I. Definicje agresji. Coraz częściej spotykamy się z niewłaściwym zachowaniem dzieci i młodzieży, jest to problem narastający szczególnie w dużych szkołach. Skargi dotyczące agresywnych zachowań młodych, a także trudności poradzenia sobie z nimi nie są zjawiskiem nowym.
Zajmując się tym problemem warto zacząć od zdefiniowania pojęcia i jego specyfiki.
Agresją jest każde zamierzone działanie, które ma na celu wyrządzenie komuś bólu, szkody, straty. Jest to zatem każde zachowanie, które powoduje krzywdę drugiej osoby lub własną. Dzieci zachowują się agresywnie również wtedy, gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy, sprzęt szkolny, drażnią a nawet zabijają zwierzęta. Wincenty Okoń
definiuje pojęcie agresji jako napad - jest to działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotowo wywołuje u osobnika niezadowolenie albo gniew.
W każdej szkole czy grupie rówieśniczej mamy do czynienia z agresją. Dzieci rozwiązują konflikty poprzez kłótnie, bójki, przezwiska. Rolą nauczyciela i wychowawcy jest nauczenie młodego człowieka konstruktywnych sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach, negocjacji, rozmów. Jest to długi proces i dzieci powinny liczyć na naszą cierpliwość i wyrozumiałość.
II. Formy agresji. Agresja rówieśnicza może przybierać różne formy.
Najogólniej można podzielić na trzy grupy.
- Fizyczna – bicie, kopanie, plucie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie w pomieszczeniach, niszczenie własności.
- Słowna – przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, plotkowanie, obgadywanie, namawianie, grożenie, szantażowanie.
- Bez użycia słów i kontaktu fizycznego - wrogie gesty, miny, manipulowanie związkami przyjaźni
Działania wychowawcze powinny obejmować wszystkie formy agresji. Często zdarza się jednak, że nauczyciele zajmują się przede wszystkim agresją fizyczną, która jest bardziej widoczna. Przezywanie czy izolowanie, mogą być tak samo krzywdzące i bolesne dla dziecka, jak pobicie. Wszystko zależy od wrażliwości danego dziecka oraz sposobu, w jaki zachowują się sprawcy.
Warto pamiętać, że chłopcy stosują bezpośrednie formy agresji. Dziewczynki działają w sposób zakamuflowany, wolą manipulować związki przyjaźni i obgadywać, niż wprost wyrażać swoje niezadowolenie czy uczucia.
III. Przyczyny agresji. Przyczyny agresywnych zachowań dzieci i młodzieży obejmują zarówno te czynniki, które określane są mianem wrodzonych, osobowościowych, jak i te które tkwią w rodzinie, szkole, środowisku lokalnym czy w środkach masowego przekazu. Rozpoznanie czynników wpływających na agresywne czyny dzieci i młodzieży jest pierwszym etapem na drodze do podjęcia działań wychowawczych i profilaktycznych. Lista przyczyn powstawania agresji jest długa, przyjrzyjmy się tym najważniejszym.
- Wpływ środowiska rodzinnego, tu wyróżnić możemy działanie czterech czynników.
- Po pierwsze, emocjonalne nastawienie do dziecka ze strony głównego opiekuna [najczęściej jest to matka ]. Stwierdzono wyraźny związek pomiędzy brakiem ciepła oraz zaangażowania w sprawy dziecka, a jego późniejszymi tendencjami do wrogości wobec innych ludzi.
- Po drugie, postawa tolerancyjna wobec dziecka połączona z brakiem ustalenia jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do rówieśników, rodzeństwa, dorosłych. Taki brak reguł, niekonsekwencja w stosowaniu dyscypliny prowadzą przyszłości do przejawiania agresji przez młodą osobę.
- Po trzecie, poziom agresji zwiększa rodzic „nie znoszący sprzeciwu’’, używający takich metod jak: bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Jak wiemy, przemoc rodzi przemoc. Dziecko, które ciągle żyje w przemocy, w domu gdzie często dochodzi do kłótni, do rękoczynów , uczy się tej przemocy. Nie wie, że można żyć inaczej. Zachowuje się więc agresywnie wobec kolegów czy to w szkole, czy to na podwórku. Później tę agresję kieruje także w stronę dorosłych. Nie można także bić dziecka, mówiąc, że to dla jego dobra. Dziecko bowiem wychowywane w ten sposób, nabiera przekonania, że przemoc jest manifestacją miłości.
