www.szkolnictwo.pl

Artykuł informuje nauczycieli jak radzić sobie w pracy z dziećmi z ADHD.
Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem często spotykanym u dzieci w różnych okresach rozwoju i stanowi nie lada problem dla rodziców oraz wychowawców. Przyczyny nadpobudliwości są różne, także przejawy nadpobudliwości. Określone zachowania dziecka, świadczące o nadpobudliwości mają różną etiologię; uważna obserwacja dziecka, diagnoza może ją ustalić.

Jak pomóc dziecku z ADHD?

     Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem często spotykanym u dzieci w różnych okresach rozwoju i stanowi nie lada problem dla rodziców oraz wychowawców. Przyczyny nadpobudliwości są różne, także przejawy nadpobudliwości. Określone zachowania dziecka, świadczące o nadpobudliwości mają różną etiologię; uważna obserwacja dziecka, diagnoza może ją ustalić.
     Nadpobudliwość psychoruchowa jak i zahamowanie psychoruchowe mają objawy przejawiające się w wielu sferach dziecka. Nadpobudliwość psychoruchowa jest najbardziej zauważalna w sferze motorycznej. Dziecko wykonuje bardzo dużo szybkich ruchów, których większość jest zbędna. Szuka możliwości ruchowego wyżycia, biega, skacze, ma problemy z koordynacją ruchową, z koncentracją uwagi, z udziałem w zajęciach wymagających ciszy i skupienia.
     Dziecko takie ma problemy z utrzymaniem swego ciała w tej samej pozycji. Siedząc na krzesełku podczas posiłku wierci się(czasem z niego spada). Podczas zajęć, zabawy zaczepia kolegów, czasem bywa agresywne, dezorganizuje pracę nauczycielki, kolegów.
     Ekspresja ruchowa wyraża się w licznych synkinezjach (dodatkowych, niepotrzebnych ruchach), prowadzących niejednokrotnie do tików. Częste poprawianie garderoby, okularów, obgryzanie paznokci, mruganie powiekami, chrząkanie, to niektóre objawy nadpobudliwości psychoruchowej. Zachowania te pojawiają się najczęściej w sytuacjach, kiedy dziecko powinno być wyciszone, zdyscyplinowane, a także w sytuacji przeżywania stresu czy niepowodzenia.
     Nadpobudliwość jest mniej widoczna w sferze procesów poznawczych, ale bywa także przyczyną powstawania trudności w przyswajaniu wiadomości. Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową ma kłopoty z koncentracją uwagi, z percepcją wzrokową, słuchową, z poprawnym udzielaniem odpowiedzi. Często wyłącza się, myśli o czym innym, jego uwaga jest rozproszona, na bodźce zewnętrzne reaguje nie adekwatnie do ich znaczenia.
     Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo ujawniają wyraźne trudności w sferze emocjonalnej. Są płaczliwe, kłótliwe, agresywne. Zachowanie dziecka jest niewspółmierne do sytuacji powodującej frustrację. Dzieci te szybko zniechęcają się podczas wykonywania zadań, szczególnie zadań wymagających dłuższej koncentracji uwagi. Są lękliwe, przewrażliwione, często śpią niespokojnie. U małego dziecka mogą występować zaburzenia mowy, moczenie się nocne, brak apetytu.
     Małe dziecko jest elastyczne, podatne na oddziaływanie otoczenia; jego trudności nie są na ogół utrwalone. Korekta zachowania właściwymi metodami, w adekwatnych dla tego oddziaływania sytuacjach społecznych i emocjonalnych, daje efekty. W porę zastosowana terapia sprawia że nadpobudliwość dziecka w wieku przedszkolnym nie przeradza się w późniejszym wieku w nerwicę, agresję, a więc zachowania utrudniające przystosowanie.

Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej dziecka
     Przyczyny nadpobudliwości mogą mieć zróżnicowane podłoże biologiczne i społeczne. Do biologicznych zaliczamy między innymi:

• choroby matki w czasie ciąży
• urazy mechaniczne w czasie ciąży
• urazy okołoporodowe
• choroby dziecka
• urazy głowy we wczesnym wieku dziecka.

     Na skutek wymienionych przyczyn biologicznych mogą występować mikrouszkodzenia mózgu, które stanowią jedną z podstawowych przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej. Z kolei zaburzenia emocjonalne są często związane z nadpobudliwością.
     Związek tych zaburzeń polega na wspólnej przyczynie, za jaką uważa się ośrodkowy układ nerwowy(korę mózgową).
     Społeczno – kulturowe przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej mają także znaczenie w powstawaniu trudności – przystosowawczych u dziecka, w tym nadpobudliwości psychoruchowej. Są to takie uwarunkowania jak:

• rodzina rozbita;
• złe warunki materialne i mieszkaniowe(brak pracy, małe mieszkanie);
• niewłaściwy system wychowawczy stosowany wobec dziecka(zbyt rygorystyczny lub zbyt liberalny);
• atmosfera konfliktów w rodzinie;
• niezrozumienie i niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka.

     Zachowanie rodziców niekorzystne dla dziecka powoduje u niego napięcia emocjonalne i nieprawidłowe zachowanie.

Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu?
     W szkole, przedszkolu warto zacząć od rzeczy najprostszych, czyli np. ustawienia stolika, ławki dziecka nadpobudliwego bliżej biurka nauczyciela, w pewnym oddaleniu od innych dzieci. Takie usytuowanie dziecka ogranicza ilość wzmocnień otrzymywanych od kolegów, będących reakcją na zachowanie dziecka (np. błaznowanie), ułatwia też nauczycielowi stałe monitorowanie zachowania dziecka. Pozwala częściej przekazywać dziecku informacje dotyczące jego pracy i zachowania. Taka sytuacja jest korzystna dla niego samego, może pomagać w skupieniu uwagi. Ważne by takie usadzenie ucznia nie było odebrane przez niego jako kara. Można mu to wyjaśnić informując, że siedzi sam, bo trudno mu się skupić, więc inne dzieci nie będą mu teraz przeszkadzać. "W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym należy zwrócić baczną uwagę na aranżację przestrzeni, w której dzieci siedzą na podłodze w trakcie zajęć lub zabawy. Obszar, w którym znajduje się dziecko z ADHD powinien mieć wyraźnie oznaczone granice. Może to być mały prostokątny dywanik [Pfiffner, 1996, s. 36].

Poprawienie umiejętności organizujących
     Dziecko nadpobudliwe ma ogromne trudności z organizowaniem sobie pracy i całej życiowej aktywności. Dlatego należy ustalić jasne reguły każdej wykonywanej przez nie pracy, jednocześnie wyrażające oczekiwania rodziców czy nauczyciela.
"Jest pięć zasad, jakie należy wpoić dziecku nadpobudliwemu, któremu zaleca się wykonywanie jakiejś czynności, wymagającej spokojnego zachowania:

1. Siedź na wyznaczonym miejscu.
2. Zajmuj się swoim zadaniem i niczym innym.
3. Patrz na osobę wspomagającą w pracy lub na wykonane zadanie.
4. Słuchaj – nie przerywając – tego, co się do ciebie mówi.
5. Pracuj tak długo, póki zadanie nie będzie zakończone"

[Wolańczyk, Skotnicka, Kołakowski, Piskula, 2003 nr 11, s. 6].

