Model edukacji z pomocą komputera pozwala na efektywniejsze przygotowanie młodego człowieka do funkcjonowania we współczesnym świecie. Ma on kolosalne znaczenie zwłaszcza przy kształceniu dzieci niepełnosprawnych.
Komputer z odpowiednim programem edukacyjnym, specjalnymi urządzeniami pomagającymi osobom niepełnosprawnym przynosi duże postępy w nauce, terapii pedagogicznej i rewalidacji, a także logopedii. Dla osób sprawnych inaczej niejednokrotnie komputer staje się jedynym dostępnym i możliwym stanowiskiem do nauki, mocno indywidualizującym proces kształcenia.
Komputer powinien być wykorzystywany w pracy z dziećmi z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu, a więc dyslektykami, dysgrafami i dysortografami, z dziećmi z upośledzeniem słuchu, wzroku, z zespołem Downa, mózgowym porażeniem dziecięcym i w końcu upośledzeniem umysłowym. By zapewnić odpowiedni im rozwój osobowości, konieczne jest stosowanie odpowiednich metod. Jedną z nich jest zastosowanie w pracy rewalidacyjnej, terapeutycznej i logopedycznej komputera z odpowiednim oprogramowaniem. W pracy z dziećmi z różnymi dysfunkcjami dużą rolę odgrywa zwykły program graficzny typu Paint, Notatnik czy WordPad.
Bardzo ważnym elementem w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi jest wykorzystanie urządzeń specjalistycznych, np. syntezatorów mowy i systemów pozwalających na jej rozpoznanie. Niebagatelną rolę odgrywają ułatwienia, które można znaleźć w Panelu sterowania. Dzięki nim możliwe jest dostosowanie podstawowych parametrów do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Można tu ustawić właściwe parametry klawiatury komputera, dźwięku, ekranu myszy i przedmiotów ogólnych. Dla osób o mniejszym upośledzeniu wzroku proponuje się programy powiększające elementy znajdujące się na ekranie monitora. Specjalne układy klawiatur potrzebne są dla dzieci niepełnosprawnych mających niedowład, spastyczność górnych narządów ruchu, umysłowo, bądź też wzrokowo upośledzonych. Łatwość obsługi, wprowadzania znaków, wydawania poleceń i poruszania się w programach stanowi o atrakcyjności i alternatywności tej klawiatury. Wszechstronna nauka oraz różnorodność zajęć na komputerze wymusza konieczność bardzo łatwego przystosowania klawiatury do współpracy z komputerem. Klawiatura wyposażona jest w nakładki gotowe do pracy z każdym oprogramowaniem, które działa ze standardową klawiaturą. Specjalne ustawienia nakładek pozwalają np. na dostosowanie ustawień klawiatury pod względem szybkości odpowiedzi i powtórzeń programów. Jest to bardzo przydatne dla osób, które mają problem z dokładnym lub zbyt długim przyciskaniem klawiszy. Klawiatura posiada wygodny i elastyczny w użyciu przełącznik, dzięki któremu możliwa jest praca z różnorodnym oprogramowaniem. Jednocześnie jest to idealne narzędzie integrujące pracę użytkownika niepełnosprawnego z użytkownikiem wykorzystującym standardową klawiaturę, gdyż takowa może być podłączona jako druga, równolegle pracująca. Cóż z tego, jeśli koszt takiej klawiatury równa się cenie zakupu prawie całego komputera (blisko 3 tysiące zł). (R.Podgórska, Komputer w edukacji dzieci niepełnosprawnych - online).
Praca z dziećmi niepełnosprawnymi, aby była skuteczna, wymaga prostych i ciekawych pomocy dydaktycznych. Możemy je utworzyć przy pomocy komputera, a ich jakość jest trwalsza i bardziej atrakcyjna. Bezpośrednie wykorzystanie komputera do realizacji zajęć dydaktycznych może pełnić dwojaką funkcję:
sprzyjać aktywizowaniu uczniów, wywoływać ich pozytywną motywację do nauki przez uatrakcyjnienie procesu dydaktycznego,
wzbogacać proces kształcenia o nowe środki ilustracji procesów i obiektów poznawanych (J.Łaszczyk, 1998, s.14).