- Po czwarte, temperament, czyli cecha odziedziczona, ma swoje znaczenie dla poziomu agresji. Dziecko o tak zwanym gorącym temperamencie ma większą szansą na wytworzenie agresywnego wzorca zachowań w kontaktach z ludźmi niż dziecko spokojne. Zdarza się również, że dziecko zachowuje się agresywnie, dlatego, że jest chore, ma jakąś dysfunkcję. W takim przypadku trzeba zwrócić się o pomoc do specjalisty.
Dwa pierwsze czynniki: brak ciepła rodzinnego z jednej strony, a nie stawianie granic w stosunku do agresji – z drugiej strony, są najsilniej działającymi przyczynami z okresu dzieciństwa. Na drugim miejscu jest brutalne zachowanie rodzica, na trzecim temperament. Wbrew powszechnym opiniom status społeczny i ekonomiczny rodziny nie ma znaczącego wpływu na rozwój zachowań agresywnych dzieci.
- Wpływ grupy rówieśniczej.
Zarówno badania, jak i potoczne obserwacje pokazują, że młodzi ludzie zachowują się bardziej agresywnie, gdy mają okazję obserwować kogoś zachowującego się ten sam sposób. Nazywa się to naśladowaniem modela. Prawdopodobieństwo wystąpienia naśladowania jest tym większe, im bardziej pozytywnie jest on oceniany. W grupach rówieśniczych np. chłopcy oceniani jako „ silni, nieustraszeni, wytrzymali’’ funkcjonują jako obiekty podziwu i zazdrości. Działania takiej osoby są brane za wzorzec postępowania. Podobnie zachowania dziewczyny postrzeganej jako atrakcyjna, pewna siebie, mająca powodzenie, są chętnie naśladowane. Jeżeli któryś z tych modeli staje się sprawcą przemocy, np. popycha, zabiera przedmioty, knuje intrygi przeciw koleżance lub koledze - na pewno znajdą się osoby, które powtarzać będą te zachowania.
- Środki masowego przekazu.
Nowoczesne środki przekazu działają na ludzką świadomość i podświadomość. Współczesny telewidz najczęściej ogląda filmy pełne przemocy. Dla młodego widza wszystkie programy mają charakter edukacyjny. Nie da się ukryć, że telewizja przejęła funkcję wychowawczą dostarczając dzieciom wzorców postępowania, popularyzuje modę na bycie twardym, bezwzględnym, silnym, chociaż niekoniecznie inteligentnym. W efekcie powstają problemy z nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami, słaba odporność na frustrację, impulsywne działanie.
IV. Czynniki sprzyjające agresji w szkole. Trzeba pamiętać, że adresatami agresji w szkole są uczniowie, nauczyciele i rodzice. Często zdarza się, że występują w roli ofiar, sprawców i światków przemocy. W zarządzaniu szkołą ważne jest stworzenie takich warunków dla społeczności, które będą utrudniały agresorom [małym i dużym] stosowania przemocy. Należy pamiętać, że stosowanie przemocy w szkole ułatwia utrzymywanie tabu wobec tego problemu. Nauczyciele często nie reagują na dostrzeżoną przemoc. Informacje od dzieci i rodziców także nic nie zmieniają. Innym czynnikiem agresji w szkole jest brak komunikacji pomiędzy rodzicami i nauczycielami. Ofiara przemocy w takiej sytuacji nie ma żadnych szans na uzyskanie jakiejkolwiek pomocy ze strony dorosłych, a sprawcy czują się bezkarni.
Zbyt słaby nadzór pracowników szkoły na przerwach i w miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi [ubikacje, szatnie, wnęki], również sprzyja rozwojowi różnych form agresji.
V. Dlaczego dzieci są agresywne? Dziecko zachowuje się agresywnie, bo takie zachowanie przynosi mu korzyść. Uczeń dostaje nagrodę, najczęściej w postaci akceptacji grupy podobnych sobie. Na drodze tzw. wzmocnień – zachowania te są utrwalane.