Pobudzanie uwagi dziecka
     Nieuwaga jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech nadpobudliwego dziecka. Trzeba więc opracować i stosować specjalne techniki, które pomogą mu w koncentracji i utrzymaniu uwagi na wykonywanym zadaniu. Zadania i informacje powinny być przekazywane w bardzo szybki, skrócony i prosty sposób. Powinny być też dzielone na małe dawki. Warto też starać się o nowe i oryginalne dla ucznia zadania. Są one dla niego bardziej – zajmujące i pozwalają mu lepiej się skoncentrować na pracy. Dziecko z ADHD powinno korzystać z materiałów i pomocy, które można dotknąć i którymi można manipulować. "Należy zachęcać je do tego rodzaju aktywności, który wymaga czynnego zaangażowania, dyskusji, wypróbowywania rozmaitych rozwiązań. Wiele dzieci lepiej przyswaja materiał doświadczalny niż przekazywany poprzez wykład czy lekturę. Korzystne jest też ilustrowanie przekazywanych informacji schematami" [Tamże, s. 6].

Poprawianie zdolności słuchania
     Nadpobudliwi uczniowie często nie rejestrują ważnych instrukcji, ponieważ zajęci własnymi sprawami nie słuchają, co się do nich mówi. Pomocne w aktywnym słuchaniu mogą być następujące techniki:

• wydawanie krótkich instrukcji, złożonych ze zrozumiałych dla dziecka zdań;
• powtarzanie instrukcji tak często, jak jest to potrzebne;
• nakłanianie dziecka do powtórzeń instrukcji; w ten sposób rozwija się umiejętność słuchania i zapamiętywania;
• informowanie dziecka o tym, że komunikuje się najpierw poprzez używanie kluczowych zdań typu: to jest ważne, musisz mnie wysłuchać" lub "to będziesz musiał wkrótce wykonać". Czasem dla podkreślenia wagi komunikatu można użyć dodatkowych sygnałów, takich jak np. podniesienia ręki.

Inne metody dostosowywania programu nauczania do dzieci nadpobudliwych [Tamże, s. 7]
     "Czasami nawet drobne zmiany mogą wpłynąć korzystnie na zachowanie dziecka z ADHD. Dlatego warto korzystać z różnych form sprawdzania wiadomości, wiedząc, że dziecko nadpobudliwe zwykle lepiej koncentruje się podczas odpowiedzi ustnej, natomiast podczas prac pisemnych popełnia błędy wynikające z nieuwagi: nie czyta do końca poleceń, myli się przy przepisywaniu. Podczas prac pisemnych ważne jest skracanie ich długości, przeznaczenie większej ilości czasu na ich wykonanie, nieustanne przypominanie o sprawdzaniu".
     Dziecko nadpobudliwe ma duże problemy z systematyzowaniem wiedzy. Warto je informować o tym, jak treści, których aktualnie się uczy, "pasują do wiedzy, którą już posiada". Dla wielu dzieci nadpobudliwych, zwłaszcza starszych, korzystne jest poznanie nowoczesnych sposobów efektywnego uczenia się: korzystania z komputera, dyktafonu, szybkiego czytania.
     Dzieci z ADHD często odrywają się od wykonywanego zadania i angażują się w inne, atrakcyjniejsze. Trzeba więc pomagać im w ustaleniu planu pracy i "odhaczaniu" czynności, które już wykonali.

Nauczanie przez rówieśników
     Korzystne dla dziecka nadpobudliwego może być nauczanie przez grupę rówieśników. Jest to model nauczania, w którym dzieci pracują w parach; jedno z nich przybiera rolę nauczyciela i instruuje kolegę. Mogą to być pary równowiekowe, jak i dobrane spośród dzieci w równym wieku. Bardzo korzystne dla dziecka nadpobudliwego jest połączenie w parę z kolegą sumiennym i pilnym.
     Inną metodą może być nauka we współpracującej grupie, kiedy cały zespół podzielony jest na 4-5 osobowe zespoły. Członkowie zespołu wzajemnie się motywują i pomagają sobie.

Parallel teaching
     Ta technika – równoległe, jednoczasowe przekazywanie wiedzy szkolnej i zasad zachowania na lekcji – zakłada, że rolą nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale także nauczenie dzieci przestrzegania zasad i norm społecznych. Nauczyciel w sposób aktywny musi nawiązać kontakt z wychowankami i wspierać to, co stanowi ich mocne strony, ale także starać się eliminować niewłaściwe zachowania i starać się wyrównać rozwojowe defekty i deficyty dzieci.
     Podczas nauczania równoległego tj. przekazywania wiedzy i jednoczesnego kierowania zachowaniem i uwagą uczniów, nauczyciel powinien:

• uważnie obserwować wszystkie dzieci;
• starać się zachęcać każde dziecko do aktywnego uczestnictwa w zajęciach;
• wyraźnie wskazać zasady właściwego postępowania i zachowania oraz konsekwencje zachowań niewłaściwych;
• formułować polecenia w sposób jasny i jednoznaczny;
• chwalić dziecko za każdy sukces, wytrwałość w pracy, poszukiwanie właściwych rozwiązań.

Propozycje dla nauczycieli pracujących z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo:

Prezentacja nowego materiału:

• prezentuj materiał na konkretnych przykładach, zanim sformułujesz bardziej ogólne twierdzenie;
• na początku lekcji przedstaw uczniom jej ramowy plan;
• sprawdzaj, czy uczniowie rozumieją język, którym przekazujesz im informacje i polecenia;
• przedyskutuj poszczególne punkty prezentacji zaraz po ich zaprezentowaniu;
• podkreśl najważniejsze fragmenty w prezentowanym materiale;
• formułuj pracę domową w jasny i przejrzysty sposób.

Zmiany dotyczące czasu:

• zaznaczaj, które elementy zleconego zadania są najważniejsze i najpilniejsze; w jakiej kolejności dziecko powinno się nimi zająć;
• wprowadź jasne wymagania określające dokładnie czas wykonania zleconego zadania.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa:

• ustal realne i możliwe do przestrzegania przez dzieci wymagania dotyczące ich zachowań, porządku, wyglądu itd.;
• zmniejsz ilość materiału lub podziel go na mniejsze części, jeżeli dzieci nie są w stanie go opanować.

Przetwarzanie wzrokowe, wizualizacja:

• przygotowuj gotowe, czytelne materiały dotyczące prezentowanych treści;
• sprawdź, czy uczeń rozumie przekazywane mu informacje;
• poproś ucznia, żeby przed rozpoczęciem wykonywania zadania powtórzył otrzymane polecenie.

Rozumienie i posługiwanie się językiem:

• parafrazuj przekazywane informacje, powtarzaj je wielokrotnie,
• zachęcaj dzieci do pytań i komentarzy; zorientujesz się, czy rozumieją przekazywane im informacje,
• zawsze odnoś nowo prezentowane treści do wcześniej przyswojonego przez dzieci materiału.

