Problematyce agresji poświęcony jest cały szereg opracowań, które ukazują różne aspekty tego zagadnienia. Występujące dość powszechnie zachowania agresywne stanowią istotny problem społeczny, zwłaszcza przypadku istnienia takich zachowań u dzieci i miłodzieży. Dlatego też chciałabym przekazać troszkę informacji o przyczynach zachowań agresywnych.
PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH
1. Definicja agresji.
2. Biopsychiczne przyczyny występowania zachowań agresywnych.
3. Uczenie się agresywnych zachowań.
4. Społeczno-środowiskowe uwarunkowania agresji.
1. Definicja agresji.
Termin agresja pochodzi od łacińskiego słowa aggredi – przystępować, następować, napadać; agresor – napastnik i łacińskiego aggresio – napaść.
Agresja może przejawiać się w wielu postaciach jej definicja powinna zawierać elementy wspólne dla nich wszystkich, lecz psychologowie mieli trudności ze zdecydowaniem się na taką definicję, która odzwierciedlałaby wystarczająco cele naukowe i byłaby jednocześnie zgodna z potocznym rozumieniem tego, co jest, a co nie jest zachowaniem agresywnym.
Pojęcie agresji w pracach psychologicznych i pedagogicznych oznacza czynność bądź właściwość, skąd tez spotyka się takie określenia jak: agresja, zachowanie agresywne, agresywność. Takie stanowiska ujmują agresję jako „zjawisko psychologiczne wyrażające się w specyficznych czynnościach fizycznych i werbalnych oraz w postawach przyjmowanych przez ludzi”. Według A. Frączka jest to stała właściwość człowieka polegająca na aktywnym poszukiwaniu możliwości uszkodzenia i przynoszenia cierpienia innym. Według Z. Skornego agresja jest to jedna z form dewiacji we współżyciu społecznym. Można ja szczególnie dobrze zaobserwować w kontaktach międzyludzkich, gdzie mamy do czynienia z podmiotem agresji – agresorem oraz osoba stanowiącą jej przedmiot – z ofiarą. Agresja to „zachowania występujące w formie ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej.”
Ustalenie sposobów nabywania agresywności jest jednym z ważniejszych zagadnień w problematyce agresji. Na człowieka oddziałuje cały szereg czynników i wiele z nich wpływa na kształtowanie się jego osobowości, jego sposobu zachowania. Jest wiele przyczyn powstawania agresji, ja omówię te, które uważam za ważniejsze.
2. Biopsychiczne przyczyny powstawania zachowań agresywnych.
Wielu badaczy uważa, że poziom agresji u jednostki pozostaje w znacznej mierze stały przez wiele lat. Skłania to do genetycznego czy biologicznego wyjaśnienia tego zachowania. Uwzględnić tu należy takie czynniki jak: hormony, wrodzony styl temperamentalny i mechanizmy dominowania.
Hormony wytwarzane przez nasz ustrój są odpowiedzialne za niektóre fizyczne różnice między mężczyznami a kobietami. Wstrzyknięcie męskich hormonów osobnikom
żeńskim spowodowało wzrost bojowości i innych zachowań agresywnych. A więc poziom testosteronu może wpływać na ludzką agresję.
Istnieje również zbieżność między występowaniem agresywnego zachowania się, a wiekiem osób. Z. Skorny dowodzi, że wraz z wiekiem zmienia się nasilenie zachowań agresywnych. Wyróżnia on dwa rodzaje zachowań agresywnych występujących u dzieci, a mianowicie niespecyficzne i specyficzne zachowania agresywne. Niespecyficzne zachowania agresywne to nieukierunkowane wybuchy gniewu; dominują one u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa, po czym ilość ich stopniowo maleje. Zaczynają natomiast pojawiać się specyficzne zachowania agresywne, skierowane przeciw określonym osobom i przedmiotom. W wyniku nawiązywania przez dzieci kontaktów społecznych, stwarzających okazję do powstawania konfliktów. Z wiekiem zwiększa się częstość występowania u nich specyficznych zachowań agresywnych.
2. Uczenie się agresywnych zachowań.
Duże znaczenie dla występowania zachowań agresywnych i podniesienia ich intensywności mają wzory zachowań. W wyniku oddziaływań modeli agresywnego zachowania, agresja może wystąpić bez udziału frustracji. Modele takiego zachowania się mogą być zawarte w zachowaniu się kolegów, ale często dostarczają ich ludzie dorośli, jak również sytuacje i postacie z filmu. Znaczne oddziaływanie procesu modelowania obserwujemy wówczas, gdy modele agresji zawarte są w zachowaniu osób budzących podziw lub szacunek – osób znaczących. Uruchamia się wówczas mechanizm identyfikacji z modelem przejawiający się w upodabnianiu się doń pod względem zachowania. Dużą rolę odgrywa tu oglądanie przez dzieci przemocy w telewizji. Nie ma tematu, który by wywołał tak duże zainteresowanie, jak możliwe skutki pokazywanej w telewizji przemocy. I nie bez powodu. Przeciętne dziecko spędza więcej czasu na oglądaniu telewizji niż na jakiejkolwiek innej działalności z wyjątkiem snu, a ilość przemocy pokazywanej w telewizji jest niemała.
Modelem agresywnego zachowania się bywa dla dziecka zachowanie bądź ojca, bądź matki w zależności, z którym z rodziców dziecko bardziej się identyfikuje. Rodzice, którzy wykazują nadmierna pobudliwość, często karzą dziecko, dostarczają mu w ten sposób wzorów agresywnego zachowania. Mówiąc o prezentowaniu przez rodziców agresywnego sposobu zachowania się, myślimy o całokształcie zachowań rodziców, które dziecko ma możność obserwować i naśladować. Będzie to, więc stosunek rodziców wzajemnie do siebie np. kłótnie między rodzicami, krzyki, wymyślanie sobie, bójki między rodzicami, a także zachowanie rodziców wobec innych osób: sąsiadów, dalszej rodziny, kolegów w pracy, obcych ludzi a także własnego dziecka.
