EWA CHEŁMOWSKA
Wstęp
Dorośli przemawiają do dzieci, nie czekając aż zaczną mówić. Równie ważne jest, aby dziecko od najmłodszych lat oswajało się z pismem i było zdolne do samodzielnego układania tekstów.
Podobnie jak mowa polega nie tylko na opanowaniu słów, tak samo pisanie jest czymś więcej niż nauczeniem się liter. To nawiązanie porozumienia z potencjalnym czytelnikiem. Dziecko w przedszkolu jest wrażliwe przede wszystkim na okoliczności towarzyszące redagowaniu tekstu, na przykład zaproszenie rodziców na wystawę, przekazanie przepisu kulinarnego, udzielenie odpowiedzi na konkursie itp.
Zawsze zwracano uwagę na fakt, że trudności w wysławianiu się dziecka prowadzą potem nieuchronnie do kłopotów z nauką pisania. Już w najmłodszej grupie dziecko powinno wiedzieć, że może samo być autorem tekstów lub uczestniczyć w ich redagowaniu. W tym celu wychowawca pisze pod dyktando dzieci. Ważne jest, aby wychowankowie dostrzegli związek pomiędzy gestem, śladem pozostawionym na papierze a treścią przesłania. Pisanie jest środkiem komunikacji, lecz także opanowaniem sztuki kreślenia umownych znaków z zachowaniem ich kształtów, kolejności i proporcji w celu stworzenia czytelnego i mającego sens przesłania. Dziecięcy rysunek spełnia różnorodne funkcje. Może służyć do przekazania informacji, ale także być wyrazem osobistej wypowiedzi i estetycznych poszukiwań. Pomijając jego wymiar artystyczny, rysunek pozwala nauczyć się panować nad ruchem ręki: zwolnić go, zatrzymać lub zmienić jego kierunek. Dziecko najpierw odkrywa, że potrafi zastosować ślad na papierze, dopiero potem rysuje to, co chce narysować.
Proces przygotowania do nauki pisania obejmuje cały okres przedszkolny, jednak nasila się w grupie dzieci sześcioletnich, realizuje się go zgodnie z programem na większości zajęć w przedszkolu, zarówno na zajęciach zaplanowanych jak i w pracy reedukacyjnej.
1.Gotowość do pisania w świetle rozwoju i wychowania
Proces przygotowania do nauki pisania jest procesem długofalowym, złożonym z wielu etapów, wkraczającym w różne dziedziny rozwoju i wychowania dziecka. Obejmuje on cały okres przedszkolny a rozpoczyna się już w wieku trzech lat, daleko wyprzedzając graficzne ćwiczenia, stosowane coraz częściej najstarszych grupach przedszkola i rozumiane jako przygotowanie do nauki pisania. Zabiegi takie są ujmowane w formę zajęć czy nawet lekcji, stosowane wobec grupy sześciolatków.
Rozwijanie sprawności dziecka w zakresie przygotowania jego ręki do przyszłej nauki pisania dotyczy na początku raczej ruchowego rozwoju dziecka i orientacji w przestrzeni, aniżeli jego sprawności intelektualnych i możliwości graficznego odtwarzania. Globalność ruchów, słaba kontrola oka nad ruchami rąk, braki w ich różnicowaniu i precyzji, niewyuczone jeszcze umiejętności i nawyki a przede wszystkim często niezdecydowana jeszcze przewaga stronna (lateralizacja) – to cechy, które musi brać pod uwagę każdy, kto praktycznie przystępuje do pracy nad przygotowaniem dzieci w wieku przedszkolnym do nauki pisania. Obok cech charakteryzujących dany okres rozwojowy występują wśród dzieci różnice indywidualne, wynikające z wielu rozmaitych przyczyn zewnętrznych, środowiskowych, które wpływają na dużą rozpiętość poziomu sprawności dzieci tego samego rocznika.
