opr. mgr Barbara Tyczka
Przyswajanie sobie w okresie dzieciństwa i młodości systemu idei i pojęć, sposobów myślenia i rozumienia świata wiąże się z oddziaływaniem otoczenia społecznego. W przejmowaniu tych wzorców dużą rolę odgrywa działalność zabawowa. Dzięki niej dziecko przeżywa różnorodne sytuacje społeczne. Zabawa, więc wprowadza dziecko w świat rzeczywisty w formie dla nich przystępnej.
Zdaniem E.A. Arkina zabawa „ wypełnia i przenika całe życie dziecka, bo znajdują w niej ujście jego uczucie i pragnienie, ciekawość i wyobraźnia. Zabawa nie jest przelotną zachcianką, lecz zjawiskiem odpowiadającym możliwościom życiowym dziecka, a zarazem niezbędnym dla jego ogólnego rozwoju, gdyż kształtuje i organizuje osobowość dziecka, wzbogaca i doskonali jego siły fizyczne i psychiczne, rozbudza w nim dziarskość, wypełnia radością życia i wiarą w siebie.
Zabawa jest odrębnym rodzajem działalności typowym dla okresu dziecięcego. Zabawa, nauka, praca mają wiele cech wspólnych: są to czynności celowe, społecznie uwarunkowane, wpływające kształcąco na rozwój jednostki i społeczeństwa, związane z jego możliwościami biologicznymi. W toku zabawy, podobnie jak w procesie uczenia się i nauczania, dziecko zdobywa różne wiadomości i umiejętności, naśladuje i odtwarza elementy pracy ludzkiej, czasem wykonuje różne wytwory podobnie jak to robią w pracy dorośli. Jest jednak wiele cech różniących zabawę od nauki i pracy.
Zabawa nie jest dla dziecka obowiązkiem (jak nauka), lecz zaspokojeniem potrzeby działania. W zabawie podejmuje te czynności, które je w danej chwili interesuje. Zaś wytwory zabawowe nie mają wartości materialnej, ich motywem są przeżycia, które mają znaczenie tylko dla dziecka. Zabawa sprawia dziecku przyjemność, daje radość z odbierania wrażeń, z osiągnięcia celu (np. wykonania wytworu) lub z odtwarzania i przekształcania rzeczywistości. Potrzeby i zainteresowania dziecka znajdujące swój wyraz w zabawach rozwijają się u niego w kontakcie ze środowiskiem i rzeczywistością społeczną. Uczestnictwo dorosłych (rodziców, wychowawców) w zabawach dziecka daje możliwość przejmowania przez nie treści społecznych i wzorów zachowań. Zabawa ma, więc wpływ na proces socjalizacji jednostki.
W psychologii rozwojowej istnieją różnorodne klasyfikacje zabaw oparte na różnych kryteriach podziału. Najbardziej powszechny w literaturze polskiej jest podział zabaw wg P.A.Rudika, który wyróżnił cztery grupy zabaw:
- zabawy twórcze (tematyczne)
- zabawy konstrukcyjne
- zabawy dydaktyczne
- zabawy ruchowe.
Zabawy tematyczne.
Polegają na bawieniu się w coś lub w kogoś. Określony temat zabawy wyznacza jej charakter, przebieg, granice oraz tok. Nie ma zabawy bardziej zróżnicowanej i zindywidualizowanej niż zabawa tematyczna. Dziecko zabarwia temat aktualnymi przeżyciami, improwizuje, przekształca go, zmienia jego treść i formę. Trudno jednak orzec, gdzie w zabawach przebiega granica między fikcją a rzeczywistością. Dlatego też w literaturze dla określenia zabaw tematycznych, spotkać można terminy: zabawa fikcyjna, iluzyjna, udawana czy imaginowana.