Komputer zaś, przez swą atrakcyjność techniczną, a nawet tajemniczość, sam sobą wywołuje zainteresowanie, pozytywną motywację do pracy z tym skomplikowanym urządzeniem, a więc i do nauki, wywołuje i utrzymuje aktywność własną ucznia.
W pracy z dzieckiem niepełnosprawnym komputer może być wartościowym narzędziem stanowiącym pomoc:
w przygotowaniu przez nauczyciela lekcji lub jednostki metodycznej realizowanej następnie bez użycia komputera,
w realizacji wyznaczonych programem kształcenia zajęć dydaktycznych wspomaganych komputerowo,
w diagnozowaniu i kontrolowaniu postępów rozwojowych ucznia,
w realizacji zajęć reedukacyjnych i korekcyjno - wyrównawczych,
utrwalaniu przyswojonej wiedzy i ćwiczeniu nabytych umiejętności i sprawności (J.Łaszczyk,1998, s.13).
W zakresie działań kompensacyjnych w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym komputer wyposażony w specjalne oprzyrządowanie pozwala dzieciom z mózgowym porażeniem dziecięcym pisać, rysować, korzystać z programów alternatywnej komunikacji. Grafika komputerowa daje możliwość łatwego sterowania eksponowanymi treściami odwzorowującymi poznawany obiekt lub jego fragmenty. W pracy korekcyjnej użycie komputera przynosi znaczącą pomoc, pozwala te ćwiczenia wykonywać szybciej i koncentrować się na jej podstawowej funkcji, a możliwość wprowadzenia elementów zabawowych czyni je bardziej atrakcyjnymi dla dziecka (A.Marciszewska, materiały z Konferencji Informatyka w Szkole, XVIII Toruń, 18-21.09.2002 - online).
Programy komputerowe mogą służyć w edukacji do usuwania zaburzeń rozwojowych, do rozwijania umiejętności intelektualnych, do stymulacji rozwoju osobowościowego, oraz pozwalają na poznanie podstaw jego obsługi poprzez oswojenie się z najnowszą technologią.
Oligofrenopedagog M. Siedlecka, po zakończeniu trwającego trzy lata projektu dokonała podsumowania. We wnioskach podaje, iż wykorzystanie programów komputerowych w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo sprawiło, iż:
1. Dzieci zdobyły umiejętności w zakresie podstaw obsługi komputera.
2. Wydłużył się u nich czas koncentracji uwagi na zadaniu.
3. Ćwiczenia rewalidacyjne stały się mniej żmudne i uciążliwe.
4. Zmniejszyły się trudności w początkowej nauce czytania.
5. Dzieci odzyskały poczucie własnej wartości i wiarę we własne siły.
6. Dzieci mogły w sposób bardzo atrakcyjny, zabawowy i bezstresowy uczyć się czytać, pisać i liczyć.
7. Czas trwania ćwiczeń wydawał się dziecku krótszy.
8. Dzieci były pozytywnie motywowane do pracy na lekcjach.
9. Dzieci często odnosiły sukces i były nagradzane. (Szkoła Specjalna, 1998, s.192)
Komputer jest wspaniałym, choć jeszcze niedocenionym narzędziem rewalidacji. Ogromną wartością jest zastosowanie programów multimedialnych wymuszających działanie wszystkich analizatorów i przemycających do umysłu dziecka treści rozwijające dziecko poznawczo. Zabawa z komputerem to również nauka jego obsługi.
