Każda klasa to zespół uczniów zróżnicowanych pod względem zdolności. Szczególną uwagę trzeba jednak zwrócić na tych, którzy mają trudności z opanowaniem podstawowych wiadomości i umiejętności na ocenę dopuszczającą oraz na uczniów bardzo zdolnych, którzy doskonale radzą sobie na lekcjach. Poniższa publikacja traktuje o problemahc wynikających z pracy nauczyciela z uczniem zdolnym i mającymi trudności w nauce.
W grupie mogą znaleźć się uczniowie, którzy nieustannie borykają się z nauką, byle dotrzymać kroku kolegom, bowiem ich ograniczone szkolne zdolności lub defekty procesów uczenia się spowalniają postępy. Mogą na przykład poprawnie wymawiać czytane słowa, ale nie rozumieją ani nie zapamiętują ich na tyle, by efektywnie uczyć się samemu. Albo znają podstawowe zasady arytmetyczne, ale nie rozumieją i nie potrafią rozwiązać problemów wymagających zastosowania tych zasad. Im bardziej tacy uczniowie odstają, tym trudniej uczyć ich przy użyciu materiałów dydaktycznych i metod przeznaczonych dla uczniów w ich klasach. Jednak odpowiednio nauczani, mogą czynić systematyczne postępy i osiągnąć dość, żeby zadowolić i siebie, i nauczyciela, jeśli nawet ich wyniki ogólne są gorsze niż pozostałych uczniów.
Ale gdyby często popadali we frustrację, nie mogąc poradzić sobie z zadaniami lub nie otrzymując pomocy, kiedy była im potrzebna, albo gdyby często czuli się upokorzeni pozostawianiem w tyle za resztą klasy, mogą utracić motywację do wytrwałego uczenia się i rezygnować przy pierwszych oznakach frustracji. Mogą też troszczyć się głównie o ukrycie swego stanu psychicznego, zamiast zajmować się nauką. Niektórzy zaprzestają udziału w lekcji i pogrążą się w bierności; nie wpiszą odpowiedzi do zeszytu ćwiczeń, będą zgadywać odpowiedzi, zamiast zwrócić się o pomoc lub będą się źle zachowywać. W tym miejscu spotkają się słabe wyniki zawinione brakiem zdolności z marnymi osiągnięciami spowodowanymi brakami w motywacji.
Naukowcy, dyskutując o sposobach nauczania uczniów z trudnościami, zastanawiają się, czego spodziewać się można po takich uczniach i jak wiele należy poświęcić uwagi ich potrzebom, a ile potrzebom reszty klasy. W wyniku dyskusji opracowali cztery zestawy wskazówek.
Pierwszy zestaw obejmuje indywidualizowanie czynności i prac zadawanych uczniom.
Wskazówki dla nauczyciela są następujące:
- zmniejszać poziom trudności zadań stawianych uczniom zmagającym się z nauką;
- stosować materiały odwołujące się do wielu zmysłów, by zmniejszyć ich zależność od uczenia się z tekstu pisanego;
- zadawać prace oparte na ich zainteresowaniach;
- wyszukiwać w ich uczeniu się mocne strony i na nich opierać nauczanie;
- upewniać się, że zadanie ma wyraźną strukturę, jest dobrze określone i mieści się w granicach ich możliwości;
- zadania niech będą krótkie, a ich pierwsza część niech będzie łatwa lub na tyle uczniom znajoma, żeby już na wstępie doświadczyli sukcesu.
Druga grupa zawiera wskazówki, jak opracowywać zadania dla uczniów. Oto one:
- dopilnować, by powtórzyli udzieloną im instrukcję, żeby nauczyciel miał pewność, że wiedzą, co mają zrobić;
- przedstawić wzór wykonania zadania;
- wypowiadać na głos swoje myśli przy wykonywaniu zadania;
- ćwiczyć z nim metody kierowania własną nauką;
- powiedzieć wyraźnie i dokładnie, co musi być zrobione, aby osiągnąć pożądany poziom wykonania;
- określić limit czasu na daną pracę, raczej za duży, żeby uczniowie mogli ”pokonać zegar”.
