystkim mieszkańcy wybrzeża Atlantyku, a dopiero w drugiej kolejności potomkowie Celtów i piewcy dawnych tradycji. Cechuje ich wytrwałość, duża wyobraźnia, zamiłowanie do morza oraz skłonność do sięgania po symbole i legendy. Są buntownikami stawiającymi opór wobec każdego, kto próbował lub próbuje narzucić im swą władzę. Opierali się już starożytnemu Imperium Rzymskiemu, co barwnie przedstawił rysownik w „Przygodach Asterixa”. Opierali się Frankom, królewskim gubernatorom a nawet przedstawicielom Republiki. Dla Bretończyka liczy się niezależność.
Kamienne miasteczka, miniaturowe porty, strzeliste wieże gotyckich kościołów, latarnie morskie i punkty widokowe tworzą niezapomniany klimat i zachęcają turystów do odwiedzin. Bretończycy potrafią wykorzystać zalety swego regionu. Chociaż turystów przyjmują ciepło i serdecznie, nie zapomnieli o „obcych”, którzy od wieków nawiedzali ich krainę. Zazwyczaj byli to francuscy żołnierze rabujący ich dobytek, piraci i wędrowni maruderzy szukający schronienia, rządcy i poborcy podatków oraz uciekinierzy skonfliktowani z prawem, pragnący ukryć się na „końcu Ziemi”.
Turyści mogą znaleźć nocleg w przydrożnych motelach i zajazdach, oberżach, prywatnych domach, pensjonatach i hotelach o podwyższonym standardzie. Ceny nie odbiegają od średniej krajowej i liczone są w euro. Miejscowy folklor dostarcza niezapomnianych wrażeń. Obrzędy i tradycje sięgające czasów prehistorycznych mieszają się z tymi całkiem współczesnymi. Kalendarz świąt i festiwali jest nader obfity. Lokalna gastronomia dostarcza rzadkich specjałów, miłych podniebieniu i smakowo nieporównywalnych z innymi regionami Francji. Nadbrzeżne regiony przyciągają malarzy i entuzjastów biernego wypoczynku. Plażowicze mają tu swoje rewiry. Przybywają najchętniej w lipcu i w sierpniu, bo wtedy jest szansa, że nie pada i nie wieje. Miłośnicy sportów wodnych i czynnego wypoczynku znajdą też coś dla siebie. Organizowane są regaty oraz zawody w with – surfingu. Nie brakuje licznych spływów kajakowych.
Watro zatem poznać Bretanię, gdyż Bretania jest warta poznania.
II. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY
Bretania (Breizh, Bretagne, Britanny) jest krainą geograficzną i historyczną położoną w północno – zachodniej Francji. Swym obszarem obejmuje Półwysep Bretoński oraz częściowo Dolinę Loary. Powierzchnia Bretanii wynosi 27, 207 tys. km² (32, 000 tys. km² wliczając departament Loire – Atlantique). Stolicą regionu jest Rennes – ok. 250 tys. mieszkańców. Obszar ten stanowi integralną część Republiki Francuskiej od 1532 roku. Półwysep Bretoński jest najbardziej na zachód wysuniętym obszarem kontynentalnej Francji, oddzielającym Kanał La Manche od Zatoki Biskajskiej. Linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta i obfituje w liczne zatoki, półwyspy i wyspy. Długość linii brzegowej to około 2000 km, co stanowi jedną czwartą długości wybrzeża Francji. Najdalej na zachód wysuniętym punktem Bretanii jest przylądek Pointe du Raz (4º 42’W). Do Bretanii należy wiele wysp i wysepek z największą Belle – Ille (90 km²).
Obszar Bretanii stanowią obecnie cztery departamenty: Ille – et – Vilaine, Morbihan, Cotes – d’Armor i Finistére. Po drugiej wojnie światowej od Bretanii odłączono formalnie departament Loire – Atlantique z jego głównym miastem Nantes.
Cztery departamenty Francji tworzące dzisiejszą Bretanię zostały podzielone na mniejsze jednostki zgodne z podziałem administracyjnym kraju. W ich skład wchodzą kantony ( w liczbie 201), a te z kolei dzielą się na gminy (1 268 gmin).
W skład historycznej Bretanii wchodziło pięć obecnych departamentów Francji, czyli:
- Ille-et-Vilaine, stolica: Rennes (Roahzon)
- Morbihan, stolica: Vannes (Gwened)
- Cótes-d'Armor, stolica: Saint Brieuc (St Brieg)
- Finistére, stolica: Quimper (Kemper) - największym miastem jest jednak Brest - ważny port wojskowy i drugie miasto uniwersyteckie Francji. Nazwa departamentu wywodzi się od łacińskiego finis terrae, czyli koniec ziemi (świata).
- Loire-Atlantique, stolica: Nantes (Naoned)
Aktualny podział administracyjny, wprowadzony ponad 200 lat temu zupełnie nie odpowiada dawnemu podziałowi kraju – dzielił się on wcześniej na 9 prowincji, pokrywających się ze średniowiecznymi granicami bretońskich biskupstw.
III. SYMBOLE NARODOWE
Flaga bretońska: „Gwenn ha Du” (biel i czerń), która powiewa w prawie całej Bretanii, powstała w roku 1923. Składa się z dziewięciu pasów: pięciu pasów czarnych symbolizujących pięć dawnych „prowincji” lub diecezji Górnej Bretanii: Dol, Nantes, Renes, Saint-Brieuc i Saint-Malo oraz cztery pasy białe symbolizujące cztery dawne „prowincje” lub diecezje Dolnej Bretanii: Kornwalię, Léon, Trégor i Vannetais. W lewym górnym rogu znajdują się czarne gronostaje na białym tle.
W herbie regionu zauważymy na tarczy czarne gronostaje w białym polu.
