“ Wspólna miłość cnoty, wierność uroczystym ślubom i złożonej przysiędze, szlachetna troska o dobre imię i cześć własną – oto szlachetne pobudki i cele mające kierować sercami nauczycieli”
Stanisław Konarski
Zagadnienie osobowości człowieka stanowiło od dawna przedmiot badań poszczególnych kierunków naukowych, z których każdy poszukiwał własnego określenia tego pojęcia, dokonanego z punktu widzenia własnej problematyki. Współczesna psychologia empiryczna rozpatruje osobowość w połączonym aspekcie strukturalno-funkcjonalnym, traktując jako jedną całość elementy psychiczne i fizyczne oraz uwzględniając szeroko zależność funkcjonowania tych zespołów elementów od aktualnej i historycznej rzeczywistości społecznej człowieka.
Twórca interpersonalnej teorii osobowości Z. Zaborowski proponuje następującą definicje: " Osobowość jest trwałym produktem doświadczeń poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych jednostki wyniesionych z konkretnych stosunków interpersonalnych w określonych grupach społecznych". Autor stwierdza dalej: "Zachowanie interpersonalne, których integralnymi składnikami są zachowania zorientowane na innych i na siebie, spełnia funkcję utrzymującą lub przywracającą równowagę w stosunkach międzyludzkich i podtrzymującą tożsamość jednostki".
Osobowość wg Okonia, który stwierdza, że osobowość danego człowieka to stopień jego zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu stosunków w panującym świetle, przede wszystkim w świetle społecznym, a zarazem w twórczym przekształcaniu tych stosunków. Spośród tych dwóch czynników, dotyczących subiektywnego stosunku do świata i obiektywnego udziału w jego przekształcaniu, role dominującą w rozwoju i manifestowaniu się osobowości.
Zdzisław Kosyrz uważa, że osobowość to: “ Działanie i myślenie stanowią fenomen wychowawczego “ ja” sprawiającego, iż wychowawca jest istotą (podmiotem) świadomą swych zadań i obowiązków, zdolną do autonomicznego (samodzielnego) podejmowania decyzji poznawczych i wychowawczych. Wydaje się, że owa autonomiczna zdolność do działania i myślenia pedagogicznego może być ujmowana jako podstawowy wymóg opisywanej tu osobowości
Osobowość wg definicji Słownika Psychologicznego to termin psychologiczny definiowany w wieloraki sposób, często zamiennie używany z terminami – psychika, charakter, ogólna charakterystyka człowieka. We współczesnej psychologii dominuje kilka ujęć najbardziej rozbudowanych:
- osobowość jest to zespół cech psychiczny, za pomocą, których można opisać podstawowe formy zachowania się człowieka;
- osobowość jest zespołem postaw, nastawień wyznaczających zachowanie człowieka;
- osobowość jest zespołem warunków wewnętrznych determinujących sposób, w jaki człowiek reguluje swoje stosunki z działającym na niego światem otaczającym.
Przez ukształtowaną osobowość rozumie się na ogół zespół względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych, odróżniających jedną jednostkę ludzką od drugiej zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym. Takimi np. cechami jednostki ludzkiej są; budowa ciała, system nerwowy, układ krążenia, charakter, zainteresowania, wytworzone potrzeby, motywacje, poglądy, postawy, temperament, zdolności, inteligencja. Nie jest to jednak prosty zestaw właściwości człowieka. Osobowość jest to złożona struktura cech psychofizycznych, pozostających w charakterystycznej współzależności i wzajemnych związkach, warunkująca względną stałość i odrębność danej jednostki ludzkiej, regulująca jej zachowanie i przebieg.