Zmiany organizacyjne:

• wprowadź szczegółowy plan dnia oraz plan zajęć;
• wprowadź jasne i zrozumiałe reguły postępowania dotyczące zachowania w różnych sytuacjach i stosuj je konsekwentnie;
• sprawdzaj notatnik ucznia, żeby mieć pewność, że korzysta on z kalendarza, zapisuje prace domowe;
• planuj i informuj uczniów o terminach, w jakich muszą składać wykonane prace;
• często sprawdzaj zeszyty ucznia.

     Co robić z dzieckiem nadpobudliwym w jego rodzinie oraz współpracując ze środowiskiem?
     Pomoc, jaką uzyskuje dziecko z ADHD musi być dostosowana nie tylko do jego potrzeb, ale i do potrzeb rodziny. Jest tak, że pewne formy pomocy pomagają radzić sobie z różnymi objawami ADHD u dzieci. Różne objawy pojawiają się też w różnym wieku.
Jak pomóc w zależności od dominującego typu zaburzeń?

1. Nadruchliwość:
   • poradnictwo dla nauczycieli i rodziców,
   • behawioralna modyfikacja zachowań (praca nad dzieckiem nad pewnymi zachowaniami),
   • zamiana czynników środowiskowych,
   • farmakoterapia.
2. Zaburzenia uwagi:
   • farmakoterapia
   • ćwiczenia koncentracji uwagi,
   • ćwiczenia funkcji poznawczych (pamięci, kontroli).
3. Impulsywność i agresja:
   • behawioralna modyfikacja zachowań,
   • terapia rodziny,
   • poradnictwo indywidualne i terapia indywidualna,
   • farmakoterapia.
4. Niepowodzenia szkolne:
   • reedukacja,
   • nauczanie wyrównawcze,
   • poradnictwo indywidualne [Wolańczyk i.in. 1999, s. 67 ].

Jak więc powinien wyglądać optymalny model pomocy nadpobudliwemu dziecku i jego rodzinie?
     "Jedną z najistotniejszych rzeczy jest, że pomoc dziecku powinna być wielokierunkowa. Dlatego najczęściej udzielana powinna być przez zespół ludzi. W zespole terapeutycznym oprócz lekarza psychiatry, powinien znaleźć się psycholog, pedagog. Taki zespół powinien mieć możliwość stałego kontaktu z rodzicami dziecka i szkołą" [Tamże, s. 68].
     Iwona Wielowiejska-Comi [Remedium IV, 2004] prezentuje kroki postępowania rodzica z dzieckiem z ADHD: stwierdza, iż należy:

1. Stwierdzić objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka.
2. Rodzice lub prawni opiekunowie dziecka, którzy dowiedzieli się o tym, że ich dziecko ma objawy ADHD zapisują się na wizytę do rejonowego lekarza psychiatry. Psychiatra daje skierowanie na badania specjalistyczne (w tym stężenia poziomu hormonów we krwi), by wykluczyć przyczyny nadpobudliwości spowodowane innymi powodami niż wrodzoną wadą systemu nerwowego. Po zebraniu wyników należy udać się do lekarza psychiatry.
3. Lekarz psychiatra wydaje diagnozę na piśmie. Tekst powinien zawierać zalecenia dotyczące postępowania pedagogiczno-wychowawczego wobec dziecka. Lekarz psychiatra przepisuje łagodne leki psychotropowe, które są indywidualne dla każdego pacjenta. Co miesiąc podczas wizyt kontrolnych lekarz może skorygować stosowną przez siebie terapię w zależności od jej skuteczności.
4. Rodzice lub opiekunowie powinni nawiązywać i utrzymywać ścisłą współpracę z wychowawcami i nauczycielami, aby otoczyć dziecko serdeczną, spójną i konsekwentną opieką.
5. Zaburzeniom koncentracji uwagi często towarzyszy dysleksja i dysgrafia, toteż warto skorzystać z pomocy w tych dziedzinach. Po diagnozę i skierowanie na zajęcia wyrównawcze należy udać się do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej.
   Mając orzeczenie o dysleksji czy dysgrafii rodzic zyskuje prawo do pozytywnego rozpatrzenia naszego podania do dyrekcji szkoły, o zapewnienie dziecku szczególnych warunków zdawania egzaminów. Są one określone przepisami ustawy i znane dyrektorom szkół.
6. Jeżeli dziecko w dalszym ciągu nie potrafi sprostać wymaganiom funkcjonowania w zespole klasowym, rodzice mają prawo otrzymać indywidualne nauczanie dla swojego dziecka. Aby uzyskać indywidualne nauczanie, które jest bezpłatne należy udać się do poradni psychologiczno-pedagogicznej z orzeczeniem od rejonowego lekarza psychiatry. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna wyda orzeczenie o celowości przyznania nauczania indywidualnego. To orzeczenie i opinię od psychiatry należy dołączyć do podania (o przyznanie indywidualnego nauczania) skierowanego do dyrektora szkoły.