Mówiąc o pomocy dzieciom niepełnosprawnych należy zawsze pamiętać o stopniu upośledzenia lub niepełnosprawności i jej cechach charakterystycznych, jak też różnicach, które mimo to występują u osób, określonych tym samym stopniem. Działania korekcyjne, zmierzające do naprawy zaburzonej funkcji organicznej bądź psychicznej, wsparte komputerowo mogą przynieść zupełnie nową jakość. Rzecz w tym, iż użycie komputera pozwala nauczycielowi, a także uczniowi, staranniej kontrolować wykonywane czynności, a niekiedy wręcz wymusza precyzyjne ich wykonanie. Efekt, o którym mowa, uzyskujemy dzięki temu, że komputer tworzy szerokie możliwości obrazowania wzorca poprawnego działania i jego wyniku, co umożliwia szybkie korygowanie błędów. Dotyczy to nie tylko korekcji zaburzonej sfery ruchowej, ale także np. wad wymowy czy zaburzeń w procesie odwzorowywania.
Działania usprawniające to kolejny zakres zastosowań komputera w procesie rewalidacyjnym. Już sama obsługa systemu, wymagająca posługiwania się klawiaturą lub myszą, usprawnia rękę, ćwiczy koordynację wzrokowo - ruchową, rozwija umiejętność koncentracji uwagi, spostrzegawczość, a także inne funkcje percepcyjne. Dynamizowanie wysiłku jednostki, nastawionego na usprawnianie zaburzonej funkcji jest może najważniejszym wymiarem pracy rewalidacyjnej niezależnie od rodzaju niepełnosprawności podmiotu. Dla osiągnięcia tego celu niezbędne jest oddziaływanie na sferę motywacji oraz ściśle z nią związaną sferę emocji. O wykorzystywaniu komputerów w pomocy psychologicznej pisze również N.E.Brewer. "Dzieci zawsze wydają się zainteresowane zarówno słuchaniem, jak i opowiadaniem własnych historii, a w dzisiejszych czasach komputer znajduje się w wielu klasach i domach. Dla młodzieży jest to fascynujące urządzenie (...)." (H.Kaduson, Ch.Schaefer, 2002, s.46).
Inną zaletą tej metody jest poczucie ważności, jakie daje dziecku praca przy komputerze. To wzmacnia poczucie pewności siebie. Dzieci czują się ważne bez względu na to, czy piszą same, czy dyktują opowiadanie piszącemu. Dzieci agresywne lubią sprawować władzę nad komputerem, choć jednocześnie muszą hamować zachowanie, które sprawiłoby, że komputer przestanie spełniać polecenia, których oczekują.
Klasyfikacja pedagogiczna programów komputerowych obejmuje:
programy kształcące sprawności psychomotoryczne (rozwijające deficyty),
pomagające w opanowaniu określonych umiejętności,
wspomagające zdobywanie wiedzy.
Programy kształcące sprawności psychomotoryczne dzieli autor na:
programy kształcące analizę percepcyjną,
programy kształcące syntezę percepcyjną,
programy kształcące sferę ruchową,
programy kształcące koordynację percepcyjno - motoryczną.
Programy ułatwiające opanowywanie umiejętności można dalej klasyfikować ze względu na rodzaj kształconej umiejętności. Programy ułatwiające zdobywanie wiedzy także można dalej dzielić ze względu na opanowywany materiał. (M.Modzelewski, s.25,26)
Terapeuta dobierając go powinien dokładnie określić jego cele, oraz ocenić formalne cechy programu ze względu na jego:
atrakcyjność,
polisensoryczność techniki kształcenia (terapii),
komunikatywność i łatwość obsługi, otwartość programu (możliwość dostosowania do potrzeb i możliwości dziecka),
otwartość programu,
scenariusz (projekt),
czas i tempo,
instrukcję programu.