Osobowość nie jest układem statycznym, lecz stanowi dynamiczno-funkcjonalną strukturę właściwości psychofizycznych człowieka. Kształtuje się ona w toku rozwoju społecznego jednostki. To znaczy, że człowiek podlega wpływom swego środowiska i sam na nie wywiera wpływ, a osobowość jego rozwija się w wyniku tego wzajemnego oddziaływania. Wczesny okres rozwoju osobowości jest okresem największej podatności na wpływy wychowawcze, bowiem w miarę rozwoju następuje ograniczenie podatności na wpływy zewnętrzne i wytwarzają się mechanizmy samoregulacyjne, które stanowią o specyficzności cech osobowości jednostki.
Wszelkie zabiegi wychowania podporządkowane są kształtowaniu ludzkiej osobowości i mają sens wtedy, gdy prowadzą do pożądanych zmian. Wg Muszyńskiego osobowością jednostki nazywamy posiadany przez nią system dyspozycji wyznaczający w sposób stały jej zachowania. Ich zestawienie ma charakter unikalny. Osobowość człowieka określa go także jako indywidualność. Ludzie przejawiają pożądane zachowania nie tylko wtedy, kiedy podawani są zabiegom wychowawczym. Utrwalić w jednostce formy zachowania tzn. ukształtować w niej samej i uruchomić wewnętrzne mechanizmy wyzwalające życiową aktywność.
Mieczysław Kreutz, dowodził, każdy człowiek może nauczyć się każdej roli, natura ludzka jest, bowiem w wysokim stopniu giętka i zdolna do przystosowania. Ponadto w każdej sytuacji coraz to inne właściwości przesądzają o jego zachowaniu. Nie ma na świecie takiego systemu pedagogicznego, który by lekceważył rolę nauczyciela w procesie edukacji. Wszyscy zgodnie wskazują, iż dobre kształcenie i dobre wychowanie może być dziełem dobrego nauczyciela – wychowawcy.
Na gruncie pedeutologii od samego jej zarania spotykamy się, z czterema koncepcjami nauczyciela-wychowawcy, a mianowicie:
- z psychologiczną koncepcją osobowości wyzwalającej;
- z socjologiczną koncepcją osobowości nauczyciela jako czynnika postępu społecznego;
- z koncepcją osobowości nauczyciela, misją, którego miało być pośredniczenie między wartościami kultury a poznającym je młodym pokoleniem;
- z koncepcją osobowości nauczyciela -bojownika, walczącego o sprawiedliwość społeczną i niegodzącego się z wyzyskiem w różnych jego formach.
Pionierami koncepcji pierwszej byli - Dawid i Kerschensteiner. Wśród ważnych przymiotów, jakie powinny cechować nauczyciela-wychowawcę Dawid wyróżnił miłość duszy ludzkiej, która powinna stanowić esencję nauczycielskiego powołania. Również Kerschensteiner uznawał za jego istotę dążność do poświęcenia życia działalności wychowawczej, czyli tzn. miłość pedagogiczną.
Koncepcja socjologiczna żywot swój wiodła od A. Comte'ą, E.Durkheima i J. Deweya. Pod wpływem Comte'a zaczęto mówić o społecznym charakterze wychowania. Durkheim określił wychowanie jako metodyczne uspołecznianie młodego pokolenia, natomiast Dewey usiłował uczynić ze szkoły naturalną jednostkę społeczną.
Koncepcja trzecia wyrosła na gruncie pedagogiki kultury. W ślad za wyróżnionymi rodzajami znaków duchowych, w jakich mógł się wyrażać stosunek jednostki do wartości kulturowych, Spranger wyróżnił sześć typów osobowości ludzkich: teoretyczny, estetyczny, ekonomiczny, religijny, społeczny i polityczny. Sam Spranger, a za nim także inni autorzy charakteryzowali analogiczne typy osobowościowe nauczycieli, skłaniając się na ogół do poglądu, iż prawdziwym wychowawcą może być nauczyciel o przewadze nastawień społecznych.
Czwarta z wymienionych koncepcji osobowości nauczycielskiej preferowała szczególnie cel, za który uznawała społeczne i światopoglądowe wyzwolenie człowieka. Jej czołowy w Polsce przedstawiciel S. Spasowski pisał, iż nauczyciel powinien budzić i podsycać śmiałość i rewolucyjność myśli młodzieży, kierując jej wzrok ku przyszłości, wskazując na potrzebę budowania nowego i lepszego życia.