Nauczanie pisania polega w początkowej fazie na odwzorowywaniu, czyli wiernym i dokładnym odtwarzaniu graficznych liter i wyrazów z modelu przedstawionego dziecku przez dorosłego. Jest to zadanie trudne i skomplikowane, ponieważ możliwości odwzorowywania graficznego są u dzieci w wieku przedszkolnym jeszcze bardzo ograniczone tak pod względem percepcji jak i motoryki. Graficzne odwzorowywanie narzuca dziecku tę szczególną trudność jednoczesnego wiązania czynności analizy i syntezy w operacji wzrokowej i ruchowej. Natychmiastowe przekształcenie obrazu wizualnego na obraz ruchu jest pierwszorzędnym wykładnikiem dojrzałości do pisania. Trudności i opóźnienia w osiąganiu tej dojrzałości powodowane są rozmaitymi przyczynami. Same właściwości rozwojowe przedszkolnego ( brak podzielności uwagi, brak drożności między analizatorami, rodzaj spostrzegania itp.) nie sprzyjają wiernemu odtwarzaniu graficznemu.
Opóźnienia środowiskowe wielu dzieci oraz indywidualne, fragmentaryczne niedobory rozwojowe stanowią częstą przyczynę braku osiągnięcia dojrzałości do pisania w wieku 6-7 lat. Najczęściej spotykane trudności w prawidłowym i wiernym odtwarzaniu graficznym dotyczą:
- Ruchowego wykonawstwa charakteryzującego się słabą koordynacją ruchową (współpraca między poszczególnymi partiami mięśni i odpowiednimi stawami ramienia, przedramienia, nadgarstka, dłoni i mięśni palców) oraz kontroli wzrokowej;
- Rozumienia a następnie łączenia znaczenia dźwięku (głoski, sylaby, słowa) z odpowiadającym mu znakiem graficznym (litery, zespoły liter, wyrazy);
- Ujmowania kształtu graficznego ( litery, wyrazu) jako całości zawierającej kilka elementów składowych;
- Rozumienia stosunku między elementami całości pod względem takich cech, jak kierunek, proporcje wymiarów, miejsce elementów całości.
Traktując skomplikowane zadanie przygotowania ręki i umysłu dziecka do przyszłej nauki pisania w szkole jako całościowy system, trzeba oprzeć go na rozwojowych możliwościach i potrzebach dziecka, takich jak własna aktywność, działanie przez zabawę, ciekawość, tendencje naśladowcze. Dlatego właśnie podstawową formą nabywania przez dziecko sprawności psychoruchowych powinna być zabawa najpierw spontaniczna i indywidualna, w której rolą dorosłego jest stworzenie jej właściwych warunków, przestrzeganie codziennej możliwości takich zabaw oraz uważna ich obserwacja a często zachęta i prowokowanie dziecka do ich podejmowania.
W zabawie tego typu dziecko – operując różnorodnym materiałem – manipuluje, poszukuje, doświadcza i naśladuje z własnej inicjatywy powtarza rozmaite czynności, nabierając w nich wprawy. Dopiero na tym gruncie rozwijać się powinny zabawy organizowane w zespole, w których stawia się dzieciom określone zadania, gdzie występują pewne cechy pracy np. uzyskanie określonego rezultatu, wytworu oraz cechy świadomego ćwiczenia sprawności. Równolegle z zabawą ruchową i konstrukcyjną rozmaitych rodzajów, dziecko podejmuje działalność plastyczna, która towarzyszy mu od początku pobytu w przedszkolu i od służy pośrednio przyszłej gotowości dziecka do nauki pisania; w działaniu plastycznym dziecko przechodzi również drogę od zabawy motorycznej do stawiania sobie samemu zadań, jak również do stawiania mu ich przez nauczycielkę.
Szczególną rolę w procesie przygotowania do pisania spełniać mogą umiejętne, pozyskane w pracy wychowawczej zamiłowania dekoracyjne dzieci. Twórczość dekoracyjna stanowi bowiem naturalny pomost między realistycznym rysunkiem dziecka a znakiem abstrakcyjnym, który nie ma realnego znaczenia. Stąd już tylko krok dzieli dziecko od zrozumienia i posługiwania się symbolem graficznym jako umownym znakiem, wyrażającym określone treści. Zrozumienie symbolu jest podstawowym warunkiem osiągnięcia dojrzałości umysłowej i efektywnego uczenia się pisania, czytania i matematyki w klasie pierwszej. Z tego powodu tak dużą wagę przywiązujemy do stopniowego zapoznania dzieci w ich codziennym życiu z funkcją oznaczania.
