Identyfikacja problemu
Jedną z przyczyn wyłączania osób niepełnosprawnych - w tym osób niedosłyszących - z życia społecznego, jest ich ograniczony dostęp do edukacji oraz niedostateczna jakość tej nauki, z której korzystają. Proces zmiany w kształceniu polega przede wszystkim na zmianie podejścia do ucznia niepełnosprawnego, na zwracaniu uwagi na jego zwiększone przez dysfunkcje potrzeby oraz na podejmowaniu działań w celu stworzenia jak najlepszych warunków do prawidłowego funkcjonowania w środowisku.
Możemy wyszczególnić dzieci z różnym poziomem niedosłuchu i często ubogim zasobem językowym. Kształcenie zintegrowane stanowi więc dla dzieci niedosłyszących dużą trudność do pokonania, głównie ze względu na program nauczania szkoły masowej, któremu nie zawsze dziecko jest w stanie sprostać. Trzy pierwsze lata nauki pozwalają dziecku opanować podstawowe nawyki i umiejętności szkolne pod opieką jednego nauczyciela. Nauczyciel powinien być jednak świadomy, że dziecko niedosłyszące prawdopodobnie nie osiągnie takiej perfekcji w mówieniu oraz nie opanuje materiału programowego w stopniu analogicznym do przeciętnego ucznia słyszącego ( poza dziećmi z nieznacznym niedosłuchem i wysokim poziomem inteligencji).
W klasie pierwszej podstawowej szkoły specjalnej, której byłam wychowawczynią, zaczął edukację niedosłyszący Łukasz - uczeń z obustronnym niedosłuchem i upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Posiadał on i nadal posiada
ogromne trudności w wypowiadaniu się.
Wraz z pojawieniem się chłopca w klasie wynikło szereg problemów:
· bardzo trudny zespół klasowy trudności z nawiązaniem kontaktu słownego
· „trudne” zachowanie Łukasza (drażliwość, chęć bycia w centrum zainteresowania)
· moje obawy, jako nauczyciela, przed pracą z dzieckiem niedosłyszącym bez specjalistycznego przygotowania.
Geneza i dynamika zjawiska
Łukasz jest najmłodszym dzieckiem w rodzinie. Ma ośmioro rodzeństwa. Sytuacja materialna rodziny jest zła – matka nie pracuje (ma poważne kłopoty z chodzeniem), ojciec jest bezrobotny (od czasu do czasu ma dorywczą pracę lub z interwencji). Rodzice są niewydolni wychowawczo. Sami przyznają, że nie mogli sobie poradzić ze starszymi dziećmi (jeden syn był w więzieniu), a teraz trudno im zapanować nad Łukaszem, który często złości się, jest uparty.
Na podstawie analizy dokumentów, obserwacji, wywiadu z rodzicami i rodzeństwem, kontaktu z poradnią pedagogiczną dowiedziałam się, że niedosłuch Łukasza został stwierdzony w wieku 3 lat. Do tego czasu dziecko w ogóle nie mówiło. W rodzinie chłopca jest jeszcze starsza siostra, która nie słyszy (czyta z ruchu warg), a ojciec ma stwierdzony lekki niedosłuch. Od kilku lat Łukasz nosi aparat słuchowy.
W przedszkolu chłopiec został objęty opieką logopedy, ale postępy w mowie były niewielkie. Ponadto niemożność porozumiewania się z rówieśnikami powodowała izolację Łukasza od nich, on sam stawał się coraz bardziej nerwowy i agresywny.
Zdaniem specjalistów Łukasz powinien uczęszczać do szkoły dla dzieci niedosłyszących i niesłyszących w Wejherowie. Dziecko przebywało tam tylko kilka tygodni, gdyż bardzo źle znosiło rozstanie z najbliższymi. Ponieważ szkoła znajdowała się daleko od domu, rodzice zdecydowali się umieścić syna w szkole specjalnej w miejscowości, w której mieszkają.