Trzecia kategoria mieści pomoc w wykonywaniu zadań i korepetycje. Doradcą lub korepetytorem może być nauczyciel, pomocnik nauczyciela, dorosły ochotnik, starszy uczeń lub kolega z tej samej klasy. Konkretne wskazówki są takie:
- przeformułować pytanie lub naprowadzić na właściwy trop, jeśli uczniowie nie potrafią odpowiedzieć;
- chwalić, kiedy odpowiadają wystarczająco dobrze;
- dać im sposobność poprawienia prac niewystarczająco dobrych;
- upewnić ich, że w razie potrzeby otrzymują pomoc;
- sadzać ich przy uczniach przeciętnych, z którymi się przyjaźnią i poprosić tych drugich, żeby nie pozwolili im „wypaść z szyn”- niech pomagają przy zadaniu, przypominają o nim i o upływie czasu;
- postarać się zorganizować samopomoc koleżeńską- niech każdy uczeń z trudnościami odrabia lekcje z blisko mieszkającym kolegą.
Czwarty zestaw dotyczy podtrzymywania motywacji. Wskazówki dla nauczyciela są następujące:
- zachęcać i pozytywnie komentować;
- pomóc ustalać realistyczne cele i oceniać osiągnięcia;
- kierować uwagę słabych uczniów na ich osiągnięcia i przekazywać rodzicom na piśmie pozytywne uwagi o pracy dziecka;
- zachęcać do „bicia rekordów życiowych”, a nie do rywalizacji z kolegami- niech starają się osiągnąć więcej w porównaniu z zeszłym dniem lub zeszłym tygodniem;
- posługiwać się techniką kontraktów;
- oceny wystawiać nie za to, jak wypadają w porównaniu z resztą klasy, ale za wysiłek i rezultat.
- instrukcje niech będą proste, w razie potrzeby podzielone na części, by uczeń dał radę zapamiętać je;
- sadzać takich uczniów w pierwszych ławkach i nawiązywać z nimi częsty kontakt wzrokowy;
- zadawać dodatkowe, uzupełniające zadania i dawać więcej okazji „zarobienia” na stopień być w stałym kontakcie z kimś, kto pomaga im w nauce;
Poza tym nauczyciel powinien:
- gromadzić książki i materiały dydaktyczne obejmujące materiał nauczania z danej klasy, ale łatwiejszy w czytaniu;
- powolnych uczniów dodatkowo uczyć samodzielnego czytania i umiejętności uczenia się, a nie wyłącznie materiału programowego;
- w każdym dziale programowym wyszukiwać to, co podstawowe i konieczne do nauczenia i nauczać tego tak, żeby uczniowie doskonale to przyswoili, choćby kosztem innych wiadomości i umiejętności, które opanowali pozostali uczniowie;
- udzielać wskazówek, jak się uczyć, i pomagać w trakcie uczenia się;
- traktować tych uczniów ze zrozumieniem, ale stanowczo domagać się osiągnięcia założonych celów dydaktycznych;
- nie zabiegać tylko o to, żeby im dobrze było w szkole.
W pracy z tymi uczniami nauczyciel musi wykazać się cierpliwością i troską, ale powinien być też zdecydowany wymagający i konsekwentny. Nauczyciel nie może też zapominać, że cele, które osiągną jego uczniowie będą ich „życiowymi sukcesami”, ale nie zawsze będą spełniać zewnętrzne kryteria.