Historyczną flagą Księstwa Bretanii z 1095 roku jest czarny krzyż w białym polu, co często bywa mylone z flagą Zakonu Krzyżackiego.
W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku każda z prowincji bretońskich otrzymała profesjonalnie zaprojektowaną flagę, z uwzględnieniem historycznych tradycji.
III. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Różnorodność krajobrazowa Bretanii jest związana z przeszłością, budową geologiczną, warunkami klimatycznymi oraz działalnością człowieka. Tradycyjnie już przeciwstawia się Bretanię śródlądową, nazywaną w języku bretońskim Argoat, wybrzeżu – zwanemu Arvor. Argoat znaczy "kraj w sąsiedztwie lasu", co dzisiaj już nie odpowiada rzeczywistości, bo z wielkiej puszczy Broceliande, pokrywającej jeszcze w średniowieczu całą Bretanię śródlądową, którą rozsławiono opowieściami o królu Arturze i rycerzach "Okrągłego stołu", postały tylko resztki lasu, rozproszone pomiędzy uprawami. Arvor natomiast znaczy "kraj w sąsiedztwie morza". Nazwa ta dokładnie odzwierciedla charakter nadbrzeżnej Bretanii. Półwysep Bretoński jest skalistym lądem wcinającym się ostro w Ocean Atlantycki, który podmywa i szarpie jego urwiste stoki. Typ wybrzeża riasowego, które powstało przez zalanie wodą obszarów górskich. Ziemia ta należy do najstarszych w Europie, gdyż jej wynurzenie przypada na trzeci okres paleozoiku, czyli ponad czterysta milionów lat temu. W sylurze nastąpiły silne ruchy górotwórcze, zwane dziś „orogenezą kaledońską”. Doprowadziły one do wielu wypiętrzeń na terenie Europy, Azji, Ameryki Północnej a nawet Australii. Wśród nich możemy wyróżnić Góry Kaledońskie i Góry Grampian w Szkocji, Góry Skandynawskie, masyw Ardenów, Czarny Las, Góry Świętokrzyskie a także trzon Półwyspu Bretońskiego. Łańcuchy kaledońskie usytuowane wokół obecnego Północnego Atlantyku powstały w wyniku kolizji kontynentów Laurentii i Euro - afrykańskiego. Kaledonity na terenie Bretanii nie oparły się działaniu czasu. Dopiero kolejna orogeneza – hercyńska – pozostawiła swój ślad na tym obszarze. W wyniku potężnych i wielofazowych ruchów orogenicznych powstał waryscyjski łańcuch górski częściowo przebiegający przez Półwysep Bretoński. Północna część półwyspu znalazła się w strefie reńsko – hercyńskiej będącej obniżeniem przedgórskim. Miało to miejsce w karbonie. Karbon był więc okresem generalnych zmian i częstych inwersji w mobilnej, brzeżnej strefie Europy oraz związanych z tym gruntownych przekształceń paleogeograficznych [S. Orłowski, M. Szulczewski 1990]. Masyw Armorykański to jednostka tektoniczna wieku waryscyjkiego obejmująca swym zasięgiem Półwysep Bretoński brytyjskie wyspy Guernsey i Jersey, Wandeę oraz Zachodnią Normandię. Miejscami odsłaniają się tu skały prekambryjskie o trudnej do ustalenia stratygrafii, co spowodowane jest skomplikowaną tektoniką oraz metamorfizmem regionalnym. Najstarsze formacje skalne wykształcone jako gnejsy występują na wyspie Guernsey. Pochodzą one sprzed 2,5 mld lat temu. W strukturze geologicznej Bretanii można znaleźć także młodsze, prekambryjskie formacje skalne zbudowane z różnego rodzaju gnejsów, migmatytów, serpentynitów i łupków krystalicznych. Są datowane na około 1 mld lat. W skałach tych spotykamy intruzje granodiorytów. Najmłodszy cykl sedymentacyjny prekambru - briower - rozpoczął się transgresywnie dając podstawowe zlepieńce na których osadziły się piaskowce, łupki ftanity i ponownie zlepieńce (tyllity). Skały te reprezentują częściowo facje fliszowe tego obszaru [S. Orłowski, M. Szulczewski 1990]. Fałdowania kadomijskie doprowadziły do przeobrażeń w strukturze tych skał powodując regionalny metamorfizm. W wyniku tego procesu wykształciły się amfibolity oraz łupki mikowe. Ich wiek szacuje się na 690 – 570 mln lat. Młodsze utwory skalne pochodzą z syluru i są reprezentowane przez łupki ilaste i krzemionkowe, iłowce oraz mułowce [J.D. Macdougall,1998]. Osadzały się one na dnie morza epikontynentalnego by następnie ulec wypiętrzeniu w czasie orogenezy kaledońskiej. Kaledonity szybko uległy zniszczeniu. Na powierzchni można natomiast spotkać utwory orogenezy hercyńskiej. Skały węglanowe i krzemionkowe utworzone w wyniku sedymentacji uległy fałdowaniom i zostały wypiętrzone. Z tego okresu pochodzą zlepieńce osuwiskowe. Dolnokarbońskiej sedymentacji w wielu miejscach towarzyszył wulkanizm bazaltowy oraz plutonizm [M. Książkiewicz 1979]. Pojawiły się granity i bazalty. Nastąpiły deformacje tektoniczne. Ponownemu wypiętrzeniu uległy starsze formacje geologiczne pochodzące z prekambru i wczesnego paleozoiku. Tak powstał Masyw Armorykański, który jest częścią dawnego łańcucha górskiego – Waryscydów. Dzisiejsza powierzchnia Masywu Armorykańskiego w niczym nie przypomina dawnych gór. Erozja wodna i wietrzenie zmieniły krajobraz. Jedyną pozostałością tamtych form są niewielkie wzniesienia oraz niewysokie, granitowe góry występujące w środkowej części Półwyspu Bretońskiego – Monts d’Arrée z najwyższym szczytem Roc’h Trevezel (384 m n.p.m.) oraz Montagnes Noire (Góry Czarne) o maksymalnej wysokości 326 m n.p.m. (Roc de Toullaeron). Surowy krajobraz tych gór wraz z okolicznymi wrzosowiskami, lasami, jeziorami i rzekami stanowią Parc Regional d’Armorique, rozciągający się aż po Półwysep Crozon. Roślinność krzewinkowa i trawiasta wkroczyła na granitowe skały masywu d’Arree. Porastają je wrzosy, wrzośce i kolcolisty. Zbocza tych gór są poprzecinane licznymi strumieniami i małymi rzekami, w których korycie tkwią porozrzucane głazy. Na południe od Gór d’Arrée, w odległości niespełna 20 km, rozciągają się Góry Czarne – niewysokie wzniesienia, przebiegające w kierunku E – W. Punktem wysokościowym jest też wzniesienie Bel Air (339 m n.p.m.) w pobliżu miejscowości Moncontour.