W dzisiejszych czasach problem nauczyciela -w miarę rozwoju oświaty - staje się coraz bardziej naturalny. Nauczyciel pracując w swym zawodzie stara się przekształcić w pewien sposób swych wychowanków, a mianowicie stara się wzbogacić ich wiedzę, zaszczepić w nich pewne poglądy, rozwinąć ich zdolności, rozbudzić pewne zamiłowania i zainteresowania, rozwinąć w nich pewne zalety charakteru, zwalczyć pewne wady itd., krótko mówiąc, zmienić ich osobowość w pewien, z góry określony sposób. Jeśli jego zamierzenia prowadzą do pozytywnych rezultatów i jeśli w wychowankach występują istotne zamierzone zmiany, mówimy o nim, że jest dobrym nauczycielem, i że ma silny wpływ wychowawczy. Przez wpływ wychowawczy nauczyciela rozumiemy, zatem wywoływanie zamierzonych zmian osobowości wychowanków.
Wpływ wychowawczy, to jest kształtowanie osobowości wychowanka, wymaga wielu starań i wysiłków, do których skłonić mogą jedynie miłość ludzi i skłonność do oddziaływania społecznego. Poza tymi dwoma dyspozycjami nie ma innych motywów, które by mogły przez długi czas stanowić dostateczną siłę popędową, wywołującą odpowiednie działanie. Bez systematycznej i wytężonej pracy nie można mówić o skutecznym wywieraniu zamierzonego wpływu wychowawczego.
Jednakże staranie i praca bez odpowiedniej zdolności nie dadzą pożądanych wyników; dopiero, gdy połączy się z nimi zdolność sugestywna, powstaje zespół cech, który w łączności z niezbędnymi dyspozycjami niespecyficznymi charakteryzuje osobowość prawdziwego nauczyciela i gwarantuje wywieranie wpływu wychowawczego. Wymienione tu właściwości musi posiadać każdy nauczyciel, choćby w słabym stopniu, gdyż bez nich rezultat jego pracy będzie zawsze ujemny, wysoki zaś ich stopień pozwoli danemu nauczycielowi stać się wybitnym wychowawcą.
Nie ma wątpliwości, że niektórzy nauczyciele mają silny wpływ wychowawczy, inni zaś tego wpływu nie mają i przechodzą w życiu wychowanka jakby nie za uważeni, a w każdym razie bez większego znaczenia. Istnieje jeszcze wpływ nauczyciela niezamierzony i niekontrolowany, z którego sam nauczyciel zwykle sobie sprawy nie zdaje. Cała osobowość nauczyciela, ujawniająca się w jego zachowaniu się, w mowie, w całej jego postaci, stanowi przykład i wzór dla uczniów.
Mając ogólną wiedzę teoretyczną o osobowości nauczyciela postanowiłam podejść do tematu od strony praktycznej i dowiedzieć się, na jakie cechy osobowe nauczyciela wskazują dzieci przedszkolne. Co dla nich jest ważne i czy pokrywa się to z założeniami nauki zwanej pedeutologią? Badanie przeprowadziłam w macierzystym w Warszawie, na grupie dzieci 6 – letnich.
Po kilku wcześniejszych zajęciach wprowadzających w pojęcie “osobowości” zadałam dzieciom pytanie:
“ Jaki powinien być nauczyciel?”
- Grzeczny.
Co to znaczy grzeczny? - Nie używać brzydkich słów, mówić dzień dobry, dowidzenia, przepraszam, dziękuję
- Zdolny.
To znaczy jaki? - Powinien umieć wszystko zrobić.
- Szczęśliwy.
Co według was znaczy szczęśliwy? - To znaczy: wesoły, radosny, uśmiechnięty.
- Mieć dobre maniery.