Drugą bardzo ważną grupę stanowią uczniowie zdolni. W psychologii zdolność określa się jako możliwość uzyskania spodziewanych rezultatów przy wykonywaniu danych czynności w określonych warunkach zewnętrznych. Przyjął się podział zdolności na ogólne i specjalne. Zdolności ogólne przejawiają się w każdym działaniu i wpływają na wszelkie poczynania, natomiast zdolności specjalne związane są z określonymi formami działalności. Wszelkim „ilościowym” pomiarom zdolności sprzyjają badania psychometryczne. Dotyczą one głownie inteligencji, a więc zdolności ogólnej do uczenia się i rozwiązywania problemów.
Opieka nad uczniami zdolnymi powinna być w centrum zainteresowania społecznego, bo to wśród nich są zapewne ci, którzy w przyszłości będą bardzo dobrymi pracownikami na różnych stanowiskach. Aby nauczyciel mógł pomóc w rozwoju twórczych umiejętności uczniów, musi umieć wykryć posiadane zdolności, zainteresowania, określić cechy temperamentu uczniów, ich motywację, potrzeby i aspiracje, dostosować proces nauczania do procesu uczenia się. Możliwości intelektualne ucznia nie zawsze uwidaczniają się na starcie, dlatego bardzo ważna jest tu praca, dzięki której uczeń nabywa cenne umiejętności poznawcze. Konieczna jest jej akceptacja przez ucznia, elementy zachęty nauczyciela na przykład dobra ocena, elementy uznania w oczach nauczycieli, rodziców, koleżanek i kolegów, czyli całego środowiska.
Ważnym czynnikiem psychologicznym w uczeniu się jest motywacja. Znajomość motywacyjnych uwarunkowań uczenia się i różnic w motywacji uczenia się różnych osób jest jednym z warunków właściwego organizowania procesu kształcenia. Wyodrębniono szereg rodzajów motywów: uczenie się ze względu na potrzebę społeczną, praktyczne cele życiowe, korzyści osobiste i poczucie obowiązku, uczenie się dla utożsamienia się z grupą, pragnienie powodzenia, nacisk i przymus. Szczególne potrzeby ucznia uzdolnionego, jego chęć i energia do pracy musi zostać właściwie zagospodarowana. Nauczyciel powinien zmobilizować ucznia do pracy, wzmocnić uczniowską motywację i zaangażowanie, zaszczepić radość uczenia się. Wymaga to ze strony nauczyciela przemyślanych decyzji, odpowiedzialnej sztuki przekazywania i dużo energii w pokonywaniu trudności i przeszkód.
Wśród psychicznych czynności związanych ze zdobywaniem wiedzy można wyróżnić cztery typy:
- Postrzeganie, a więc umiejętność zauważania zależności, dostrzegania problemów, stawiania i weryfikacji hipotez.
- Przyswajanie, a więc umiejętność klasyfikowania, analizowania i scalania, odkrywania powiązań logicznych.
- Przetwarzanie, czyli sprawność w wyciąganiu wniosków, zdolność całościowego obejmowania procesu rozumowania matematycznego, elastyczność myślenia abstrakcyjnego, umiejętność poszukiwania najprostszych rozwiązań.
- Przechowywanie wiedzy w postaci uogólnionej, przechowywanie pewnych związków, algorytmów, zależności.
Zakres pracy z uczniem zdolnym dzieli się na trzy kategorie: indywidualizację w procesie lekcyjnym, indywidualizację na zajęciach pozalekcyjnych, udział w zajęciach pozaszkolnych.Indywidualizacja procesu nauczania odbywa się przez różnicowanie i rozszerzane treści programu nauczania, nauczanie wielopoziomowe. Można je realizować przez: zadawanie dodatkowych prac domowych, dodatkowych zadań podczas sprawdzianów, przygotowanie przez uczniów referatów z tematów rozszerzających, zachęcanie do czytania fachowych czasopism, zwracanie uwagi na ścisłość i precyzję wypowiedzi, korygowanie przez ucznia błędów kolegów, kształtowanie przez nauczyciela wiary ucznia we własne możliwości.