2. Spostrzeganie i procesy poznawcze dziecka sześcioletniego
Rozwój motoryki dziecka jest ściśle związany z jego rozwojem psychicznym i im młodsze dziecko, tym trudniej rozpatrywać te procesy oddzielnie. Ruch jest początkiem każdego poznawania. Jak wiadomo pierwsze spostrzeżenia dziecka w okresie niemowlęcym są spostrzeżeniami ruchowymi związanymi z własnym ciałem. W okresie przedszkolnym spostrzeżenia kinestetyczno-ruchowe mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się nie tylko wykonywanych przez dzieci czynności motorycznych, ale odgrywają podstawową rolę w rosnącej świadomości kierowania, pobudzania i hamowania całych zespołów ruchowych. Spostrzeżenia stawowo-mięśniowe są dla dziecka pierwszym doświadczeniem kierunków odniesieniu początkowo do swego ciała, a następnie przestrzeni otaczającej. Szybciej i dokładniej dzieci spostrzegają te przedmioty, które stanowią dla nich źródło atrakcji, sprawiają przyjemność. W spostrzeganiu odgrywają, więc podstawową rolę emocje, uczucia i zabawowa motywacja dziecka oraz wynikająca stad jego mimowolna uwaga.
W doświadczeniu gromadzonym przez wielokrotne, codzienne działania na przedmiotach, zabawę nimi i kontakt ze zjawiskami, czynnościami, zachowaniem się innych osób w otoczeniu-dziecko nabywa umiejętności różnicowania znanych sobie przedmiotów i rzeczy a nawet zaczyna zdawać sobie sprawę z niektórych zależności między nimi. Analityczne spostrzeganie dotyczy jednak tylko znanych konkretów. W rozwoju spostrzegania analitycznego najistotniejsze znaczenie ma zabawa, w ramach, której dziecko zbiera najwięcej informacji o przedmiotach otoczeniu oraz zapoznaje się praktycznie z różnymi rodzajami działania, wśród których działalność plastyczna i konstrukcyjna ma pierwszorzędne znaczenie. Na rozwój spostrzegania analitycznego najistotniejsze znaczenie ma zabawa, w ramach, której dziecko zbiera najwięcej informacji o przedmiotach otoczeniu oraz zapoznaje się praktycznie z różnymi rodzajami działania, wśród których działalność plastyczna i konstrukcyjna ma pierwszorzędne znaczenie. Na rozwój spostrzegania analitycznego znaczny wpływ ma mowa dziecka i dorosłego. Nazywanie rzeczy i ich części ma znaczenie wzmocnienia i utrwalania wyobrażeń rzeczy.
Gromadzone i powtarzane doświadczenia pozostawiają ślady w pamięci dziecka. Na ich podstawie tworzy ono obrazy rzeczy uprzednio spostrzeganych. Wyobrażenia odgrywają niezmiernie istotną rolę w rozwoju intelektualnym, są pierwszą formą abstrahowania. Bogactwo wyobrażeń stanowi w rozwoju psychicznym dziecka pomost między spostrzeganiem a tworzeniem pojęć.Przez porównywanie identycznych oraz różnych przedmiotów i elementów otoczeniu dziecko dokonuje pierwszych obserwacji umysłowych, polegających na wyróżnieniu cech (analiza) w istniejących całościach; przy czym zaczyna sobie zdać sprawę ze zjawiska złożoności rzeczy z wielu części, co nie znaczy, iż przestają one całościami. Na tym polega istota pojmowania syntezy w dziecięcych operacjach intelektualnych. Jest to jeszcze synteza o charakterze pierwotnym, w której dziecko wyróżnia elementy, lecz nie spostrzega stosunków, stosunków, jakich elementy te pozostają wobec siebie. Obojętne, bo niezauważalne są dla dziecka początkowo takie cechy, jak położenie, miejsce części w całości, stosunek wymiarów jednej części wobec innej, a nawet kierunek usytuowania danego przedmiotu w przestrzeni. Cechy stosunków nie są dane bezpośrednio a wynikają dopiero z zestawienia wielu elementów powiązany kształt. Ujmowanie, więc stosunków spostrzeganiu rozwija się u dzieci najpóźniej jest wynikiem wielokrotnych doświadczeń, dzięki którym zaczynają one rozumieć funkcję przedmiotów. W miarę wzrostu sprawności ruchowej i stale poszerzającego się zakresu działań zwiększa się znacznie poznawcza aktywność dzieci. Dłużej i dokładniej potrafią z własnej inicjatywy koncentrować uwagę na przedmiotach zjawiskach, które je interesują, wykazują dodatkowy wysiłek woli, jeśli zależy im na osiągnięciu rezultatu własnego działania. Dzieci sześcioletnie zdolne są dokonywać obserwacji, czyli spostrzegać świadomie, celowo, w sposób zorganizowany. Jakkolwiek jednak obserwacje przedszkolaków są pierwszym krokiem do przyszłych czynności o charakterze abstrakcyjnym, pozostają one jednak w okresie przedszkolnym jeszcze silnie związane z konkretami.