Jakie? - mówić dzień dobry, dowidzenia, przepraszam, dziękuję, wiedzieć, kiedy można siedzieć, a kiedy należy wstać, kiedy podać rękę, jak się zachować przy stole.
- Odpowiedni.
Co to znaczy?
- dobry, kochany, mądry.
- dobry, kochany, mądry. Dzieci chcą widzieć w wychowawcy to, co najlepsze. Cała gama pozytywnych cech - kultura zachowania, kultura języka, serdeczność, sprawiedliwość, umiejętność rozwiązywania konfliktów - musi być wkomponowana w osobowość nauczyciela wychowawcy, by mógł spełniać właściwie swoje posłannictwo.
- Pogodny.
Czyli jaki? - Uśmiechnięty, radosny, z poczuciem humoru.
Nauczyciel wesoły, pogodny, który nie wpada w gniew z byle powodu, jest lubiany i szanowany przez dzieci. Brak poczucia humoru przeszkadza w znalezieniu wspólnego języka z dziećmi, rodzi nieufność.
- Umieć kochać.
Kogo ma umieć kochać? - Wszystkie dzieci, grzeczne i niegrzeczne, powinien wszystkich przytulać, chwalić;
Musimy pamiętać, że nie ma wśród dzieci - chłopców czy dziewcząt - złoczyńców, a jeśli już się tacy pojawiają - to są oni wytworem zła i uleczyć ich może tylko miłość, dobro i optymizm nauczyciela. Optymizm, wiara w człowieka to niewyczerpane źródło twórczej energii, mocnych nerwów, dobrego zdrowia wychowawcy.
- Wyrozumiały.
Co to znaczy? - Że nas rozumie , wybacza nam.
- Być dobrym.
To znaczy, co robić? - Nie krzyczeć, uśmiechać się.
- Mieć dobre serce.
Co to znaczy? - Być dobrym, kochać wszystkich , czasem wybaczać, pomagać.
Nietolerancja wobec psot i figlów dziecięcych czyni nauczyciela chłodnym moralistą, sumiennym nadzorcą, znienawidzonym przez dzieci, które odpłacając mu się za ciągłe uwagi i zrzędzenie, starają się go wyprowadzić z równowagi. Jeśli nauczycielowi nie udaje się tego przezwyciężyć, stanie się zgryźliwą, obolałą istotą, a praca będzie dla niego istną katorgą. Życzliwość i rozumna dobroć to podstawa więzi pedagoga z dziećmi.
- Umieć pomagać.
Pomagać? Komu? - Pomaga tym dzieciom, które sobie nie radzą, dzieci mogą na nim polegać. Wiedzą, że zawsze mogą do niego przyjść.
- Powinien znać dzieci.
Przecież zna ich imiona? - Ale powinien wiedzieć wszystko o dzieciach, co lubią, czym się interesują, czego nie znoszą, z czym mają kłopoty, jak się rozwijają.
Do zasadniczych obowiązków wychowawcy względem dzieci należy poznanie zespołu swej grupy i każdego wychowanka oraz jego środowiska rodzinnego Wychowawca, chcąc właściwie kształtować osobowość uczniów, ma obowiązek pamiętać o prawidłowych metodach, do których należy: wykorzystanie dobrych przykładów godnych naśladowania, np. bohaterów literatury i historii. Każdy wychowawca powinien otaczać specjalną opieką dzieci zaniedbanych i opóźnionych w nauce, docierać do przyczyn tego zjawiska.
- Powinien być dobrym wzorem.
To, co powinien robić? - Wszystko robić najlepiej.
Poza tym jednym z podstawowych czynników kształtujących osobowość wychowanków jest osobowość uczących nauczycieli, gdyż jest ona wzorem, który uczniowie naśladują. Tego typu wzorce nauczycieli są przyjmowane przez wychowanków, naśladowane i często wspominane w ciągu całego życia, zwłaszcza takie cechy osobowości, jak: życzliwość, obowiązkowość, sprawiedliwość, wyrozumiałość, uprzejmość, opanowanie, optymizm, pogoda, pozytywny humor, subtelność, budzenie wzruszeń.