Ze względu na trudny zespół klasowy (dwoje uczniów ze sprzężonym upośledzeniem-niedosłuch i dziecięce porażenie mózgowe, dwoje uczniów z nadpobudliwością psychoruchową-w tym jedno ze stwierdzonym ADHD, troje z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym-w tym jedno z mutyzmem wybiórczym, jeden uczeń z niedojrzałością szkolną) i niewiedzę na temat pracy z dzieckiem niedosłyszącym, nie stworzyłam mu optymalnych warunków odbioru mowy podczas lekcji. Już po niedługim czasie zauważyłam, że prowadzenie zajęć w tej klasie było również bardzo trudne. Łukasz denerwował się, gdy nie mógł wykonać jakiegoś zadania, lub nie rozumiał polecenia. Gdy poświęcałam mu więcej uwagi, inne dzieci rozpraszały się, hałasowały, co tym bardziej utrudniało kontakt z Łukaszem. Podczas zabaw ruchowych, chłopiec wykazywał się dobrą sprawnością fizyczną,
ale zawsze chciał dominować, nie umiał pogodzić się z przegraną. Pobłażanie mu powodowało z kolei naśladowanie jego zachowania przez innych uczniów. Postanowiłam zrobić ile będę w stanie, żeby zminimalizować konflikty i pomóc Łukaszowi w funkcjonowaniu w klasie.
Znaczenie problemu
Dziecko z wadą słuchu powinno być traktowane podobnie jak jego słyszący koledzy we wszystkich tych sprawach, które nie mają związku z wadą słuchu. Nauczyciel powinien stworzyć niedosłyszącemu uczniowi jak najlepsze warunki do odbioru mowy podczas lekcji. Brak wnikliwej obserwacji oraz właściwego podejścia do ucznia niedosłyszącego nie pozwala na rozpoznanie jego umiejętności, a tym samym nawiązania z tym uczniem dobrego kontaktu. Rozpoczynając pracę z klasą, w której jest uczeń niedosłyszący (lub niesłyszący), należy wyjaśnić pozostałym dzieciom w klasie, dlaczego i po co ich kolega nosi aparat i jakie skutki może przynieść jego ewentualne uszkodzenie.
Prognoza
Negatywna:
- brak odpowiednich działań spowoduje wiele negatywnych konsekwencji
- brak akceptacji przez grupę i nauczyciela spowoduje izolację Łukasza i zachowania aspołeczne
- uczeń nie będzie chciał współpracować z nauczycielem, zrazi się do szkoły
- agresja chłopca wobec kolegów pogłębi się
Pozytywna:
- podjęte działania dadzą uczniowi szansę rozwoju w środowisku nie tylko szkolnym
- ochronią przed izolacja i zamknięciem się w "świecie ciszy"
- dziecko włącza się w życie zespołu klasowego i czuje się dobrze w klasie
- zminimalizowana zostaje agresja wobec innych dzieci
Plan oddziaływań
- Usprawnianie mowy ucznia do poziomu pozwalającego na porozumiewanie się z nim
- Wyeliminowanie aspołecznych zachowań Łukasza takich jak: wybuchy złości, agresji, chęć podporządkowania siebie innym
- Dostosowywanie się do wskazówek logopedy w celu jak najskuteczniejszej terapii mowy Łukasza i co za tym idzie zmniejszenie jej kłopotów z nauką.
- Studiowanie literatury fachowej dotyczącej pracy z dzieckiem niedosłyszącym.
- Wykorzystanie odpowiednik technik, dramy, odgrywania ról w celu zintegrowania grupy.
- Ćwiczenie pamięci poprzez częste powtarzanie poleceń do wykonania.
- Częste kontrolowanie, czy zrozumiał przekazywane słowne polecenia.
- Pozytywne wzmacnianie jego działania.
- Zapewnienie uczniowi optymalnych warunków nauki w klasie.