Wybrzeże Bretanii jest podzielone na osiem części związanych z charakterystycznymi cechami środowiska przyrodniczego i przeszłością historyczną. Wzdłuż linii brzegowej wyróżniamy zatem od północy: Szmaragdowe Wybrzeże (Côte d’Émeraude), Côte de Goëlo, Wybrzeże Różowych Granitów (Côte de Granit Rose), Wybrzeże Legend (Côte des Légendes); od zachodu: Mer d’Iroise i Côte de Cornouaille: natomiast od południa: Wybrzeże Megalitów (Côte des Mégalithes) i Wybrzeże Miłości (Côte d’Amour) znajdujące się bezpośrednio u ujścia rzeki Loary do Atlantyku.
Brzeg jest bardzo zróżnicowany – od klifowych urwisk skalnych po łagodne plaże. Miejscami pojawiają się też wydmy. Abrazja morska jest widoczna prawie w każdym większym fragmencie wybrzeża. Niszcząca działalność wody morskiej przejawia się podcinaniem i kruszeniem skalistych brzegów, tworzeniem nisz oraz wypłukiwaniem materiału skalnego. W odmłodzonych masywach starych gór o zróżnicowanej budowie strome wybrzeża riasowe są czymś zupełnie normalnym [M. Klimaszewski, 1994]. Taki widok dotyczy również sąsiadującej z Bretanią Normandii, gdzie wysoki brzeg ostro schodzi pod powierzchnię morza. Dwa razy dziennie, co sześć godzin, woda podnosi i obniża swój poziom tworząc dobrze znany magiczny spektakl. Zjawisko pływów obserwowane od strony Atlantyku lub Kanału La Manche pozostawia w pamięci niezatarty ślad wielkości sił przyrody i zmienności form. Odpływ odsłania to, co skrywa morze lub ocean. Pozostawione w skalnych zakamarkach i na niewielkich plażach skorupki organizmów morskich, muszle, meduzy, fragmenty roślinności wodnej a nawet wraki zatopionych statków i elementy rozbitych łodzi są naocznymi świadkami rywalizujących z sobą i z człowiekiem odwiecznych sił przyrody. W porze przypływu skały znikają pod falami, znaczną część niskiego brzegu zalewa woda a statki mogą w końcu wypłynąć z portów. W zatokach Cancale i Mont Saint – Michel, pływy należą do najsilniejszych w Europie. Gwałtowne ruchy wody sprzyjają rozwojowi planktonu, są też istotne dla gospodarki – przyczyniają się do rozwoju plantacji ostryg i małż.
Nadmorskie rewiry to raj dla zwierząt. Wśród ptactwa dominują kormorany i warzęchy. Spotykane są tu takie gatunki, jak: kormoran rogaty, ostrygojad, kapturnik, brodziec piskliwy, siewka, warzęcha biała oraz czapla. Woda morska obfituje w różnego rodzaju małże i skorupiaki. Typowymi przedstawicielami mięczaków Dzielnicy Borealnej (Kanał La Manche) są ślimaki gatunku Nucella lapillus, Ocenebra erinacea, ślimaki czaszołki, pobrzeżki i nakrytki; wśród małż dominują grzebiolinki, małgwie, omułkowate (w tym omułek jadalny), nukule i przegrzebkowate. W Dzielnicy Śródziemnomorskiej (Zatoka Biskajska i Atlantyk w okolicach Briestu) spotykamy ślimaka Coralliophila meyendorfi oraz Cymbium Olla, ślimaki rodziny Aporrhaidae (np. Noga Pelikana), trąbikowate (trąbik zwyczajny), szkarłatniki i zawitki. Wśród małż wyróżniamy: oskrobie, nukule, pinny, małże rodziny Arcidae (np. Arka Noego), okładniczki (np. Solen), maktry, grzebiolinki i skałotocze; nie brakuje też sercówkowatych (sercówka jadalna). Przedstawicielami głowonogów są łodziki, żeglarki i spirylle [S. Peter Dance, 2001].
W głębi lądu żyją zwierzęta typowe dla tej strefy klimatycznej.
Sieć rzeczna Bretanii jest dobrze rozwinięta. Spotykamy tu małe potoki górskie, rzeczki i rzeki będące dopływami większych. Znaczna ich część bezpośrednio uchodzi do Morza Północnego (w strefie Kanału La Manche) lub do Oceanu Atlantyckiego. Największe rzeki tego regionu: Mayenne i Sarthe będące dopływami Loary, Blavet połączona kanałem Nantes – Brest z rzeką Oust, Villaine, Aulne – na zachodzie, na północy Couesnon, Trieux i urocza rzeka Rance. Powierzchniowe cieki wodne często meandrują lub zmieniają swój bieg na skutek różnorodności podłoża.