Drugą przyczyną takich zachowań jest naśladownictwo. Dziecko, które żyje w świecie przemocy, widzi ją co dzień w domu, w szkole, w telewizji – będzie te zachowania naśladować jako zachowania wzorowe. W tym przypadku brak umiejętności prospołecznych jest powodem zachowań agresywnych.
VI. Sposoby redukowania agresji. Najczęstszym sposobem eliminowania agresji jest karanie dziecka za agresywne zachowania, karanie fizyczne. Tymczasem badania psychologiczne udowodniły, że karząc za agresję możemy uzyskać rezultat odwrotny od zamierzonego – nie likwidację, lecz utrwalenie, wzmocnienie zachowań agresywnych w myśl zasady „agresja rodzi agresję’’.
Może również dojść do tzw. przemieszczenia agresji. Dziecko będzie się zachowywać grzecznie w obecności osoby karzącej, ale „wyładuje’’ nagromadzone napięcie emocjonalne na innych obiektach, sytuacjach, gdzie nie czuje się zagrożony ukaraniem [niszczenie sprzętów, napaść na słabszego kolegę, dewastacja przyrody – to przykłady przemieszczania agresji].
Czy wobec tego w ogóle stosować kary? Zdecydowanie tak, ale trzeba pamiętać, że skutecznie przeciwdziała nie kara fizyczna, lecz kara „psychologiczna’’, tzn. manifestowanie przykrości, jaką sprawiło nam naganne zachowanie. Można np. powiedzieć: „Pobiłeś go bo się zdenerwowałeś. Rozumiem. Przykro mi z tego powodu, ale wiesz, że bić nie wolno. Musisz ponieść karę. Unikać natomiast należy ocen obniżających poczucie własnej wartości dziecka w postaci słów: Jesteś złym chłopcem. Za karę……………….
Kary słowne powinny być połączone ze spokojnym tłumaczeniem i wyjaśnieniami. O ile kara fizyczna, jak też zastosowana w uniesieniu kara słowa, budzi u karanego poczucie niechęci, gniewu, o tyle kara „psychologiczna’’ prowadzi u karanego do poczucia winy, która może stać się motywem zmiany dotychczasowego zachowania. Poczucie winy będzie ty większe, jeżeli kara pochodzi od osoby, którą dziecko darzy szacunkiem, sympatią, zaufaniem. Ważna jest również częstotliwość kar. Nie możemy być nastawieni tylko na karanie dziecka. Trzeba dostrzegać także przejawy dobrego zachowania. Nagradzać za życzliwość, chęć pomocy, dobrze wykonane zadanie.
Unikać natomiast trzeba wyrzutów, pouczania, dawania tzw. dobrych przykładów. Jeżeli nauczyciel powie, np. Patrz, Kasia tak ładnie pisze a ty………., wzbudzi w ten sposób w dziecku naturalny sprzeciw. Nikt nie chce być gorszym, głupszym i chociaż raz chce przyłożyć temu najlepszemu, stąd właśnie częste ataki na prymusów, niechęć skierowana w ich stronę.
VII. Czynniki chroniące Eliminowanie zachowań agresywnych może być skuteczne jedynie wtedy, jeśli wzmocni się czynniki chroniące, powstrzymujące rozwój przemocy. Omówmy krótko te najważniejsze.
Silna więź z rodzicami. Dzieci otoczone miłością, zainteresowaniem, mają mało powodów do agresji wrogości. Uciekają się do agresji, gdy się boją, są osamotnione lub gdy mają silną potrzebę akceptacji czy zwrócenia na siebie uwagi.
Zainteresowanie nauką szkolną. Młody człowiek musi wiedzieć, że uczy się dla siebie, że nie może lekceważyć swojej przyszłości. Praca nie czeka, ale ucząc się zwiększamy swoje szanse.
Bibliografia:
- B. Kubik, Agresja w szkole, „Życie szkoły’’ 2001 nr 4.
- J. Węgrzynowska, A. Milczarek, Jak zbudować system przeciwdziałania agresji przemocy w szkole, „Nowa szkoła. Skuteczne zarządzanie w praktyce’’, czerwiec 2002.
- J. Danilewska, „Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia”
Opracowanie:
mgr Małgorzata Baran