Wdrażanie oddziaływań
Aby uzyskać wskazówki do pracy z uczniem niedosłyszącym studiowałam odpowiednią literaturę. Musiałam zawsze pamiętać, aby mówić do Łukasza ze zwrócona twarzą w jego kierunku. Starałam się mówić wolno, powtarzać zdanie w miarę potrzeby,. Dzieciom ciągle przypominałam, aby nie mówiły tyłem do Łukasza. Wyjaśniłam im znaczenie aparatu i uczulałam na skutki ewentualnego zniszczenia. Gdy więcej uwagi poświęcałam Łukaszowi, pozostałe dzieci zaczynały hałasować, co go denerwowało i rozpraszało. Dzięki temu, że miałam przydzieloną panią do pomocy podczas zajęć, mogłam poświęcić uczniowi dużo więcej uwagi. Zauważyłam, że Łukasz jest bardzo dokładny i staranny. Podkreślałam to często chwaląc Łukasza na forum klasy, z czego był bardzo zadowolony i czuł się „ważny”. Starałam się o zapewnienie chłopcu optymalnych warunków do percepcji mowy przez:
· posadzenie go na wprost siebie i obserwację twarzy nauczyciela, gdyż dziecko w znacznej mierze pomaga sobie w rozumieniu przez odczytywanie mowy z ruchu ust.
· mówienie w sposób naturalny, głosem o naturalnej intonacji, w normalnym tempie, z wyraźną ale nie przesadzoną artykulacją
· mówiąc lub czytając nie zasłaniam twarzy dłońmi lub książką oraz nie mówię odwrócona twarzą do tablicy a tyłem do klasy, tylko w kontakcie wzrokowym z uczniami
· gdy dziecko mówi, staram się na nie patrzeć, co pomaga w zrozumieniu jego wypowiedzi
· chcąc zwrócić uwagę ucznia, wywołuję go po imieniu, po czym upewniam się, zanim przekażę mu pytanie lub polecenie, czy uczeń ma skupioną uwagę (gdyby chłopiec nie zrozumiał pytania lub nie uchwycił początku, zadaję je w prostszej formie)
· przydzielam dziecku obowiązki na równi z pozostałymi dziećmi, bez specjalnych przywilejów.
· w ocenie dziecka należy biorę pod uwagę przede wszystkim jego aktywność, wkład pracy, systematyczność.
Efekty działań
Obecnie komunikacja z Łukaszem jest dużo bardziej czytelna. Pomimo niezrozumiałej wymowy chłopiec nie boi się odzywać. Opowiada dużo i bardzo chętnie. Rzadsze są zachowania agresywne w stosunku do kolegów. Wykazuje dużo więcej chęci do pracy. Nadal jest uparty i nie zawsze chce wykonać zadanie, ale szybciej daje sobie wytłumaczyć wiele rzeczy.
Być może podane tutaj efekty nie są dla kogoś imponujące, ale biorąc pod uwagę niepełnosprawność chłopca i warunki pracy, cieszą mnie nawet najdrobniejsze zmiany w uczniu na lepsze. Przede mną jeszcze dwa lata pracy z Łukaszem, w trakcie których będę kontynuowała swoje działania.
Bibliografia: 1. U.Ecert „Przygotowanie dziecka z wadą słuchu do nauki szkolnej” WSiP, Warszawa 1982
2. U.Ecert „Rozwijanie mowy dzieci głuchych w nauczaniu początkowym” WSiP, Warszawa 1978
3. Mój uczeń nie słyszy. Poradnik dla nauczycieli szkół ogólnodostępnych. MEN, Warszawa 2001
4. Stecewicz A. Uczniowie z wadą słuchu (w:) Maciarz A. Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej. WSiP, Warszawa 1992
5. Wyczesany J. (red.) Dziecko z wadą słuchu w szkole podstawowej. Wydawnictwo Sponsor, Kraków 1992
Beata Zawadzka