W trakcie zabawy tematycznej dziecko przekazuje różne treści fabularne np. zabawa w lekarza, sklep, szkołę. Dziecko inscenizuje wtedy małe przedstawienie, dobierając do niego odpowiednie rekwizyty. Dlatego też zabawy tego typu nazywane bywają: inscenizacyjnymi, dramatycznymi lub w role. Przedmioty, które dziecko używa mają charakter umowny, zastępczy. Również ruchy i czynności mogą być umowne i skrótowe. Nie są realnie użyteczne, lecz zyskują wartość i znaczenie symboli. Z wiekiem bierze w nich udział coraz więcej osób. Zaś przebieg i struktura zabawy zależy nie tylko od tematu, ale także od wieku i poziomu umysłowego dziecka, np. w młodszym wieku szkolnym tematem zabaw stają się zajęcia szkolne. Często też odgrywa rolę służebną wobec nauki i obowiązków szkolnych. Odgrywa także dużą rolę w rozwoju percepcji przedstawień teatralnych i filmów a także czytelnictwa.
Zabawy konstrukcyjne.
Do zabaw konstrukcyjnych zalicza się te wszystkie czynności zabawowe, w wyniku, których powstaje określony wytwór, niezależnie od tego czy został sporządzony z określonego materiału, rękami dziecka, czy też powstał w wyobraźni dziecka. W tego rodzaju zabawach dziecko świadomie dąży do sporządzenia jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swych działań. S. Szuman zwraca uwagę, iż u dziecka podobnie jak u dorosłych, rozwija się stopniowo proces uświadamiania sobie własnych i cudzych sposobów działania, odróżniania sposobów skutecznych od nieskutecznych.
Zabawa konstrukcyjna zależy od rodzaju doświadczeń dziecka. Na jej rozwój wpływają warunki, w jakich dziecko się wychowuje, a w szczególności dostęp do materiałów i narzędzi, które odgrywają główną rolę w zabawach konstrukcyjnych. Zabawy konstrukcyjne kształcą precyzją ruchów, myślenie i wyobraźnie dziecka, rozwijają jego uwagę, wytrwałość, systematyczność i umiejętność pokonywania przeszkód. Dziecko powinno umieć cieszyć się własnym dziełami uczyć się krytycznie je oceniać. Obserwacje zachowania dziecka w czasie zabaw konstrukcyjnych może dostarczyć materiału na temat indywidualnych cech jego charakteru i osobowości. W młodym wieku szkolnym pod wpływem zajęć technicznych przeradzają się w różnego rodzaju majsterkowanie.
Zabawy dydaktyczne.
Rodzaje i formy zabaw dydaktycznych są bardzo różnorodne. Ich wspólną cechą jest to, że nie są bne wynikiem swobodnej twórczości dziecka, lecz wymagają podporządkowania się określonym warunkom, regułom podanym przez instrukcję i są ukierunkowane na fikcyjny cel. Zabawy dydaktyczne są dla dziecka bardzo atrakcyjne, sprawiają im wiele przyjemności. Zalicza, się do nich: loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki, gry stolikowe np. chińczyk, karty logiczne itp. Mogą w zabawowy sposób utrwalać zasady pisowni, doskonalić technikę czytania, uczą matematycznego myślenia, mogą również nadać nauce charakter zabawy: są wykonywane w różnych kontekstach, co sprzyja wyrabianiu giętkości myślenia i rozwijaniu fantazji dzieci. Zabawy dydaktyczne dają szansę dzieciom o różnych możliwościach.
Zabawy ruchowe.
Treść zabaw i gier ruchowych może być różna. Ich znaczenie wychowawcze jest bardzo duże. Mogą być prowadzone w domu, na podwórku lub w pomieszczeniu np. świetlica. W zabawach ruchowych dzieci uczą się przestrzegać najprostszych zasad postępowania, współdziałania ze sobą, stają się bardziej spostrzegawcze, zdyscyplinowane, uważne i przedsiębiorcze. Przede wszystkim zaś wywierają dodatni wpływ na rozwój motoryczny dziecka. Zabawa ruchowa dziecka to prosta forma oparta na naturalnych ruchach motorycznych człowieka - jego podstawowych ruchach lokomocyjnych. W trakcie zabawy zmienia się liczba uczestników co nie wpływa na przebieg zabawy. Występuje w niej rywalizacja indywidualna, a nie zespołowa. Dziecko może porównywać własne umiejętności z umiejętnościami innych dzieci. Zabawa ruchowa jest zawsze dostosowana do możliwości psychofizycznych dziecka, umiejętności koncentracji, uwagi itp. Można w niej stosować podział na mniejsze zespoły w celu zwiększania intensywności ruchu.