     Indywidualne nauczanie obejmuje przynajmniej podstawowe przedmioty. Zgodnie z przepisami dziecko musi otrzymać promocję do następnej klasy, o ile jest obecne na przynajmniej 80% zajęć, a w przypadku choroby – na minimum 50% zajęć. Dobrze jest zapoznać się z wewnątrzszkolnym systemem oceniania. Drugim warunkiem jest także zachowanie się dziecka, które umożliwia prowadzenie lekcji.
     W ocenie i terapii syndromu ADHD zaangażowana jest zwykle pewna liczba przedstawicieli różnych specjalności. Linda J. Pfiffner [1996, s. 161] stwierdza, iż personel szkolny, psycholodzy, lekarze, specjaliści oraz rodzice muszą wspólnie pracować jako jeden zespół.
     Rola nauczyciela – nauczyciel jest proszony o sporządzenie szczegółowego opisu postępów w nauce, zachowania w klasie, relacji społecznych ucznia oraz o wypełnienie kwestionariuszy oceniających zachowanie. Szkoła jest miejscem gdzie dzieci mają największe problemy. Nauczyciel jest najlepszym źródłem informacji na temat zachowania dziecka w szkole.
     Rola psychologa – ocenę przeprowadza psycholog kliniczny z doświadczeniem w zakresie ADHD. Psycholog prowadzi wywiad z rodzicami, z nauczycielem i z samym dzieckiem, aby ocenić jego rozwój, historię problemów oraz obecne symptomy. Psycholodzy dokonują interpretacji kwestionariuszy szkolnych, ankiet wypełnianych przez rodziców i nauczycieli oraz danych dostarczanych przez szkołę, przedszkole. Wykonują testy inteligencji, testy osiągnięć szkolnych, aby zdiagnozować ewentualne problemy szkolne. Po wykonaniu testów, badań formułują wnioski diagnostyczne, w których są także zalecenia dalszych badań lub terapii. Psycholodzy udzielają informacji rodzicom i nauczycielom.
     Rola lekarza – ocenę może przeprowadzić psychiatra dziecięcy. Lekarz analizuje historię zdrowia oraz rozwoju dziecka a także gromadzi informacje od rodziców i dziecka na temat aktualnego stanu zdrowia. Wykonuje również testy fizyczne i neurologiczne. W ramach swojej oceny lekarze wydają zalecenia co do dalszej terapii. Często zalecają stosowanie środków farmakologicznych w terapii ADHD.
     Rola pedagoga szkolnego – bezpośrednio obserwuje dziecko, odgrywa kluczową rolę w formułowaniu wstępnej oceny. Mogą oni zalecić zastosowanie określonych usprawnień i zmian strategii wychowawczych na terenie klasy.
     Rola dyrekcji szkoły – polega na tworzeniu warunków do prowadzenia edukacji z dziećmi z ADHD.
      O ADHD mówimy wtedy, gdy charakterystyczne dla niego objawy związane z zaburzeniami koncentracji uwagi, nadmierną aktywnością i impulsywnością "występują stale od dłuższego czasu (…) i z powodu ich występowania dziecko gorzej niż jego rówieśnicy radzi sobie ze szkołą ma słabsze stopnie, są z nim problemy w domu, a nie udaje się znaleźć uchwytnej przyczyny takich kłopotów [Grochowska, Grzegorzewska-Bielaszka, Leszczyńska, Piekarska, 2003 nr 7]. Stany, które mogą być pomylone z ADHD, możemy ogólnie podzielić na choroby somatyczne, zaburzenia psychiczne i czynniki środowiskowe, choć zdaję sobie sprawę, że podział ten jest dość umowny.
      Przykładowo, jeśli dziecko cierpi z powodu choroby przebiegającej z podwyższoną temperaturą np. z powodu zapalenia ucha, wtedy nie można od niego wymagać, aby siedziało godzinami i uczyło się tak, jak wtedy, gdy było zdrowe (ma zaburzenia uwagi, ale są one przejściowe, związane z chorobą i gorączką i miną gdy dziecko wróci do zdrowia). B. Grochowska i inni [Tamże, s. 72] twierdzi, iż dziecko cierpiące na alergię w okresie, gdy np. zmiany skórne są bardziej widoczne i swędzące, będzie pobudzone ruchowo i słabo będzie skupiało się na pracy. Podobnie będzie przy zaburzeniach uwagi u dzieci z poważnymi zaburzeniami somatycznymi – przy nadczynności tarczycy, astmie, chorobach reumatycznych, chorobach wątroby czy wadach serca oraz przy niektórych chorobach pasożytniczych (owsiki). Kłopoty z koncentracją uwagi mają dzieci niedożywione, głodne, dzieci z niedokrwistością (anemią).
     "Diagnozując dziecko z ADHD nie można zapomnieć o uszkodzeniach słuchu lub wadach wzroku. Dziecko nie skupia się podczas nauki w domu, nie spełnia poleceń, bo słabo słyszy. Do innych organicznych zaburzeń mogących dać podobny do nadpobudliwości psychoruchowej należą zaburzenia w zapaleniach mózgu, wolno rosnących guzach, w pląsawicy mniejszej, chorobach zwyrodnieniowych. Najważniejszą cechą rozróżniającą jest nasilanie się objawów, występowanie innych np. bólów głowy, niedowładu, zaburzeń równowagi, pogarszania się pamięci. Dzieci z padaczką często mają objawy nadpobudliwości psychoruchowej, będącej następstwem tego samego uszkodzenia mózgu, które spowodowało wystąpienie napadów" [Tamże, s. 72].
     Często zaburzenia uwagi w ADHD (zamyślenie się, niesłuchanie) bywa błędnie interpretowane jako typowe dla padaczki napady "wyłączeń" (napady nieświadomości).
      Objawy zaburzeń koncentracji uwagi są częstsze u dzieci z niskim ilorazem inteligencji (upośledzonych umysłowo), kiedy stawia się je w sytuacjach zbyt dla nich trudnych, przekraczających ich umysłowe zdolności. Dziecko, które nie rozumie, o czym mówi się na lekcji, nie uważa, zaczyna chodzić po klasie, bawić się. Oczywiście nie można wykluczyć współwystępowania tych dwóch problemów. Jednak można postawić rozpoznanie ADHD u dziecka z opóźnieniem rozwoju umysłowego, tylko wtedy, gdy objawy nieuwagi i nadpobudliwości są większe niż u dzieci w takim samym wieku rozwojowym.
      Według B. Grochowskiej i innych [Tamże s. 73-74] "nie można pominąć zaburzeń, w których także mogą wystąpić kłopoty z koncentracją lub nadmierne pobudzenie – silnego lęku oraz zaburzeń lękowych, zaburzeń zachowania, autyzmu, depresji czy manii. W tym przypadku nie są to oczywiste zaburzenia koncentracji uwagi, ale symptomy innych zaburzeń. Szczególnie u nastolatków zaburzenia mogą być objawem depresji a nie ADHD".
      Sytuacją podobną do problemów dziecka upośledzonego są zaburzenia uwagi u dziecka nadmiernie zdolnego. Dziecko o wybitnej inteligencji często nudzi się w klasie; skoro zrozumiało temat już po kilku minutach, zaczyna się zajmować czymś innym. Zazwyczaj są to dzieci niewychowane, pochodzące z domu, w którym brak jasnych reguł, w którym rodzice nie mogą sobie poradzić z wychowaniem dziecka.
      Nadpobudliwość u dzieci jest często przyczyną ich niepowodzeń w nauce i zachowaniu. Ewa Jaskułowska [2003 nr 12] uważa, iż "takie dzieci mają zazwyczaj niską samoocenę, są odrzucane przez rówieśników i nadmiernie karcone przez dorosłych. Ważne jest, aby rozpoznać zaburzenie i przyjąć wobec takiego dziecka odpowiednią postawę". Wymaga to dużej cierpliwości, ale umożliwia dziecku pełny, wszechstronny rozwój. Dlatego starajmy się, aby diagnoza stawiana była przemyślana i dokładnie zbadana, gdyż chodzi o dobro dziecka.

Jak rodzic wspiera dziecko w kłopotach?

1. Nie mówcie dziecku tego, czego sami nie znosicie wysłuchiwać.
2. Chwilka spędzona z kimś, kto cię rozumie nawet wtedy, kiedy ci się nic nie udaje pozwala odzyskać wiarę w siebie.
3. Dostrzegaj sukcesy dziecka a nie porażki. Jeśli trzeba, zmień porażkę w zwycięstwo.

Jak rodzić powinien pomagać w odrabianiu lekcji?

• biurko ucznia, miejsce pracy – pomóżcie je uporządkować, zabierzcie z niego wszystkie niepotrzebne przedmioty.
• czas pracy – wyznaczcie godziny pracy i zabawy. Łatwiej się pracuje, jeśli wiadomo, w jakich godzinach możemy odpocząć.
• obecność rodziców – niektóre dzieci potrzebują pomocy w odrabianiu lekcji. Inne tylko rodzica w pobliżu. Ustalcie wspólnie, jaki typ pracy wam odpowiada i opracujcie staranny harmonogram.