Półwysep Bretoński znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego morskiego. Każdego roku otrzymuje bardzo duże ilości opadów atmosferycznych - do 1500 mm opadów rocznie. Stąd też jego wnętrze zajmują liczne wrzosowiska i torfowiska.
IV. HISTORIA I LUDNOŚĆ
PREHISTORIA
Człowiek zasiedlił te tereny już w okresie paleolitu. Najstarsze ślady ludzkiej obecności pochodzą sprzed 5000 lat p.n.e. Do głównych zajęć należały wówczas polowania na mamuty, tygrysy i jelenie. W całej Armoryce można spotkać liczne ślady prehistorycznych myśliwych. W okresie rozkwitu kultury Téviec (pomiędzy 5000 a 3500 p.n.e.) na południowym wybrzeżu Bretanii ludzie trudnili się połowem ryb i uprawą ziemi. Neolit (3500 – 1500 p.n.e.) przyniósł wiele nieoczekiwanych zmian. Pojawili się nowi osadnicy, prawdopodobnie z rejonu Morza Śródziemnego, którzy przynieśli ze sobą nowe wierzenia i nowe zwyczaje pogrzebowe. Przez dwa tysiące lat zbudowali wiele monumentalnych budowli, które przetrwały do naszych czasów i można je znaleźć na terenie całej Bretanii, Normandii, Anglii, Walii, Szkocji oraz w innych regionach świata. Są to najczęściej ogromne bloki skalne ustawione w postaci kamiennych kręgów, dolmenów lub samotnych menhirów. Do dziś pozostaje zagadką ich przeznaczenie.
Pojawiło się też wiele kurhanów, między innymi: kurhan św. Michała w Carnac (ok.3000 p.n.e.), kurhan w Kerméné poświęcony bogini matce Guidel (ok. 2000 p.n.e.). W epoce brązu (1500 – 625 p.n.e.) rozwinęło się kopalnictwo rud metali. Szczególne znaczenie miała cyna – podstawowy składnik potrzebny do produkcji brązu. Do Bretanii przybywały statki z bardzo odległych krajów – Grecji, Fenicji i Egiptu – w celu pozyskania tego surowca. Corbilo (obecnie ST. Nazaire) stanowiło port handlowy do którego trafiała cyna z Kornwalii i Piriac.
CZASY HISTORYCZNE
Przed rokiem 1000 p.n.e. w Zachodniej Europie pojawili się Celtowie. Powoli przenikali też na Półwysep Bretoński. Jednak celtyckie plemiona Osysmów (Osismes) i Wenetów (Vénetes), które mieszkały w zachodniej i południowej części półwyspu w niewielkim stopniu uległy wpływom galijskim. Celtowie zadomowili się we wschodniej części Armoryki. Nowa religia – druidyzm – i nowy język stopniowo przenikały na półwysep. Celtyckie plemiona Kuriozolitów, Redonów, Namnetów przybyły z Środkowej Europy. Rzymianie nazywali Gallami ogólnie wszystkie plemiona zamieszkujące terytorium dzisiejszej Francji. W 56 roku p.n.e. nastąpiła klęska powstania wywołanego przez plemię Venetów przeciwko Rzymianom. Od 52 roku p.n.e. Armorykanie uczestniczą w przegranym powstaniu Wercyngetoryxa. Nastąpiły początki galo – rzymskiej Armoryki. Rzymianie rozpoczęli podbój Brytanii. W roku 61 n.e. wybuchło powstanie wzniecone przez celtycką wojowniczkę Boudiccę. W latach 257 – 273 n.e. Bretania weszła w skład zbuntowanego królestwa galijskiego wodza i uzurpatora Tetricusa. W tym okresie nastąpił rozkwit chrześcijaństwa na obszarze Imperium Rzymskiego. W 429 i 447 r. podróże św. Germana i św. Loupa do Brytanii przyczyniają się do rozwoju chrześcijaństwa na tamtych terenach. V i VI wiek n.e. był okresem masowej emigracji celtyckich plemion z wysp brytyjskich do Armoryki. Jedną z przyczyn tej wędrówki ludów była chrystianizacja. Druidzi i zwykła ludność celtycka szukali schronienia w Armoryce przed coraz większym wpływem kultury chrześcijańskiej w Europie. Anglo – saska inwazja na wyspy brytyjskie niejednokrotnie wiązała się z przymusem zmiany wiary. Około roku 450 pojawiają się też pierwsze pewne świadectwa chrześcijaństwa w celtyckiej Bretanii. Przed 460 rokiem n.e. w Armoryce utworzono biskupstwo, a w 461 r. biskup armorykańskich Bretończyków, Mansuetus uczestniczy w synodzie biskupów w Tours. V i VI wiek to okres panowania niezależnych książąt. W ciągu tego czasu prowincjami Bretanii rządzili: w Cornouille – Gradlon, Iawn Reith, Milian, Riwod, Budik; w Domnonee – Riwal, Deroch, Iona, Conomor, Judual; w Bro-Werek – Warok I, Konoo, Warok II.
W latach 812 – 822 Morvan z Bretanii uniezależnia się od władzy Ludwika Debonnaire, a jego następca Gwiomarc’h podąża w ślady Morvana (822 – 825).