- Znać dobrze swoją pracę.
To znaczy? - Wszystko umie, wie jak nas uczyć, jak nas wychowywać, bawi się z nami.
Dobry nauczyciel interesuje się dziećmi jako przedmiotem swego oddziaływania. Zainteresowanie to wyraża się m.in. w chętnym przebywaniu z dziećmi, w dążeniu do nawiązania z nimi różnorodnych kontaktów i znajdowaniu zadowolenia wówczas, gdy kontakty te zaistnieją. Charakterystyczne jest tu zaangażowanie emocjonalne. Niewątpliwie nauczyciel musi lubić dzieci i pracę z nimi. Traktuje swoich podopiecznych jako rozwijające się jednostki (stające się ludźmi).
- Odpowiedzialny za dzieci.
Co to znaczy? - Pilnuje nas, opiekuje się nami, dzieci są dla niego najważniejsze.
Stosunek do młodego człowieka wiąże się u dobrego pedagoga z poczuciem odpowiedzialności za to, jakimi w przyszłości staną się ludźmi. Dobry pedagog jest zazwyczaj przekonany o nieobojętności swojego zachowania, wierzy w skuteczność własnych oddziaływań, ingeruje on w zachowanie innych, ilekroć uważa, że jego ingerencja jest pożądana ze względu na dobro osób, z którymi się kontaktuje.
- Pomysłowy.
Pomysłowy? - No tak, wymyśla różne zabawy, fajne zajęcia.
- Uczy dobrze dzieci.
To znaczy, co robi? - Uczy się sam a potem uczy nas, żebyśmy dużo wiedziały i były mądre.
Inną cechą osobowości nauczyciela jest zdolność do empatii oraz wrażliwość pedagogiczna, wyrażająca się w prawidłowej ocenie ciągle zmieniającej się sytuacji dydaktyczno – wychowawczej i w każdorazowym dostosowaniu do niej właściwego sposobu postępowania.
- Zadawać dobre i łatwe prace.
To znaczy jakie? - Takie, które będziemy umieć sami zrobić, które będą ciekawe, ciągle inne.
Takie, które będziemy umieć sami zrobić, które będą ciekawe, ciągle inne. W osobowości dobrego nauczyciela wielką rolę odgrywa również takt pedagogiczny. Znajomość stereotypowych metod oddziaływania okazuje się niewystarczająca. Nie zadawala również rzeczywista umiejętność ich stosowania. Każda sytuacja ma jakieś cechy indywidualne; Nie można wszystkiego przewidzieć i zaplanować. Trzeba dostrzec owe cechy powstającej sytuacji jednostkowej i umieć dostosować do niej swoje postępowanie.
- Umieć słuchać dzieci.
To znaczy? - Jak dziecko mówi, to mu nie przerywać, chcemy się wygadać .
Bardzo ważna w kontaktach nauczyciela z uczniami okazuje się dbałość o informację zwrotną. Nie bez racji zwraca się uwagę, że nauczyciel powinien umieć nie tylko mówić do wychowanków tak, by był przez nich rozumiany, ale musi także przysłuchiwać się temu, co mówią oni i odebrane informacje uwzględniać w swoich oddziaływaniach.
- Sprawiedliwy.
To według was, jaki? - Taki, który jest za dzieckiem pokrzywdzonym. Równo traktuje wszystkie dzieci.
Cechą nauczyciela szczególnie wysoko cenioną jest sprawiedliwość, wyrażająca się w równorzędnym traktowaniu wszystkich wychowanków. Nauczyciela sprawiedliwego dzieci darzą szacunkiem; gdy brak tej cechy, część wychowanków czuje się pokrzywdzona i nie akceptuje nauczyciela.
- Uczony.
To, jaki? - Mądry, bo się uczył, skończył studia, ciągle się uczy i później nas uczy. Zna różne języki. Umie rozmawiać z innymi ludźmi, ma dużą wiedzę, wszystko wie, dużo czyta.