Terapia dziecka z ADHD
     Według Anny Michalik [2003 nr 9] "tylko profilaktyka i wczesne rozpoczęcie terapii indywidualnej dziecka oraz terapii rodzinnej znacząco zwiększa szanse na zmianę zachowania dziecka i może zapobiec rozwinięciu się pełnego obrazu zaburzeń zachowania".
      Nie istnieją żadne, ogólnie obowiązujące wytyczne, które powinny być stosowane w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Każda terapia powinna uwzględniać indywidualne cechy danego dziecka.
      "Są różne sposoby leczenia. Duże znaczenie ma podawanie leków, przede wszystkim środków psychostymulujących (np. Ratalin). Powinna też być przeprowadzona terapia zachowania, np. terapia zabawą u dzieci w wieku przedszkolnym, także tzw. metoda samoinstruowania (dziecko uczy się dawania samemu sobie instrukcji). Wreszcie istotną rolę odgrywają specjalne treningi prowadzone dla rodziców oraz poradnictwo rodzinne. Najlepsze efekty uzyskuje się łącząc zróżnicowane metody leczenia. Mówimy wtedy o "terapii multimodalnej (połączenie różnych sposobów leczenia)" [Schäfer, 2001, s. 52].
      W czasie specjalnych treningów dla rodziców, mogą się oni nauczyć sposobów radzenia sobie np. z "poczuciem bezsilności". Ważne jest, aby rodzice poczuli wsparcie i spróbowali ponownie pozytywnie ocenić sytuację: są problemy, ale coś się zaczyna zmieniać chociaż bardzo powoli. Należy pamiętać o tym, że przede wszystkim to rodzice mogą oddziaływać na sytuację. Ważne, aby wiedzieć, w jaki sposób wzmacniać prawidłowe zachowania dziecka stosując odpowiedni system kar i nagród. Nie należy obarczać rodziców "winą", za to, że u dziecka jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
     Pomocne mogą okazać się obserwacje typu: Co dziecko robi, dobrze? Co nas cieszy? Co sprawia nam przyjemność? Dobrze jest zrobić listę pozytywnych zachowań dziecka. Na jaką pomoc (środki) możemy liczyć (dodatkowo ktoś do opieki, pomoc znajomych, rodziny, terapeutów itp.). W co najbardziej lubi się bawić? W jakich zabawach dziecko najbardziej się koncentruje, nie rozprasza, kontroluje siebie? Kiedy i w jakich sytuacjach chwalimy dziecko? Jakie stosujemy nagrody? W podobny sposób należy obserwować sytuacje trudne i problematyczne: z jakimi konkretnymi problemami spotykamy się każdego dnia? Dzieci potrzebują czystych i logicznych wzorów, jasnych i konsekwentnych. Jeżeli rodzice chcą osiągnąć coś wspólnie, to nie powinni działać przeciwko sobie.

Główne zasady postępowania z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo [Harland, 2004, s. 46-47]

1. Uczucia dzieci, ich troski, lęki i życzenia należy traktować poważnie.
2. Dzieciom nie należy robić negatywnych uwag w rodzaju: "Ale jesteś głupi" czy "Jesteś za tępy, żeby się tego nauczyć". Przypisywanie dziecku negatywnych cech poniża dziecko i rani jego poczucie godności. Dziecko może pomyśleć "Jeżeli tak uważają rodzice, to chyba naprawdę jestem głupi […]".
3. Jeżeli rodzice chcą, aby dziecko zrobiło coś konkretnego, powinni wyjaśnić, dlaczego trzeba wypełnić polecenie […].
4. Rodzice nie powinni zawsze sami określać, co jest do zrobienia. Relacje między rodzicami a dzieckiem poprawiają się wtedy, gdy dziecko […] uczestniczy w podejmowaniu decyzji dotyczących spraw rodziny.
5. Jeśli to możliwe, dzieci powinny same dokonywać wyboru. Nawet jeśli będzie to wybór zły, nie należy się przeciwstawiać, gdyż najlepiej uczą się na własnych błędach. Oczywiście rodzice muszą interweniować, jeżeli dokonywany przez dziecko wybór może mieć groźne dla zdrowia, czy życia konsekwencje.
6. Dziecko musi polegać na rodzicach. Należy mu powtarzać, że je kochamy i wspieramy, nawet jeśli popełnia największą "głupotę".
7. Dziecku należy zaufać. Zamiast mówić: "Tego jeszcze nie potrafisz zrobić […]".
8. Wiele razy w ciągu dnia należy okazywać dziecku miłość.

     Dziecko powinno wiedzieć, jakie są kary i należy mu przypominać o możliwości ich stosowania. Kara musi być konsekwentna. Nie ma nic skuteczniejszego niż sukces. Należy zaczynać od realnych, prostych i możliwych do osiągnięcia przez dziecko kroków. Cele muszą być jasno określone.
     Dzieci powinny znać ograniczenia i mieć pewną orientację w zasadach społecznych. Wychowanie jest przekazywaniem informacji o występujących ograniczeniach i obowiązujących wymogach społecznych. Rodzice nie powinni się bać przekazywania dzieciom jasnych zasad społecznych. Warunkiem jest to, aby rodzice byli dla dziecka wzorcem, który przestrzega reguł, ustaleń, terminów i umów. Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej potrzebują właściwie zaplanowanego dnia, możliwie stałych codziennych czynności, w które są wbudowane stałe rytuały.
     Konkurencje sportowe, które z jednej strony doskonalą ruch, a z drugiej poprawiają koncentrację uwagi i uczą przestrzegania zasad i rytuałów (np. judo, sporty walki).

Terapia lekami
     "Nie znamy jeszcze dokładnie sposobu działania środków psychostymulujących. Prawdopodobnie ułatwiają one lepszą transmisję informacji pomiędzy komórkami mózgowymi" [Schäfer, 2001, s. 60].
     Najbardziej znanym jest Ratalin. Od maja 2000 roku w sprzedaży jest także Medikinet.
     "Zaobserwowano, że około 70% dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej dobrze reaguje na podawanie leków psychostymulujących [Tamże, s. 60]. Ratalin nie powinien być podawany dzieciom poniżej szóstego roku życia. "Leki psychostymulujące, czego obawia się wielu rodziców i nauczycieli nie są środkami uzależniającymi" [Tamże, s. 60].
     Leki psychostymulujące podaje się tylko w tym okresie, gdy od dziecka wymaga się skupienia i koncentracji uwagi, a więc w czasie szkoły, ewentualnie popołudniu w czasie odrabiania pracy domowej.
     Skuteczność działania Ratalinu można już ocenić po 3-4 tygodniach. Zakładając, że obok podawania Ritalinu dziecko podejmie terapię zachowania i że jednocześnie zachodzą procesy dojrzewania w układzie nerwowym, to należy podjąć próbę odstawienia leku po około jednym roku.