Wzory agresywnego zachowania się są dostarczane dzieciom nie tylko przez telewizję czy rodziców, ale także przez książki, kolegów, sąsiadów i inne osoby. Dlatego pamiętać należy, że każde dziecko cechuje skłonność do naśladownictwa. Chodzi tu zarówno o zachowania pozytywne, jak i negatywne. Te ostatnie są szczególnie intensywnie obserwowane przez dziecko, które jak gdyby uczy się ich.
2. Społeczno – środowiskowe uwarunkowania agresji.
Czynniki społeczno – środowiskowe są również bardzo ważnym wyznacznikiem zachowań agresywnych. W tym miejscu chciałabym zająć się przede wszystkim analizą środowiska rodzinnego.
Powszechnie wiadomo, jak wszechstronny i ogromny jest wpływ rodziców na dziecko, zwłaszcza w jego wczesnym dzieciństwie. Rodzice są pierwszymi osobami uczącymi i wychowującymi dziecko, stosują przy tym skomplikowany system nagród i kar mających ukształtować u dziecka określone formy prawidłowych zachowań, a zahamować inne uznane przez nich za niepożądane. A więc rodzice są w głównej mierze odpowiedzialni za prawidłową socjalizację dziecka. W przypadku, gdy rodzina nie spełnia właściwie wszystkich swoich funkcji – socjalizacja dziecka może ulec zburzeniu i manifestować się różnego rodzaju zachowaniami np. agresywnością.
Sytuacje wychowawcze w rodzinie są różnorodne, skomplikowane i zawsze współwystępuje wiele czynników mających wpływ na kształtowanie osobowości dziecka.
Można przytoczyć tu szereg szczegółowych czynników występujących w środowisku rodzinnym i związanych z agresywnością, jak np. zachowanie agresywne rodziców, stosowanie surowych kar wobec dzieci, pozwalanie na agresję, zachęcanie do agresji, zaburzone kontakty uczuciowe między rodzicami a dziećmi (mogą one stanowić frustrację takich potrzeb, jak: kontaktu z innymi osobami, uznania, miłości itp.).
Prawidłowa socjalizacja dziecka zależy w większej mierze od pozytywnych kontaktów uczuciowych między rodzicami a dzieckiem niż od właściwych metod wychowawczych. O zaburzonych stosunkach uczuciowych w rodzinie możemy mówić zarówno w przypadku braku faktycznego kontaktu rodziców z dzieckiem wskutek rozbicia rodziny czy długotrwałej rozłąki, jak i w sytuacji, gdy rodzice mają niechętny stosunek do dziecka czy wykazują postawę odrzucającą.
Dzieci mające zaburzone stosunki uczuciowe z rodzicami, emocjonalnie odrzucone przez rodziców wykazują często postawę lękową i wrogość, co sprzyja ich nieprawidłowej socjalizacji, ukształtowaniu niewłaściwej osobowości. Stałe poczucie zagrożenia, lęk i wrogość powodują silne napięcie e emocjonalne, na które dziecko może reagować agresją.
Osobnym zagadnieniem jest przejawianie przez rodziców tolerancji wobec zachowań agresywnych dzieci. Rozpatrując ten temat można odróżnić trzy typy ustosunkowań rodziców do agresji: rodzice pozwalają na zachowanie agresywne, nie stosują kar za takie zachowanie i zachęcają do agresywnego zachowania się. Tolerancyjna postawa wobec agresywności jest jednym z elementów stanowiących podstawę wytwarzania się nawyku agresywnego zachowania się. Zachowania te są dla danego osobnika w jakiś sposób nagradzające, przynoszą mu pewne korzyści, mimo że ze względu na ich konsekwencje społeczne są szkodliwe dla otoczenia. Jeśli zachowania agresywne pozostają bez kary, a co więcej są wzmacniane przez tolerancyjne zachowanie się dorosłych – wtedy utrwalają się i przechodzą w nawyk, któremu towarzyszy niejednokrotnie przeświadczenie o bezkarności agresywnego zachowania się.
Jako podsumowanie chciałabym zacytować kilka niezwykle pouczających zdań Goodenougha: „złość dziecka możemy najlepiej temperować wtedy, kiedy jego zachowanie obserwujemy ze zrozumieniem i spokojem, kiedy nasze wymagania nie przekraczają granic możliwości dziecka, a konsekwentne podtrzymywanie tych wymagań zapewni dziecku jednolite doświadczenia, przy czym konsekwencja ta nie stanie się
mechaniczna i rutynowa, przedkładająca wymogi sztywnego systemu reguł na emocjonalne i fizyczne zdrowie dziecka. Naruszanie reguł należy oceniać wraz z jego okolicznościami, a nie po prostu według jakiegoś widzimisię – nastroju wychowawcy. Opanowanie rodziców jest prawdopodobnie najlepszą gwarancją dla opanowania dziecka”.
Bibliografia:
1. A. Frączek: Z zagadnień psychologii, Praca zbiorowa 1975
2.T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii 1963
3. V. Ross, H. Marschall, M. Scott: Psychologia dziecka 1995
4. Z. Skorny: Mechanizmy agresywnego zachowania się, Nowa szkoła 1972
5. D. Wójcie: Środowiso rodzinne a poziom agresji młodzieży przestępczej i nieprzestepczej 1977
Elżbieta Wyżlic
|