Autorytet nauczyciela umacniają także wysokie kwalifikacje. Bardzo ważna jest głęboka wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu.
- Ładny.
Ładny, to jaki?
- Uśmiechnięty, mieć umalowane paznokcie, modnie ubrany, ładnie uczesany.
- Uśmiechnięty, mieć umalowane paznokcie, modnie ubrany, ładnie uczesany. Utrzymaniu autorytetu sprzyja również pozycja społeczna. Nieobojętne okazują się również takie czynniki zewnętrzne jak schludny wygląd, dobra prezencja.
- Miły.
A miły to? - Uśmiechnięty, grzeczny, nie krzyczy, nie mówi brzydko.
- Fajny.
To, jaki? - Z humorem, żartuje z nami, wspólnie bawi się z dziećmi.
Ważne jest również w pracy nauczyciela jego usposobienie. Dzieci nie lubią ponuractwa i gderliwości, chcą wykonywać swoje obowiązki w atmosferze radości, same często wykazują poczucie humoru i cenią je u nauczyciela. Nierzadko atmosfera decyduje o tym, czy czynności wykonywane są jako uciążliwy obowiązek czy jako radosna działalność. Zawód nauczyciela jest szczególny i nie da się porównać z żadnym innym. W pracy wychowawczej mamy do czynienia z tym, co jest najbardziej skomplikowane, bezcenne i najdroższe w życiu - z człowiekiem. Od nas, od naszego kunsztu pedagogicznego i mądrości zależy droga życiowa wychowanka, jego rozwój umysłowy, charakter, postawa obywatelska, miejsce i rola w życiu, wreszcie szczęście osobiste.
“ Rychlej się uczeń u swego mistrza nauczy,
na którego robotę patrzy
niż u tego, który o sobie mówi”.
Hugo Kołłątaj
Wychowawca, któremu brak odpowiedzialności, w którego zachowaniu jest więcej złego niż dobrego, powinien zrezygnować z zawodu, bo straty, jakie może spowodować, będą nie do odrobienia.
“ Nie ma nic obrzydliwszego jak ospałość nauczającego,
gnuśność, nawyk ciągłego siedzenia, zamierające wciąż bąkanie,
poziewanie i widoczny przymus,
to tak jakby nauczyciel nie cierpiał swego obowiązku”.
Stanisław Konarski
Efekty pracy pedagogicznej są dostrzegalne nie od razu, lecz po upływie długiego okresu. Powinnością placówek oświatowych, naszym najważniejszym zadaniem jest przezwyciężenie skutków negatywnych oddziaływań. Osobowość człowieka może się w pełni ujawnić pod wpływem mądrego, rozważnego i doświadczonego wychowawcy. Jedną ze znaczących właściwości twórczej działalności pedagoga jest konieczność uwzględniania ciągle zmieniających się sytuacji. Dziecko cały czas się zmienia, dziś jest inne niż wczoraj. Najważniejszymi instrumentami naszego oddziaływania na psychikę dziecka są słowa, ukazywanie piękna przyrody, literatury i dzieł sztuki, kierowanie emocjami ucznia.
“ Gdzie zaczyna się użycie woli człowieka,
Tam zaczyna się jego moralność”
Hugo Kołłątaj
Anna Mazurek
LITERATURA
- W. Okoń – “Słownik pedagogiczny”
- W. Okoń – “Wprowadzenie do dydaktyki”
- W. Okoń – “Osobowość nauczyciela”
- M. Przetacznikowa – “Psychologia wychowawcza”
- Red. W Szewczuk – “Słownik Psychologiczny”
- Dewitz W., "O autorytecie nauczyciela inaczej". "Rodzina i Szkoła"
- Aldona Molesztak, Andrzej Tchorzewski, Wiesława Wołoszyn - “W kręgu powinności moralnych nauczyciela”
- Zdzisław Kosyrz – “Osobowość wychowawcy”
- Mieczysław Kreutz – “Osobowość nauczyciela – wychowawcy”
. . |