3. Rozwój manualny dziecka sześcioletniego
W końcowym okresie wieku przedszkolnego dzieci osiągają już wysoki poziom zręczności, płynności i elastyczności motorycznej. Niektóre ruchy ulegają automatyzacji, co jest widoczne w harmonijnym ich wykonaniu. Bardzo istotnym przejawem wysokiego stopnia sprawności ruchów jest ich przewidywanie ( adaptacja ruchowa), które przewija się we wcześniejszym przystosowaniu pozycji ciała, ustawieniu ręki do czynności mającej nastąpić. Jest to wynik wielokrotnych doświadczeń ruchowych, przez które dziecko osiąga tę zdolność,,przymierzania się” do ruchu, zanim zostanie on wykonany.
Dzięki rozszerzającym się znacznie w tym okresie różnorodnym działaniom manualnym rozwija się dokładność wielu skomplikowanych czynności rąk. Dzieci potrafią już bez trudu nawlec igłę, połączyć różnymi sposobami drobne części zmajstrowanych przedmiotów, wykazują dużą precyzję w rysowaniu, tworząc niejednokrotnie miniaturowe kompozycje, wykonując szereg szczegółowych elementów postaci ludzkich itp. Wiele czynności potrafią już wykonać bez kontroli wzroku. Wzrasta znaczenie i rola słownej instrukcji w objaśnianiu zespołów czynności i działań. Coraz częściej zastępuje ona pokaz ruchów. Dzieci opanowują cały szereg schematów ruchowych, w których płynnie łącza poszczególne, kolejne czynności. Sześciolatkom zależy już nie tylko na wyniku ich działań, rezultatach czynności, ale zaczynają oceniać jakość wykonania ruchów. Stąd zainteresowanie współzawodnictwem, gdzie zachodzi porównywanie siebie z innymi.
Istotny wpływ na osiągane wyniki manualnych praktycznych działań (wykonywanie czynności użytkowych, dających określone efekty w oparciu o nabyte nawyki ruchowe) mają również wrodzone właściwości fizyczne i psychiczne, rodzaj temperamentu i związaną z nim pobudliwość. Zdarza się często, iż zahamowania ruchowe mają podłoże nerwicowe. Ujawniają się z racji obaw i lęków w wyniku wcześniejszych przykrych doświadczeń. Jednakże najistotniejsze znaczenie dla osiągania sprawności ruchowych ma właściwe dostarczanie dzieciom bodźców dla rozwoju motorycznego. Dobór i organizację fizycznego wysiłku dziecka oraz rozwijanie jego ruchowych sprawności trzeba uzależnić od potrzeb rozwojowych i możliwości z nimi związanych, a więc od rozwoju fizycznego psychicznego każdego dziecka.
Sprawność ruchowa lub motoryczna uzależniona jest od osiągnięcia przez dziecko odpowiedniego do wieku i jego potrzeb życiowych stopnia rozwoju i opanowania umiejętności koordynacji mechanizmu ruchowego. Prawidłowo ukształtowane postępowanie ruchowe składa się z szeregu czynności następujących po sobie w sposób uporządkowany, zachowujący relacje między kolejnymi fazami wiodącymi do celu. Na wytworzenie odpowiedniej sprawności ruchowej mają wpływ:
Fazowość ruchu oznaczająca, iż składa się on z kolejnych etapów spełniających określone funkcje.
Harmonia ruchów, a więc zachowanie ładu i systematyczności w następowaniu składowych czynności ruchowych.
Rytm ruchu, polegający na cykliczności napięć i rozluźnień mięśni zaangażowanych czynności ruchowej.
Przenoszenie ruchu, czyli transmisja energii kinetycznej na kolejne części ciała, wywołująca właściwe uaktywnienie określonych grup mięśni.