Gra ruchowa.
Jest wyższą forma zabawy ruchowej. Obowiązują w niej ostrzejsze przepisy i występują bardzo skomplikowane formy ruchu. Drużyny rywalizują i współdziałają między sobą. Gry ruchowe wymagają osoby prowadzącej. Występują w niej określone prawidła a każdy uczestnik ma określone miejsce. Uczestnictwo w grach ruchowych jest dużym obciążeniem psychicznym ( ze względu na efekt końcowy gry) dla osób mniej zaawansowanych technicznie. W młodym wieku szkolnym zabawa przestaje być dominującą formą działalności dziecka. Jej miejsce zajmuje szkoła i nauka. Zabawa zaś schodzi na dalszy plan. Jest to czas, gdy dominować zaczynają zabawy zespołowe (wcześniej występowały zabawy indywidualne i równoległe). Charakterystyczne w tym wieku są zabawy oparte na pewnych zasadach, regułach i przepisach - gry.
Gry należą do czynności podejmowanych dla przyjemnego spędzania czasu, dla rozrywki. Nie należy przez to rozumieć, że są one mało ważne. Dobre samopoczucie człowieka zależy między innymi, od należytego dozowania takich elementów, jak praca, wypoczynek i rozrywka.
Obok walorów relaksowych (rekreacyjnych) pedagogowie dostrzegają jeszcze inne zalety uprawiania gier. Uważają, że przez właściwe ich stosowanie można wpływać na rozwój różnych cech osobowości i intelektu młodego człowieka, a także oddziaływać terapeutycznie w przypadku różnych opóźnień i zaburzeń rozwojowych. Gry uczą działania w zespole, wyrabiają refleks i szybką orientację, sprawność ruchową i zręczność rąk. Rozwijają wiedzę i niektóre funkcje intelektualne, takie jak myślenie, pamięć, mowa. Udział w dobrze organizowanych grach sprzyja również kształtowaniu cech: charakteru: panowania nad sobą, wytrwałego dążenia do celu, umiejętności pokonywania trudności itp. W trakcie uprawiania gier, w których nowe pomysły uczestników w zakresie punktacji, regulaminu, tworzenia nowych odmian są bardzo wskazane, wychowankowie mogą rozwijać samodzielność i inicjatywę.
Terapeutyczny, czyli leczniczy walor gier jest coraz częściej doceniany przez psychologów i pedagogów zajmujących się usuwaniem różnego rodzaju zaburzeń i zahamowań w rozwoju dzieci. Stosowanie gier może wyrównać także niedobory, jak zwolniony refleks, trudności w postrzeganiu, myśleniu i orientacji przestrzennej. Odpowiednio dobrane gry mogą pomóc w zmniejszeniu nadmiernej ruchliwości wychowanków, braku opanowania, a także stopniowo usunąć zbytnią nieśmiałość lub zahamowania w kontaktach i współdziałaniu z rówieśnikami. Każda gra musi być dostosowana do poziomu wiedzy, stopnia rozwoju fizycznego uczestników oraz ich zainteresowań. Czas trwania gry zależy od sytuacji zewnętrznej, czyli wolnego czasu, którym dysponuje grupa i od sytuacji wewnętrznej, czyli stopnia zainteresowania grami, zmęczenia, znużenia. Uczestnicy muszą dokładnie zrozumieć reguły gry, powinni mieć możliwość zadawania pytań i wyjaśnienia wątpliwości. Sędziowanie polega na kontroli przestrzegania reguł gry i zachowania się uczestników. Przepisy te regulują układ sił bawiących się grup dzieci. Grupy te walczą ze sobą, współzawodniczą lub wzajemnie się wspierają. W takiej zabawie każde dziecko ma swoją pozycję uzgodnioną z innymi uczestnikami zabawy. Zabawę scala i kieruje nią silna emocja społeczna oraz wyraźne niewzruszone reguły zachowania w toku gry. Zespołowe zabawy ruchowe przeradzają się później w sport uprawiany grupowo i indywidualnie.