Liczą się też walory emocjonalne programu, gdyż od tego zależy zaangażowanie dziecka w proces terapeutyczny. Tu zwrócić uwagę należy na:
atrakcyjność programu,
pozytywne wzmocnienia,
sympatię, zabawność, wyobraźnię i komizm (powodujące zmianę nastawienia dziecka do zajęć rewalidacyjnych). (M.Modzelewski, s.31,32)
Terapia z wykorzystaniem komputera wpływa również pozytywnie na dzieci nadpobudliwe. Są one zainteresowane pracą przy komputerze, co powoduje, że wyciszają się, są bardziej skupione i skoncentrowane. Przy doborze programu należy wziąć pod uwagę system wzmocnień. W przypadku dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną jest to bardzo ważne. Przykładem takiego programu jest "Klik uczy czytać". Chłopiec, który jest przewodnikiem, często chwali dzieci za dobrze wykonane zadanie. Należy pamiętać, że nie wzmacniamy sytuacji nieprawidłowych, ponieważ w ten sposób utrwalamy złe postępowanie.
Dopasowując i wdrażając terapię przez komputer należy kierować się pewnymi zasadami. Zanim zastosujemy program komputerowy powinniśmy dokonać analizy skuteczności ewentualnych działań.
Analiza ta obejmuje:
a) diagnozę pedagogiczną i psychologiczną uwzględniającą możliwości psychofizyczne osoby poddanej terapii;
b) dobór i kolejność wykorzystania programów w procesie terapii komputerowej.
W trakcie doboru i oceny programów stosowanych w terapii bierzemy pod uwagę wartość merytoryczną programów oraz zasady rewalidacji, wśród których wyróżniamy:
a) kryterium możliwości intelektualnych i kompensacyjnych: kompensacja różnych zaburzeń i rozwijanie wrażliwości zmysłowej oraz procesów instrumentalnych,
b) kryterium stopniowania trudności: na początku stosujemy programy proste i sprawiające dziecku dużo radości, będące dla niego jednocześnie dobrą zabawą. Jako utrudnienie w późniejszych etapach terapii możemy zastosować szybsze tempo pracy oraz programy bardziej skomplikowane,
c) kryterium funkcji pełnionych przez program: czy program spełnia funkcje terapeutyczne i rozwija nie tylko jedną wyizolowaną cechę, lecz działa kompleksowo na inne,
d) kryterium merytoryczno-graficzno-dźwiękowe: jakie realizowane są cele poprzez zastosowanie danego programu, czy program koncentruje uwagę grafiką, udźwiękowieniem, co konkretnie rozwija i jaka jest jego wartość merytoryczna,
e) kryterium motywacyjno - relaksacyjne: terapia powinna zachęcać dziecko do dalszej pracy poprzez uzyskanie w wyniku ćwiczeń pozytywnych efektów, co daje motywację do dalszego działania,
f) kryterium rozwoju społecznego: nauka nowych umiejętności, przełamanie stereotypowego myślenia na temat komputerów i ich zastosowania we współczesnej terapii pedagogicznej - przygotowanie do życia, podjęcie zatrudnienia, w końcu stworzenie wartościowego miejsca pracy (skrypt PCTP).
Bibliografia:
1. Kaduson H., Schaefer Ch, Zabawa w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2002,
2. Łaszczyk J., (red.), Komputer w kształceniu specjalnym, WSiP, W-wa 1998,
3. Łaszczyk J.: "Rola komputera w rewalidacji dzieci specjalnej troski" w: Szkoła Specjalna,
4. Marciszewska A., Wspomaganie nauczania indywidualnego internetowymi technologiami komunikacyjnymi i multimediami, Informatyka w Szkole, XVIII Toruń, 18-21.09.2002 - online,
5. Podgórska R., Komputer w edukacji dzieci niepełnosprawnych - online, maj 2002,
6. Modzelewski M., Klasyfikacja i kryteria oceny edukacyjnych programów komputerowych. W: Komputer..., opus cit. (red.: J. Łaszczyk),
7. Skrypt Pomorskiego Centrum Terapii Pedagogicznej, Komputer w rewalidacji osób upośledzonych umysłowo.
Anna Dylewska |