Terapia zachowania dzieci nadpobudliwych
     Obok podawania leków i terapii rodzinnej należy rozważyć terapię zachowania dziecka.
     Psychoterapia dziecka w wieku przedszkolnym powinna być bardziej w formie zabawy, inaczej niż to ma miejsce w przypadku dzieci w wieku szkoły podstawowej. W psychoterapii dziecka przedszkolnego chodzi przede wszystkim o to, aby w ogóle nawiązać kontakt z dzieckiem i mieć z nim stałe dobre relacje.
     W sytuacji zabawowej, w której proponuje się określone, różne zabawy, dziecko początkowo samo wybiera, w co chce się bawić. Jednocześnie terapeuta przestrzega określonych reguł: ustalonego czasu, posprzątania pokoju na koniec zabawy.
     W następnej fazie terapeuta, tworząc sytuacje zabawowe, zwraca przede wszystkim uwagę na zachowania nadpobudliwe. W kolejnej dąży do stworzenia takiej sytuacji zabawowej, w której dziecko będzie skoncentrowane i przez pewien czas bardzo zajęte. Szczególnie istotne są tu zabawy, w których w poprzedniej fazie można było zaobserwować nadmiernie aktywne zachowania u dziecka. Należy również powiedzieć dziecku o obowiązujących regułach i celach.
     Jeśli zachowania dziecka są bardzo impulsywne, to najpierw zwracany mu uwagę "stop". Jeżeli nie zareaguje, należy wziąć dziecko za rękę i wrócić do rozpoczętej czynności.
     Istotne jest by nagradzać dziecko nawet, gdy zauważalny jest mały postęp w kierunku prawidłowego zachowania. Za przestrzeganie przez dziecko umówionych sposobów zachowania (np. nie odchodzić od stołu podczas gry) otrzymuje tzw. Token (np. kulki, naklejki, żetony).
     Określoną ich ilość (ważne, by było wyraźnie widoczne np. pełną szklankę kulek) można zamienić na nagrodę (np. owoc), o czym należy dziecku powiedzieć. Odbieranie kulek, żetonów jest równie skuteczne na początku spotkania terapeutycznego dziecko otrzymuje określoną ilość "Token". Następnie ustala się z nim, za jakie niepowodzenie traci kulki (np. odchodzenie, przerywanie, wstawanie). Pozostałe do końca spotkania można wymienić na nagrodę. Za zachowanie kulki, należy pochwalić dziecko. W kolejnej fazie terapii podejmuje się stopniowo próbę zmniejszenia sterowania zewnętrznego na rzecz samokontroli.
     I w kolejnej fazie zwiększa się wymagania dotyczące zachowania w czasie zabawy (np. wydłużenie czasu, silniejsze bodźce zewnętrzne, mniejsze ustrukturyzowanie.
     Również rodziców należy włączyć w terapię, próbować złagodzić napięcia w relacjach rodzice-dziecko i na nowo pozytywnie je ukształtować. Można także próbować zainteresować tą terapią nauczycieli z przedszkola, być może wtedy powyższe zabawy mogłyby być częściej przeprowadzane.

Psychoterapia grupowa
     Po przejściu terapii indywidualnej, może okazać się pomocna terapia grupowa, która umożliwi nauczenie się kontaktów społecznych z rówieśnikami. W trakcie tzw. zabaw na współdziałanie dziecko może nauczyć się prowadzenia rozmów z rówieśnikami i współpracy z nimi. W grupie można wyćwiczyć pewne umiejętności społeczne, na przykład jak odpowiednio wyrazić życzenia i prosić o coś, a jak odmówić, w jaki sposób nawiązywać kontakty.
     Są opracowane programy treningów grupowych, w których połączono elementy odgadywania ról, ćwiczeń somoinstruowania i metod relaksacyjnych.
     Można stosować u dzieci i młodzieży różne techniki relaksacyjne. Często łączy się odprężające psychicznie opowiadanie z podstawowymi ćwiczenia treningu autogennego (poczucie spokoju, ciężaru, ciepła). Techniki relaksacyjne mogą mieć korzystny wpływ na sposób radzenia sobie z uczuciem wściekłości, złości czy frustracją, ale mogą także poprawić koncentrację uwagi.

Trening dla rodziców
     Podczas treningów rodzice mogą nauczyć się, w jaki sposób powinno się obserwować zachowanie dziecka, wpływać na jego zachowanie.
     Jak sobie radzić z nadmierną aktywnością dziecka? Obok nadmiernej aktywności mogą pojawić się inne nieprawidłowości spowodowane nadmierną aktywnością: zaburzenia snu, napady złości, zachowania agresywne i niszczące skłonności do napadów.
     Zaburzenia snu nie są podstawowym objawem nadpobudliwości psychoruchowej. Istotne jest ustalenie, dlaczego dziecko nie może spać. Czy przyczyną może być to, że boi się ciemności, czy też boi się tego, że pozostanie samo? Może potrzebować mniej snu niż inne dzieci np. jego rodzeństwo? Wśród dzieci występują duże różnice indywidualne, jeśli chodzi o sen. Pomocne mogą okazać się stale powtarzane rytuały, związane z pójściem spać, a także wczesne chodzenie spać.
     Ważne jest, aby problem kładzenia dziecka do łóżka nie stał się "polem walki" niespokojnym i denerwującym dla wszystkich. Również wieczorne ciepłe kąpiele w wannie mogą ułatwić zasypianie.
     Istotne jest także, aby nie nagradzać dziecka za jego napady złości. W czasie gwałtownych wybuchów złości u dziecka połączonych z agresją, należy bezwzględnie unikać własnego agresywnego zachowania, ważne jest też zapobieganie oglądaniu scen przemocy w telewizji lub na wideo.
     Dzieci nadmiernie aktywne, na skutek nadmiernej impulsywności, w większym stopniu niż ich rówieśnicy, są skłonne do wypadków. W domach gdzie dzieci są nadmierne aktywne należy mieć zabezpieczone gniazdka elektryczne, niedostępne dla dziecka lekarstwa, czy środki chemiczne do czyszczenia.
     "W działaniach nauczyciela wobec tej kategorii dzieci niezmiernie ważny jest stosunek nauczyciela do dziecka. Sprzyjająca atmosfera, empatyczna postawa rozumiana jako umiejętność wczuwania się w sytuację innej osoby – dziecka, jak również oferowanie uczniowi całego systemu "wzmocnień pozytywnych", aprobata zachowań dziecka – ma szczególne znaczenie dla sytuacji oraz samopoczucia uczniów "trudnych– czyli nadpobudliwych psychoruchowo, a jednocześnie umożliwia maksymalny rozwój na miarę ich możliwości [Barłóg, 1993 nr 4].

Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Techniki relaksacyjne
     Technika relaksacji według Jocobsona (w wersji Kaji) polega na wykonywaniu przez dzieci czynności rozluźniania oraz napinania mięśni podczas zaproponowanej przez nauczyciela zabawy, którą autorka nazywa zabawą w słabego i silnego. "Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna dla dzieci nadpobudliwych, ponieważ większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że ich mięśnie znajdują się w stanie stałego napięcia [Kaja, 2001, s. 45].
      Do zabaw wprowadzamy dzieciom dobrze znane postacie z bajek czy programów telewizyjnych przeznaczonych dla dzieci. "Zabawa w słabego i silnego" polega na tym, że dziecko identyfikując się np. z małą, słabą mrówką – rozluźnia mięśnie, a naśladując słonia – mocno napina mięśnie. Ćwiczenia powinny obejmować wszystkie części ciała: ręce, nogi, tułów, szyję, głowę. Podczas relaksacji dzieci znajdują się w pozycji leżącej z rękami umieszczonymi wzdłuż tułowia i mają zamknięte oczy. Na skutek relaksacji zmniejsza się napięcie mięśniowe i zmniejszają się też towarzyszące temu negatywne emocje.
      Autorka proponuje stosować tę technikę jako wstęp przed relaksacją opartą na treningu autogennym.
      Relaksacja oparta na treningu autogennym Shultza (w wersji A. Polender) polega na tym, że dzieci relaksują się, słuchając np. opowiadania o zmęczonym Czerwonym Kapturku, ponieważ identyfikują się z bohaterką bajki i poddają się sugestii terapeuty. Warto zmieniać bohaterów bajek i ich treść, by dzieci nie były znudzone. Dzieci powinny znajdować się w pozycji leżącej, w pomieszczeniu pozbawionym dopływu dodatkowych bodźców np. hałasu. Terapeuta powinien opowiadać na tle cichej muzyki relaksacyjnej. Według R. Więcek [2004, s. 22] "na skutek częstego stosowania ćwiczeń wytwarzają się odczucia warunkowe, dzięki którym dzieci szybko mogą same się zrelaksować, gdy usłyszą samą muzykę. W kolejnych etapach relaksacji można stosować tylko muzykę relaksacyjną, którą powinna wystarczyć do osiągnięcia pełnego relaksu". Relaks dla dzieci ma na celu rozluźnienie mięśni i poprawienie krążenia obwodowego. "Ćwiczenie to powoduje zwolnienie napięć wewnętrznych, obniża tonus mięśniowy. Poprzez to daje dziecku spokój, znosi lęki i napięcia afektywne" [Polender, 1975, s. 33].

Metoda Symboli Dźwiękowych (zajęcia o charakterze muzykoterapeutycznym)
     Metodę tę można stosować w terapii dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, przeznaczona jest dla dzieci 5-6-letnich. Ćwiczenia proponowane przez Barbarę Kaję [2001, s. 70] dzielą się na:

1. Ćwiczenia w sferze ruchowej (pobudzenie ruchowe całego ciała w zakresie ruchów dowolnych i kontrolowanych, stymulacja ruchów manualnych.
2. Ćwiczenia procesów poznawczych (ćwiczenia rozwijające procesy myślowe, zwłaszcza analizę, syntezę i porównywanie poprzez ćwiczenia w operowaniu symbolami dźwięków).
3. Ćwiczenia procesów emocjonalnych (ćwiczenia odreagowujące napięcie emocjonalne, wzmacniające wiarę we własne siły – rola wzmocnień pozytywnych).
4. Ćwiczenia w sferze społecznej (ćwiczenia zespołowe umożliwiające współdziałanie).

B. Kaja proponuje prowadzenie zajęć według następującego toku metodycznego:

1. Ekspresja ruchowa na dowolne tematy muzyczne (spontaniczna – ogólne motoryczne pobudzenie oraz kontrolowane kształcenie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
2. Interpretacja plastyczna utworów muzycznych (ćwiczenie wyobraźni dziecka, rozwijanie wrażliwości estetycznej, odreagowanie konfliktów).
3. Rozumienie i operowanie symbolami dźwięków (rozwijanie procesów percepcyjnych, stymulowanie rozwoju umysłowego dzieci).
4. Zabawy słowno – muzyczno – ruchowe z elementami melorecytacji, inscenizacji, ćwiczeń pantomimicznych.
5. Relaksacja [Kaja, 2001, s. 71].

     Ekspresja ruchowa – na początku ćwiczenie polega na swobodnym poruszaniu się w rytmie muzyki. W drugim etapie ćwiczeń następuje kontrolowanie ruchów dziecka, poprzez zastosowanie ćwiczeń inhibicyjno-incytacyjnych, polegających na naprzemiennym pobudzaniu i hamowaniu (np. pobudzanie – taniec w rytmie muzyki, hamowanie – przerwa w muzyce i zatrzymanie się). W ostatnim etapie są wprowadzane ćwiczenia mające na celu uporządkowanie ruchów dziecka np. poprzez odtworzenie rytmicznego marszu za pomocą podskoków lub przy użyciu instrumentów perkusyjnych.
     Interpretacja plastyczna utworów muzycznych –w pierwszym etapie ćwiczenia zadaniem dzieci jest ilustrowanie nastroju utworu muzycznego, który został przez nich wysłuchany za pomocą plam wykonywanych zamoczoną w farbie szmatką, a w późniejszym etapie pędzelkiem na dużych arkuszach papieru. W trakcie kolejnych ćwiczeń należy zachęcić dzieci do przedstawiania w postaci rysunku tego, z czym kojarzyła im się muzyka podczas jej słuchania.
     Poznawanie i operowanie symbolami dźwięków – ćwiczenia te polegają na poznaniu dźwięków: niski-wysoki, długi-krótki, głośny-cichy oraz przyporządkowaniu im wymyślonych przez nauczyciela znaków graficznych. Ćwiczenia są rozpoznawane w makroprzestrzeni (dzieci słuchają różnych dźwięków i ustawiają kolejno przy odpowiednich znakach graficznych, odpowiadających danemu dźwiękowi, a następnie w makroprzestrzeni (dzieci rysują lub wybierają spośród różnych symboli ten, który odpowiada aktualnie słyszanemu dźwiękowi).
     Zabawy słowno – muzyczno – ruchowe – mają na celu "rozwijanie mowy dziecka i jego zdolności do słuchania". Zabawę rozpoczyna się od łatwych ćwiczeń ortograficznych i utworów wierszowanych, które w połączeniu z muzyką są dobrymi ćwiczeniami w melorecytacji. W przypadku dzieci przedszkolnych autorka do tego celu poleca wykorzystać bajki ilustrowane, aby później zastosować je do inscenizacji lub ćwiczeń pantomimicznych. W ostatnim etapie terapii już sam podkład muzyczny, znany dzieciom, powinien zastać skojarzony z bajką i stać się zachętą do samodzielnych improwizacji.
      Relaksacja – ma służyć "zwolnieniu napięcia mięśniowego i psychicznego dzieci. Relaksację stosujemy w zależności od sytuacji, jednak najczęściej na końcu seansu".

Techniki parateatralne
     Technika zmiany ról – polega na organizowaniu dziecku zabawy, w której odegra ono rolę umożliwiającą mu zdobycie nowych doświadczeń o charakterze terapeutyczno-wychowawczym (np. dziecku agresywnemu organizujemy zabawę, w której odegra ono rolę poszkodowanego).
      M. Jabłoński i E. Jezierska-Wiejak proponują inne formy zabawy w teatr, jako metody terapii dzieci: teatr placowy, teatrzyk kukiełkowy, teatrzyk wyboru. Uważają one, że zabawy twórcze odpowiednio kierowane rozładowują napięcia emocjonalne u dzieci [Kaja, 2001, s. 79].
Teatr palcowy
     Zabawa w teatr polega na tym, że dziecko za pomocą swoich paluszków odgrywa różne sytuacje z codziennego życia. Temat przedstawienia jest ustalony z nauczycielem, a to, jaką rolę będzie grać palec, i dialogi pomiędzy bohaterami proponuje samo dziecko.
Teatrzyk kukiełkowy
     To teatrzyk, do którego kukiełki dzieci wykonują samodzielnie. Może dotyczyć różnych sytuacji występujących w domu, przedszkolu lub na podwórku, które są właśnie przedstawiane za pomocą kukiełek. Scenariusz jest tylko ogólnie zarysowany. W końcowym etapie następuje omówienie przebiegu przedstawienia i wyciągnięcie wniosków.