Dzieci w tym wieku interesuje w dużym stopniu rezultat, wynik gry. Dlatego zabawa ukierunkowana jest na dany cel, wymaga odpowiedniej organizacji zachowania się, aby ów cel udało się osiągnąć. Współzawodnictwo zgodne z zasadami gry możliwe jest dla dziecka, które osiągnęło pewien stopień rozwoju społecznego( poczucie odpowiedzialności za kolegę, umiejętność pohamowania się, podporządkowania się prawidłom gry). Gry wdrażają do tworzenia i przestrzegania reguł, uczą umiejętności wygrywania i przegrywania.
Można wyróżnić gry:
- dydaktyczne; ukierunkowane są na rozwijanie umiejętności umysłowych wymagających operowania wiadomościami.
- ruchowe; służące wyrabianiu sprawności fizycznej
Gry dają możliwości wszechstronnego rozwoju; fizycznego, społecznego, moralnego i intelektualnego oraz uczą stosowania nabytej wiedzy. Jeszcze inne gry wiążą się ze zdobyciem nowej wiedzy. Przykładami gier mogą być gry symulacyjne, sytuacyjne dające możliwość uzasadnienia własnych rozwiązań i pomysłów. Gry dydaktyczne , giełdy pomysłów (dające możliwość rozwoju pomysłowości, umiejętności organizacyjnych, uczenia podziału zadań, planowanie pracy), gry komputerowe (kształcące wytrwałość, systematyczność, możliwość samokontroli, samooceny), quizy( rozwijające umiejętność szybkiego przypominania wiadomości).
Najbardziej oczywistą funkcją wolnego czasu jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych organizmu czyli wypoczynek.
Wypoczynek, rozrywka i rozwój własny człowieka tworzą krąg najbliższych jego potrzeb. Wypoczywa się,aby odrodzić siły fizyczne i psychiczne, szuka się odmiany i rozrywki aby odczuwać przyjemność, uprawia się zajęcie samokształcące aby podnieść poziom swej wiedzy i umiejętności. Czas i forma wypoczynku bywa różna i zależy od indywidualnych potrzeb i przyjętych obyczajów oraz warunków życiowych. Dzieci i młodzież wykorzystuje wolny czas na rozrywkę, rozwój własnych zainteresowań i życie zespołowe. Nieprawdą jest, że nauka i praca mogą być tylko męczące. Zarówno nauka, praca jak i zabawa mogą angażować całą naszą osobowość i pasjonować.
Siedmioletnie dziecko idąc do szkoły dzieli swój czas na naukę i czas wolny. Przejawia w tym czasie (do l0 r.ż.) silną potrzebę pełnej fantazji zabawy zarówno w gronie rówieśników jak i indywidualnej, w domu i na dworze. Dlatego też w proces nauczania wplatane są metody zbliżone do form zabawowych, które są dla dzieci atrakcyjniejsze i dają lepsze efekty. W tym czasie też ujawniają się zainteresowania dziecka będące odpowiednikiem ich skłonności i uzdolnień a podejmowane i utrwalane oraz rozwijane poprzez zabawę.
BIBLIOGRAFIA.
- M.Bondarowicz: Zabawy i gry ruchowe na cztery pory roku. Jesień. Wyd. Bellona, W-wa 1985
- Red. M. Żebrowska: Psychologia dzieci i młodzieży, Pwn, W-wa 1982
- St. Słysz : Gry i zabawy, MAN, W-wa, 1990