Następuje powolne zjednoczenie Bretanii. Pomiędzy rokiem 825 a 841 Bretanią rządzi Nominoe. Swe rządy sprawuje w imieniu cesarza Franków, a od 841 roku prowadzi wojnę z cesarstwem. W 845 r Karol Łysy zostaje pokonany przez Bretończyków w bitwie pod Ball (nieopodal Redon). W rok później Karol Łysy uznaje niepodległość Bretanii a Nominoë zostaje królem. Panowanie kolejnego władcy Bretanii, króla Erispoë uznanego przez Karola Łysego, przypada na lata 851 – 857. W roku 857 Erispoë zostaje zamordowany a Bretanię ogarnia chaos. Karol Łysy wykorzystuje niestabilną sytuację małego państwa i w wyniku układu z Entrammes (863 r) uznaje Bretanię za część księstwa Anjou. W latach 868 – 888 trwają wojny o tron pomiędzy domami Nantes i Rennes. Ostatecznie w 888 roku na tronie zasiada Alan Wielki, który rządzi do 907 roku.
Najazdy Normanów zostały powstrzymane przez Gurvana pod Rennes (875 r) i Alana Wielkiego pod Questembert (888 r). Po roku 907 Bretanię zaczęły nękać najazdy Wikingów. Alain Barbe-Torte zwycięża Normanów w bitwie pod Kerlouan i w 937 r zostaje księciem Bretanii. Bitwa pod Trans (1 sierpnia 939 r) to kolejna klęska Normanów. Po przegranej bitwie pod Dol (944 r) i śmierci Alaina (952 r) Bretania powoli uzależnia się od Normanów. W latach 952 – 992 rządy sprawuje książę Drogon, a po jego śmierci na nowo wybuchają spory między domami Nantes i Rennes. Władzę sprawują kolejno: Conan I Le Tort, książę Rennes, a następnie Hoël i Judicaël z Nantes. Później rządzą jeszcze Goffroi I (992 – 1008 r), syn Conana le Tort i Alain III (1008 – 1040). Za panowania Conana II (1040 – 1066 r) Bretończycy uczestniczą w normańskiej wyprawie Wilhelma Zdobywcy na Anglię. Hoël (1066 – 1084) zapoczątkował rządy dynastii Cornouaille w Bretanii, która władała tą krainą aż do abdykacji Conana IV w 1158 roku. Była to wymuszona decyzja po najeździe króla Anglii Henryka II Plantageneta na Bretanię. Od 1166 roku nastąpiła dominacja angielska, a władzę objął Henryk II, który rządził Bretanią do 1182 r. Rozpoczęły się rządy dynastii Plantagenetów (Anjou). Kolejnymi władcami Bretanii po Henryku II są: jego syn –książę Goeffrey II (1182-1186),
syn Goeffreya – Artur (1186 – 1203) oraz Alicja Thouars – księżna Bretanii w latach 1203 - 1213. Regenckie rządy sprawowała matka Artura, Konstancja, gdy był on jeszcze zbyt młody na samodzielne sprawowanie władzy. Podczas oblężenia Mirabeau (IV 1203 r) Artur dostał się do niewoli swego wuja Jana bez Ziemi, pretendującego do korony angielskiej. Po roku 1213 następuje okres sporów wewnętrznych, a do władzy dochodzi dynastia Kapetyngów.
Reprezentują ją sprawujący kolejno rządy: Jan I Rudy (1237–1286), Jan II (1286–1305), Artur II (1305–1312) i Jan III Piękny (1312–1341). W 1341 roku rozgorzała wojna o sukcesję pomiędzy Janem Monfort (syn Artura II i przyrodni brat Jana III) a Karolem Blois (mąż Joanny Penthievre, wnuczki Artura II i córki Guya Penthievre, brata Jana III), która trwała aż do 1364 roku. Jan Monfort został uwięziony (1343 r) a następnie zwolniony. Podczas jego nieobecności bohaterską obroną zamku Hennebont kierowała jego żona Joanna la Flamme, odpierając atak wojsk Karola Blois. Na pomoc księciu Monfort przyszła angielska armia, a w Malestroit podpisano trzyletni rozejm, który jednak został złamany już po niecałym roku. W 1344 roku Karol Blois na czele francuskiej armii zdobywa Quimper. Rok później Jan Monfort dokonuje nieudanej próby odbicia Quimper i sam umiera niedługo potem. W 1346 r. Karol zostaje pokonany i uwięziony przez Roche – Derriena. W 1363 r. Jan Montfort – junior, ląduje w Bretanii na czele angielskiej armii.
29 września 1364 roku zdobywa Auray, a Karol Blois ginie w walce. Na mocy układu z Guérande (12 kwietnia 1365 r) Jan Montfort zostaje Księciem Bretanii jako Jan IV. W ten sposób zostaje zapoczątkowana nowa dynastia rządząca Bretanią – dynastia Montfort. Jan IV zyskuje sobie przydomek Zdobywcy. Swe rządy sprawował od 1365 – 1399 roku. W latach 1373 – 1379 pod naciskiem Francji przebywał na wygnaniu ale już w roku 1379 wrócił tryumfalnie do kraju.
Jego następca Jan V Mądry władał Bretanią w latach 1399 – 1442 i uczestniczył w wojnie przeciwko Anglii. W 1405 r. Bretończycy wysłali militarne wsparcie dla swych walijskich braci, którzy wzniecili krótkotrwałe powstanie. W tym okresie rozwijała się sztuka i kultura. Zbudowano wiele wspaniałych budowli, między innymi kościoły NMP w Kreisker i Folgoët, kościół św. Jana i wiele innych.