Innymi formami pracy z uczniem zdolnym podczas lekcji są: praca grupach o podobnym poziomie uzdolnień, gdzie zadawane są zadania trudniejsze dla grup zdolniejszych; praca w grupach, w których uczniowie uzdolnieni pełnią rolę liderów, a praca może być formą konkursów.
Czynne uczestnictwo ucznia zdolnego w zajęciach pozalekcyjnych sprzyja kształtowaniu jego osobowości i rozwijaniu zainteresowań. Zajęcia pozalekcyjne pozwalają nauczycielowi lepiej poznać uczniów, ich zdolności i predyspozycje. Praca koła przedmiotowego nie powinna jednak być przedłużeniem tradycyjnych metod i form lekcji. Potrzebna jest tu swoboda, samodzielność, właściwy klimat twórczych poszukiwań, dyskretna inspiracja i kierowanie przez nauczyciela rozwojem ucznia. W zajęciach koła należy skupić się na tematyce, z którą uczniowie nie zetkną się w toku nauki oraz na zagadnieniach rozszerzających materiał programowy.
Wzbogacenie wiedzy ucznia odbywa się w czasie zajęć organizowanych w placówkach oświaty pozaszkolnej- klubach, domach kultury, towarzystwach i organizacjach funkcjonujących poza murami szkół. Pozaszkolne źródła wiedzy m.in. telewizja, radio, Internet- są przeważnie bardziej atrakcyjne i aktualne w oferowanych treściach niż szkoła. Problemem do rozwiązania jest wykorzystanie tych pozaszkolnych źródeł wiedzy i właściwe kierowanie zarówno procesem kształcenia w szkole, jak i poza nią. Konieczne jest współuczestnictwo w procesie kształcenia nauczycieli, rodziców i innych środowisk. Środowisko szkolne i nauczyciele mają duży wpływ, jak potoczą się losy zdolnego dziecka. We wspomaganiu uczniów zdolnych w drodze do sukcesów, najważniejszym czynnikiem jest ustanowienie właściwego poziomu wymagań. Pomagając uczniom w zdobywaniu wiadomości i umiejętności, oprócz angażowania sfery intelektualnej, musimy pamiętać również o roli sfery emocjonalnej. Niepowodzenie jest nierozerwalnie związane z przykrością, natomiast samodzielna praca uwieńczona sukcesem, daje ogromne zadowolenie, wzmacnia siłę woli potrzebną do pokonywania większych trudności przyczyniając się tym samym do rozwoju zdolności.
Reasumując rozważania należy przyjąć następujące kryteria:
- zwracać uwagę na to, co uczeń mówi i robi;
- wydobywać i ujawniać u ucznia umiejętności i postawy oraz rozwijać je;
- kształtować u ucznia wiarę we własne możliwości;
- pobudzać ucznia do zdobywania wiadomości na drodze poszukiwań i badań;
- pobudzać aktywność ucznia;
- urozmaicać nauczanie.
Praca z uczniem zdolnym jest trudną i absorbującą płaszczyzną działalności w procesie dydaktycznym, ale jednocześnie pasjonującą, stawiającą nauczycielowi pewne wyzwanie.
Indywidualizacja pracy zarówno z uczniem mającym trudności w nauce jak i z uczniem zdolnym wpływa dobrze na stosunki interpersonalne, ale też na rozwój poszczególnych uczniów. Wyrównuje szanse, pozwala wyzyskać to, co najlepsze w uczniach i nauczycielu, rozwijać ich mocne strony, ale również daje możliwość poznania słabych stron, nad którymi należy pracować.
Bibliografia:
- J. Brophy, Motywowanie uczniów do nauki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 20022. J. W. Eby, J.F Smutny,Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998
- J. Sienkiewicz, Praca z dziećmi zdolnymi, w:) Poblemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1995 nr2
- K. Samsonowicz, Jak oszlifować diament?,( w:) Gazeta Szkolna, 2001nr 52
Opracowała: Elżbieta Danilewicz, Gimnazjum w Zubowicach |