Płynność ruchu to jago przebieg po zaokrąglonych torach w sposób ciągły, uwzględniający zwolnienia i przyspieszenia oraz stopniowe przejścia między napięciami.
Przeciwstawieniem płynności jest kanciastość- przerywanie- szarpanie.
Elastyczność ruchu, wymagająca umiejętności amortyzowania ruchów własnego ciała, wygaszania rozpędu, przejścia z ruchu do ruchu.
Przewidywanie- antycypacja, pozwalająca zaplanować postępowanie celowe i uprzedzać nadchodzące sytuacje.
4. Rozwój graficznych spostrzeżeń dzieci a możliwości odwzorowywania
Rozwój spostrzegania kształtów jest uwarunkowany stopniem ich skomplikowania. Najczęściej wyróżniają dzieci kształty mało zróżnicowane, ponieważ można je ogarnąć jednym rzutem oka, w ujęciu globalnym. Są to: figury koliste lub układy zamknięte o prostych kątach, kształty o nie krzyżujących się liniach, pełne płaszczyzny – figury na tle. Prostsze do rozpoznania są figury symetryczne i regularne, o wyraźnie zarysowanych, zwartych częściach składowych, aniżeli układy asymetryczne. Na dalszym etapie w rozwoju spostrzegania kształtów graficznych znajdują się formy konturowa, powstałe z układu linii. Ujęcie w spostrzeganiu formy linearnej wymaga od dziecka obwiedzenia jej konturu ruchami gałki ocznej.
Kierunek poziomy i pionowy jest przez dzieci spostrzegany i wyodrębniany w rysunku wcześniej, niż wszelkie kierunki skośne. Pion i poziom są kierunkami jednoznacznie określonymi, podczas gdy skośność jest pojęciem wieloznacznym. Dopiero po przyswojeniu sobie kierunku poziomego i pionowego zdolne jest dziecko ujmować skośność relacji z nimi. W spostrzeganiu ruchowym kierunków podczas bazgrania, rysowania, małe dzieci początkowo posługują się ruchem dośrodkowym,,kusobnym”, kierując go od prawej strony ku lewej. Jest to najbardziej naturalny rodzaj ruchu małego dziecka, w którego wykonaniu czynne są mięśnie zginacze. Rysowanie ruchem odśrodkowym pojawia się nieco później i jest wynikiem wielu doświadczeń ruchowych dziecka, a także wpływu otoczenia. W ośrodkowym ruchu ręki biorą udział prostowniki (mięśnie antagonistyczne).
Własna działalność rysunkowa i konstrukcyjna dzieci, gromadzenie dzięki niej doświadczenia mają decydujący wpływ na dalszy rozwój spostrzegania kształtu graficznego, szczególnie w zakresie analizy wzrokowej i stopniowego zbliżania się dziecka do ujmowania syntezy kształtu, czyli wewnętrznej jego struktury. Te same struktury graficzne, które dziecko odtwarza spontanicznie i bez trudności w dowolnym rysowaniu, nadając im specyficzny stygmat dziecięcej twórczości – stają się jednak trudnością nie do pokonania w odtwarzaniu podanego wzoru. Odtwarzanie graficzne ze wzoru jest dla dziecka niezwykle skomplikowaną czynnością wymaga, bowiem łączenia kilku funkcji równocześnie: wzrokowego spostrzegania kształtu wraz z dokonaniem jego analizy, przetwarzania go równocześnie na dynamiczny obraz ruchowy, porównania (połączonego z koniecznością przenoszenia wzroku z modelu na powstającą reprodukcję i odwrotnie) oraz dokonania ostatecznej syntezy kształtu w działaniu motorycznym.
Bibliografia:
F. Guillaumond, Nauka komunikowania się w grupie przedszkolnej, CYKLADY, Warszawa 2000
M. Dmochowska, Zanim dziecko zacznie pisać, WSiP , Warszawa 1986
M. Dmochowska, Droga dziecka do nauki pisania, PZWS , Warszawa 1989
A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika Wczesnoszkolna, Warszawa 2002 Fundacja Rozwoju Edukacji Europejskiej i Bezpieczeństwa
L. Denisiuk i H. Mielcarowa, Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, Warszawa 1985, PZWS
J. Jastrząb, Usprawnianie funkcji percepcyjno- motorycznych dzieci dyslektycznych, Warszawa 1994, Centrum metodyczne pomocy psychologiczno-pedagogicznej MEN