Nowa wojna z Anglią wybuchła w 1442 r. i trwała do roku 1450. Kolejnymi władcami Bretanii byli: Piotr I Prosty (1450-1457), Artur III Sprawiedliwy (1457-1458) i Franciszek I (1458-1488). Ten ostatni wdał się w konflikt z Ludwikiem XI i rozpoczął wojnę przeciwko Francji (Ligue du Bien Public). 8 lutego 1486 r prowincje Bretanii uznają prawa Anny, córki Franciszka, do władzy. Sprzeciwia się temu Francja, która najeżdża zbrojnie kraj. Bretończycy przegrywają bitwę pod Saint-Aubin (28 lipca 1488). W wyniku układu z Verger książę Franciszek I uznaje swą zależność od króla Francji i wysyła swych przedstawicieli do królewskiego parlamentu w Paryżu. Niedługo potem umiera (9.09.1488 r). Księżną Bretanii zostaje Anna (1488 – 1514). W Langeais poślubia Karola VIII, króla Francji (1941 r) a po jego śmierci w 1498 roku ponownie wychodzi za mąż, tym razem za Ludwika XII, kolejnego króla Francji. W 1499 r wraz ze ślubem Anny zawiązuje się unia personalna Francji i Bretanii. W latach 1514 – 1524 Bretanią rządzi Klaudia Francuska, córka księżnej Anny. Następnie Franciszek III ( 1524 – 1532). W 1532 roku unia realna kończy niezależność bretońską.
CZASY NOWOŻYTNE
W 1675 roku Rennes stało się stolicą Bretanii. Rozpoczęła się epoka bretońskich korsarzy, którzy w służbie króla Francji łupili obce okręty. Bretończycy próbowali odzyskać niepodległość, czego dowodem jest wybuch powstania – rewolta Mercoeura (1588 – 1532). Zryw narodowościowy – tzw. powstanie Pontkallek, miał miejsce w 1718 roku i zakończył się fiaskiem. Utworzenie Parlamentu Bretońskiego (1764 – 1774) stanowiło otwartą rebelię wobec władzy królewskiej. Po wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789 r.) na terytorium Bretanii rozwinął się ruch rojalistyczny. Przy cichym poparciu miejscowej ludności, wiernej tradycjom i hierarchii kościelnej, zawiązywały się liczne koła i stowarzyszenia przeciwników rewolucji. W latach 1792 – 1793 działało konspiracyjne stowarzyszenie rojalistyczne (Związek Bretoński), natomiast pomiędzy 1793 a 1799 rokiem Ruch Szuanów.
1821 r. to ważna data dla rozwoju kultury i piśmiennictwa bretońskiego. Wydano drukiem pierwszy celtycko – bretoński słownik. W 1839 miała miejsce publikacja Breiz Barzaz przez Villemarqué’a. Te dwie ostatnie daty określają początek bretońskiego odrodzenia kulturalnego.
W 1870 roku powstał pomysł utworzenia bretońskiej armii, ale działania zmierzające do jej powstania zostały szybko zaniechane z powodu obaw metropolii, że będzie to kolejna armia szuanów. Rok 1898 był datą założenia Bretońskiej Unii Regionalnej (Breiz Kevrenn Broadel). W 1901 r. powstała organizacja literacka Gorsedd du Bardes.
Pierwsza wojna światowa przyniosła Bretanii ogromne straty ludzkie. W wyniku działań wojennych na wszystkich frontach Europy zginęło około 300 tysięcy Bretończyków. W czasie układów pokojowych 1919 roku Markiz l’Estourbeillon, za zgodą marszałka Focha i bretońskich biskupów ogłasza odnowienie unii z 1532 roku.
LUDNOŚĆ BRETANII
Swoją nazwę Bretończycy otrzymali od celtyckiego plemienia Brytów. Dawna ludność Armoryki mówiła językiem gallo – romańskim. Brytowie przynieśli ze sobą chrześcijaństwo i po długoletnim panowaniu w zachodniej Armoryce (Dolna Bretonia) ludność tego obszaru zaczęła mówić po bretońsku. Język bretoński Brezhoneg należy do brytańskiej grupy języków celtyckich i posługuje się nim blisko 400 tys. mieszkańców Bretanii. Posiada cztery najważniejsze dialekty: cornuallais, leonard, tregorrois i vannetais. Najliczniejszą grupą używającą języka bretońskiego są mieszkańcy Dolnej Bretanii (zachodnia Bretania). Język ten został uznany przez państwo francuskie za tzw. język regionalny. Oficjalnym językiem pozostaje francuski, który systematycznie wypiera mowę bretońską. Język bretoński, będący dzisiaj już tylko reliktem, powoli zanika. Młodzież i mieszkańcy większych miast chętniej posługują się francuskim. Nierzadko jest to koniecznością, gdyż łatwiej można zrobić karierę i osiągnąć wyższy status społeczny dzięki językowi francuskiemu niż bretońskiemu. Także dostęp do edukacji jest łatwiejszy dla ludności frankojęzycznej. Wieś pozostaje przy swojej tradycji i pielęgnuje kulturę, w tym również własny język.
Ludność regionu obejmującego aktualnie cztery departamenty Francji liczy 2 972 700 mieszkańców ( dane statystyczne z roku 2003). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 107 mieszk./km. Większość mieszkańców jest skupiona w ośrodkach miejskich, na wybrzeżu oraz w dolinach rzek. Największe i najważniejsze miasta Bretanii to: Rennes (stolica regionu licząca 250 tys. mieszkańców), Brest (201 tys. mieszkańców) – główny port wojenny marynarki francuskiej, Lorient (110 tys. mieszkańców) oraz Nantes (496 tys. mieszkańców, dawna stolica Bretanii) – obecnie poza granicami regionu. Oprócz tego ważniejszymi ośrodkami miejskimi są: Quimper, Vannes, Fougeres, St.- Brieuc, Dinan, Dinard, St. Malo, Lannion, Morlaix, Redon oraz La Baule (departament Loire – Atlantique).