Teatrzyk wyboru
     Technika ta wymaga wspólnego ustalenia z dziećmi tematu przedstawienia. Następnie nauczyciel wybiera jedno dziecko i przydziela mu określoną rolę, po czym wybrane dziecko samo dobiera sobie spośród kolegów aktorów i ustala, kto kogo będzie grał. Zadaniem, nauczyciela jest dokładne kontrolowanie przebiegu przedstawienia i jeśli to konieczne zapobieganie niewłaściwemu rozwojowi sytuacji.

Metoda malowania dziesięcioma palcami
     Według B. Kaji [2001, s. 80-83] twórczynią tej metody jest pedagog Ruth F. Show. Zaobserwowała ona, że malowanie dziesięcioma palcami wiąże się ze skłonnością dzieci do "ciapciania się w substancji o konsystencji błota", a ponadto ma walory terapeutyczne. Sposób zastosowania tej metody w praktyce został opracowany przez Ośrodek Terapii Zajęciowej Poradni dla Rodziców przy Zakładzie Wcześniaków Akademii Medycznej w Warszawie.
      Do malowania tą metodą, która odbywa się dłońmi używa się sześciu podstawowych kolorów: niebieskiego, czerwonego, żółtego, brązowego, zielonego i czarnego. Farby powinny się znajdować w miseczkach w wielkości odpowiadającej dłoni dziecka, aby mogły one swobodnie nabierać farbę. Maluje ono na białym lub szarym papierze pakunkowym o wymiarach 55×40 cm. Papier najlepiej rozłożyć na sztalugach lub na stoliku ustawionym tak, aby dziecko mogło go obchodzić ze wszystkich stron. Dziecku należy pozostawić swobodę ułożenia papieru. Dzieci malują na temat dowolny. Czas trwania zadania od 2 do 40 minut. Dzieci informują nauczyciela o skończeniu zadania, po czym opowiadają o treści swojej pracy. W ostatnim etapie następuje przypięcie obrazka na tablicy.
      Nauczyciel obserwuje i analizuje zachowanie się dziecka podczas malowania. Bierze się pod uwagę:

• stosunek dziecka do tworzywa (zachowanie dystansu i postawy zaangażowania);
• element czasu (po jakim czasie dziecko rozpoczyna malowanie, a także czas wykonywania zadania; ilość przerw podczas pracy i czas trwania tych przerw);
• element ruchu (sposób nakładania farby, kierunek ekspresji ruchowej);
• zachowanie się wobec kolorów (wybór i kolejność użycia kolorów, reakcja dziecka na kolor widziany na papierze, poprawianie położonego koloru).

Metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne
     Według B. Kaji [2001, s. 96-97] Weronika Sherborne była uczennicą R. Labana. Metoda ruchu rozwijającego wywodzi się zatem z jego koncepcji. R. Laban uważał, że poznanie własnego ciała ma ogromne znaczenie w budowaniu więzi z innymi ludźmi, daje poczucie bezpieczeństwa, umożliwia poznanie przestrzeni, w której dziecko się znajduje. Metoda W. Sherborne wynika z naturalnych potrzeb dziecka do nawiązywania bliskiego kontaktu fizycznego i emocjonalnego z rodzicami, z tzw. baraszkowania.
      Podstawowe założenia tej metody to rozwijanie poprzez ruch:

• świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego;
• świadomości przestrzeni i działania w niej;
• dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu [Bogdanowicz, 1992, s. 38].

     Podczas ćwiczeń metodą W. Sherborne dziecko poznaje własne ciało, ma "poczucie własnej siły", poznaje przestrzeń, w jakiej się znajduje, dzięki czemu staje się ona znajoma i bliższa dziecku, gdzie czuje się ono bezpieczne, a przez to może być bardziej aktywne i twórcze. W przestrzeni dziecko spotyka inne osoby, a poprzez ćwiczenia w parach i ćwiczenia w grupie uczy się nawiązywania kontaktów i współdziałania z nimi.
     W opinii Bogdanowicz "doświadczenia z wieloletniej pracy metodą W. Sherborne terapii grupowej dzieci z zaburzeniami zachowania wskazują, że mogą się one uwolnić od nadmiaru energii o fizjologicznie wzmożonej sile. Sposób wyładowania tej energii raz jest dowolny, innym zaś razem ruchom nadawana jest określona forma, społecznie akceptowana" [Bogdanowicz, 1992, s. 87].

Kinezjologia edukacyjna – metoda T. Denisona
     Metoda ma na celu stymulację układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych, które pobudzają odpowiednie zmysły (zmysł równowagi, czucie głębokie).

Metoda Dobrego Startu
     Postępowanie korekcyjno-kompensacyjne, które wykorzystuje się w pracy z dzieckiem dyslektycznym. Należy niezmiernie uważać, aby zajęcia kompensacyjne nie stały się dodatkowym źródłem stresu i kolejnych porażek dzieci nadruchliwych.

Metody psychoedukacyjne

1. Metoda pracy z trudnymi zachowaniami dzieci. Metoda C. Sutton. Pomaga rodzicom nauczyć się zmiany zachowań nie pożądanych na pożądane, czyli takie, jakie oczekujemy od naszego dziecka.
2. Metoda opracowana przez dwie amerykańskie matki – A. Faber i E. Mazzlish – pomagająca ukształtować nowy sposób porozumiewania się w rodzinie. Pomagająca dziecku i rodzicowi znaleźć wzajemny szacunek i zrozumienie.

Myślę, że powyższe metody mogą być stosowane z powodzeniem, w terapii dzieci nadpobudliwych psychoruchowo.

BIBLIOGRAFIA

• Bogdanowicz M., Kisiel B., Przesnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1992.
• Barłóg K., Dzieci nadpobudliwe oczekują empatii [w:] Edukacja i dialog, 1993, nr 4.
• Grochowska B., Grzegorzewska-Bielaszka M., Leszczyńska B., Piekarska J., Scenariusz warsztatów pracy z dzieckiem nadpobudliwym [w:] Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole, 2003, nr 7.
• Harland S., Dziecko nadpobudliwe czy genialne, Warszawa 2004.
• Jaskułowska E., Nadpobudliwość psychoruchowa – opis i analiza przypadku [w:] Nowa Szkoła, 2003, nr 12.
• Kaja B., Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 2001
• Pfiffner L. J., Wszystko o ADHD, Kraków 1996.
• Schäfer U., Dlaczego dzieci się wiercą? Zespól nadpobudliwości psychoruchowej, Warszawa 2001.
• Wielowiejska-Comi I., Jak powiedzieć rodzicom o nadpobudliwości ich dziecka [w:] Remedium, 2004, nr 4.
• Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin 1999
• Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci [w:] Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 2003, nr 11.

Opracowała: L. Konieczna