Bretończyk jak każdy Francuz, lubi dobrze zjeść. Miejscowe specjały nie należą do zbyt wykwintnych na tle całego kraju, ale nie należy narzekać na ich różnorodność. Prym wiodą naleśniki. Miejscowe lokale gastronomiczne, małe restauracyjki i naleśnikarnie, tzw. creperies, które można spotkać na każdym kroku, serwują wiele rodzajów tych przysmaków. Najczęściej jednak podaje się dwa rodzaje naleśników: na słodko (crepes, z mąki pszennej) i na słono (galettes, z mąki gryczanej), tzw. placki. Według lokalnego zwyczaju należy skosztować obydwu. Nie brakuje naleśników z grzybami, różnorodnymi sosami, nadzieniem owocowym, jajkami, serem. Są też naleśniki z szynką, pomidorami, śmietaną oraz domową marmoladą. Dawniej placki stanowiły główne danie spożywane w każdą środę i piątek. Jadło się je palcami, złożone w trójkąt, rozpoczynając od „szpica”. Dzisiaj sposób ich przyrządzania stał się prawdziwą sztuką. Można spróbować tych wyrobów miejscowej kuchni podawanych z cukrem i odrobiną roztopionego słonego masła, z miodem, różnego rodzaju owocami i sorbetami a ich smak na długo pozostanie w pamięci. Bretania słynie z pysznych ciast. W miejscowej kuchni liczą się ryby, owoce morza, kurczaki, gęsi, jajka, sery i grzyby. Domowe majonezy i słone masło to specjały Bretanii. Szczególne znaczenie mają frutti di mare. Największą popularnością cieszą się miejscowe ostrygi. Wśród dań nie brakuje ślimaków, małży, raków i innych skorupiaków przyrządzanych na słodko, na kwaśno, w zalewach octowych i sosach winagrette.
„Danie z owoców morza” jest jednym z najlepszych dań kuchni bretońskiej. To połączenie mięczaków i skorupiaków, artystycznie skomponowane na trawie morskiej, stanowi obfitą przystawkę albo danie główne, w zależności od apetytu. Jego skład jest różny w zależności od miejsca pobytu na wybrzeżu, od restauracji, od pory roku i od połowu. Bretończycy chętnie spożywają sery sprowadzane z innych regionów Francji. Cenione są mięsa wieprzowe i wołowe.
Francuzi, w tym także Bretończycy, przywiązują ogromną wagę do jedzenia, co na turystach podróżujących po kraju robi ogromne wrażenie. Wykwintność potraw, różnorodność serwowanych posiłków i bogactwo smaków można spotkać praktycznie wszędzie. Cotygodniowe zakupy w hipermarketach stanowią niemal nieodłączny element nowoczesnego stylu życia. Jeśli jednak jest to możliwe przeciętny mieszkaniec Bretanii woli kupować miejscowe produkty czyniąc sprawunki na targu lub w lokalnym sklepiku. Targowiska w miastach i niewielkich miasteczkach są więc wydarzeniem tygodnia – można tu dostać praktycznie wszystko: owoce i warzywa, przyprawy, ryby, sery, mięsa, różnorodne trunki a nawet artykuły kolonialne. Nie brakuje kwiatów i licznych pamiątek, które wabią swym pięknem turystów. Dni targowe należą do wyjątkowych – zazwyczaj żyje nimi całe miasto. Egzotyka miesza się z tradycją, nowoczesność z lokalnym rękodziełem, a wszystko sprawia wrażenie teatralnej sceny, na której trwa niekończący się spektakl zapachów, smaków i barw. Klienci mogą nacieszyć oczy różnorodnością produktów przeznaczonych na sprzedaż, dokonać właściwego wyboru i zachęcani przez miejscowych sprzedawców zakupić odpowiedni artykuł.
V. GOSPODARKA
W strukturze gospodarczej regionu dominują usługi. Ten sektor gospodarki wytwarza najwięcej dochodów i stanowi podstawę PKB. Na drugim miejscu jest przemysł maszynowy i spożywczy. Głównymi ośrodkami przemysłowymi Bretanii są: Brest, Rennes, Quimper i Lorient. Bretania jest też ważnym okręgiem rolniczym.
Tradycyjnymi zajęciami Bretończyków są: rybołówstwo morskie i hodowla bydła. 1/3 ludności jest zatrudniona w rolnictwie. Dominuje hodowla krów mlecznych, trzody chlewnej, drobiu. Uprawia się warzywa, kukurydzę, a w południowej części winorośl. Duże znaczenie mają sady owocowe, w których najczęściej spotykamy jabłonie. Z soku jabłkowego wytwarza się miejscowy destylat o nazwie calvados.
Cenione ostrygi „belon” poławia się w rzece Belon. Łąki i pastwiska wykorzystywane do wypasu zwierząt hodowlanych tworzą wraz z lasami i wrzosowiskami charakterystyczną w krajobrazie szachownicę.
W ostatnich latach wzrosło znaczenie turystyki. Znane ośrodki turystyczne takie, jak: Rennes, Brest, St.-Nazaire, Lorient, La Baule, Nantes oraz Vannes przynoszą coraz większy dochód. Znajdują się tu też popularne kąpieliska morskie: Saint-Malo, Morlaix, Roscoff czy Douarnenez.
VI. WALORY TURYSTYCZNE
Bretania oferuje wiele różnorodnych atrakcji turystycznych. Krajobrazy morskie i niewielkie wzniesienia zachęcają do częstych spacerów. Specyficzny świat przyrody wzbogaca przeżycia wewnętrzne, skłania do refleksji i zadumy. Właściwa polityka państwa, nastawiona na regionalizm, przyczynia się do wzrostu zainteresowania Bretanią.
Władze lokalne wykorzystały nowe możliwości i turystyka powoli staje się dziedziną wiodącą. Obsługa ruchu turystycznego jest dzisiaj na wysokim poziomie, zgodnym ze standardami europejskimi. W Bretanii warto zobaczyć wybrzeża z małymi portowymi miasteczkami, miejsca historyczne, latarnie morskie, przybrzeżne wyspy, średniowieczne miasta obronne, liczne zamki i warownie. Można korzystać z licznych tras i szlaków turystycznych, uprawiać sporty wodne, rowerowe, a także paralotniarstwo. Dla osób preferujących bierny wypoczynek nie brakuje plaż i cichych zakątków. W sezonie letnim można się opalać, zbierać muszle i fotografować różne atrakcje.
Szlak latarni morskich i znaków nawigacyjnych zaprasza turystów do ich odkrywania. Od Brestu aż po Brignogan, tu i ówdzie wyłaniają się strzeliste latarnie morskie, będące srogimi świadkami odwiecznego pojedynku między człowiekiem a przyrodą. Wiele z nich usytuowano na niewielkich, skalnych wysepkach i w pobliżu urwistych wybrzeży, stanowiących duże zagrożenie dla przepływających tędy statków. Każdy większy półwysep wcinający się ostro w ocean ma własną latarnię morską. Podróżując drogą lub nadmorskimi ścieżkami można bliżej poznać solidność wykonania, konstrukcję i monumentalny charakter poszczególnych latarni oraz nacieszyć oko ich widokiem. Należy zatrzymać się aby zrobić kilka zdjęć, a po chwili znów możemy wyruszyć w poszukiwaniu kolejnej latarni morskiej.
Kanały i rzeki żeglowne, które przepływają przez Bretanię, dają wiele możliwości spędzania wolnego czasu nad wodą oraz uprawiania sportów wodnych. Turystów odwiedzających malownicze zakątki tej krainy czeka prawdziwa kąpiel w zieleni, świeżości i morskim klimacie. Przybrzeżne miasta i miasteczka stoją otworem dla każdego miłośnika morskich przygód. Potencjalnego turystę skusi niejedna mała plaża otulona grzebieniem nagich skał. Urwiste skalne zbocza opierają się nieustannie atakującym je morskim falom, tworząc poszarpane wybrzeże. Tam, gdzie nie dociera szum oceanu, rozpościera się widok malowniczych wzgórz, trawiastych równin, pojedynczych monumentalnych bloków skalnych, torfowisk, pól i lasów. Wąskie strumyki, małe rzeczki, kanały i większe rzeki stanowią raj dla turystów wyposażonych w kajaki, łodzie, małe statki rzeczne i wszelkiego rodzaju jachty. Wypoczynek dla całej rodziny – bez specjalnych zezwoleń i ograniczeń. Od wiosny do jesieni mali i duzi wycieczkowicze mają przyjemność spędzić czas na pokładzie statku, stanąć za jego sterem i z łatwością manewrować. W Bretanii istnieje sześć baz żeglarskich rozmieszczonych w dorzeczach większych rzek, oferujących wynajem komfortowych statków. Szlaki wodne, w tym kajakowe, są specjalnie przystosowane dla turystów spoza regionu, oznakowane i unowocześniane, a na nabrzeżu nierzadko można spotkać małe restauracyjki i naleśnikarnie. Wielu śmiałków wodnej przygody gotuje na pokładzie, co także dostarcza satysfakcji. Taki posiłek bywa doceniony a nawet bardziej smakuje. Bretońska sieć rzeczna przystosowana do żeglugi pozwala na przebycie różnych tras. Wśród nich najważniejszymi są:
- Trasa Północ – Południe, łącząca Dinan położone na południe od Saint-Malo z Roche Bernard na południowym wybrzeżu, wiodąca przez Renes i Redon.
- Trasa Wschód – Zachód, prowadząca z Nantes do Hennebont, wiodąca przez Malestroit i Josselin.
Miejsca historyczne – takie, jak Carnac, Languidic, – oferują setki monumentalnych budowli kamiennych epoki neolitycznej, a może nawet jeszcze starszych.
Bretania jest też regionem o tradycjach urbanistycznych, regionem bogatym w „miasta sztuki”. Te liczne miasta, zbudowane wokół klasztorów lub terenów feudalnych, na ogół w celach obronnych, stanowią dodatkową atrakcję poszczególnych departamentów regionu.
VII. BIBLIOGRAFIA
J. Alenus-Lecerf „Le cimetiere de Vieuxville. Bilan des fouilles 1980 - 1984”
Archeologica Belgica N. S. 1985 E. Demougeot „La formation de l’Europe et les invasions barbares” Paris, 1979 M. Klimaszewski „Geomorfologia” PWN, Warszawa, 1994
E. Kosiba, B. Rudnicki – red. „Podróże marzeń. Francja” – przewodnik, Wydawnictwo Astra oraz Gazeta Wyborcza, Kraków – Warszawa 2005 M. Książkiewicz „Geologia dynamiczna” Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1979 R. Le Bihan „Enchanting Brittany” – Studio T. Rennes, prospekt 2005 T. Lot „Les invasions germaniques” Paris, 1939 J.D. Macdougall „ Krótka historia Ziemi” Prószyński i S – ka, Warszawa 1998 A. Majewski „Oceany i morza” PWN, Warszawa, 1992
M. Mączyńska „Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku” PWN,
Warszawa, 1996.
S. Orłowski, M. Szulczewski „Geologia historyczna” Wydawnictwo Geologiczne,
Warszawa, 1990 S. Peter Dance „Muszle” Wiedza i Życie, Warszawa 2001 Z. Podbielkowski „Fitogeografia części świata” PWN, Warszawa 1987 H. Roosens, J.Alenus-Lecerf „ Sépultures mérovingiennes au „Vieux Cimetière”
d’Arlon.” Archeologica Belgica 88, 1965.
A. Samek „Muszle morskie” DEKA, Kraków 1992
MAPA FRANCJI: „France. Carte Routière et touristique” – Wyd. Michelin 1997 Makro & Metro „Euroatlas” Mars Geographischer Verlag
STRONY INTERNETOWE:
www.brittanytourism.com www.brittany-breaks.com
|
