Powstawanie autorytetu nauczyciela jest procesem długotrwałym i dokonuje się w głównej mierze poprzez sprawdzenie jego szeroko pojętych kompetencji, tak przedmiotowych jak i w kwestiach wychowawczych, czego rezultatem staje się zaufanie oraz gotowość podporządkowania się uczniów poleceniom pedagoga. Jeżeli gotowość taka się pojawi, autorytet staje się faktem społecznym.
Autorytet wielokrotnie sprawdzany, jeźeli się utrzyma przez czas dłuższy, stopniowo przestaje podlegać ocenie oraz kontroli społecznej, otrzymuje swoisty kredyt zaufania. Można wtedy mówić o jego wpływie i skuteczności tego wpływu, czyli możliwości kształtowania innych. Nauczyciel mający autorytet staje się, bowiem swego rodzaju wzorem do naśladowania, pozytywnym przykładem postawy, myślenia i działania realizowanego w jakiejś dziedzinie życia człowieka. Niekwestionowaną pozycję takiego pedagoga mogą zachwiać jedynie oczywiste błędy przedmiotowe lub wychowawcze. Z tego właśnie względu, potrzebna jest nauczycielowi zdolność samooceny własnych kompetencji oraz, jeżeli sytuacja tego wymaga, pogłębianie swojej wiedzy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że doskonalenie wiedzy pedagogicznej w bardzo szerokim zakresie, łącznie z zapoznawaniem się z najnowszymi publikacjami w tym zakresie jest, co najmniej tak samo ważne, o ile nie ważniejsze, od pogłębiania wiedzy przedmiotowej, z uwagi na mnożące się problemy wychowawcze w szkołach. Niezbędna jest ciągła baczna obserwacja zachowania uczniów podczas całego procesu dydaktycznego oraz ich form sprzeciwu, aby podjąć najlepsze, adekwatne do sytuacji działania rozwiązujące sytuacje konfliktowe. Nauczyciel powinien być świadom samooceny uczniów oraz bieżącej oceny swojej postawy w różnych sytuacjach i konfrontować ją z oceną własną. Potrzebna jest przy tym konstruktywna, bezstronna, pozbawiona emocji o ile to możliwe, ewaluacja zaistniałego problemu mająca na celu łagodzenie zaistniałych konfliktów poprzez negocjacje z wychowankami, co sprawia, że uczniowie nie odrzucają nauczyciela, podporządkowują się mu.
Pedagog powinien kierować procesem nauczania oraz wychowania. Niezależnie od innych czynników szkolnych i pozaszkolnych wywierających wpływ na efekty jego pracy, zależą one w bardzo dużej mierze od stosunków międzyludzkich, jakie zdoła on wytworzyć w podległej mu grupie wychowawczej podczas procesu dydaktycznego. Jedną z podstawowych cech niezbędnych w pracy pedagogicznej jest życzliwość do podopiecznych. Ważne jest przy tym, aby była ona naturalna, prawdziwa, wynikająca z troski o uczniów. Jest ona dla nich szczególnie istotna w sytuacjach kryzysowych w obliczu trudności piętrzących się przed nimi podczas nauki. Nic nie może zastąpić serdeczności i życzliwości pedagoga wobec podopiecznych w momentach niepowodzeń. Ma to olbrzymi wpływ na wzajemne relacje uczeń - nauczyciel oraz na wyniki nauczania przedmiotu, zachęca do współpracy. Postawa uczniów wobec obowiązków szkolnych oraz nauczyciela zależy w ogromnej mierze od metod nauczania i oceny stosowanych przez pedagoga. Nauczyciel powinien mobilizować do wysiłku poprzez motywujący system oceny, pomagać oraz wspierać w trudnych sytuacjach a nie jedynie krytykować oraz ganić. Często w codziennej pracy i nieustannej, najczęściej bezskutecznej walce z czasem zapominamy lub nie doceniamy bardzo silnie występującej u uczniów potrzeby uznania i sukcesu. Nie wykorzystujemy w wystarczającym stopniu pozytywnych cech rywalizacji i nie stwarzamy szans stymulujących pogłębianie procesu dydaktycznego.
Przyswajanie przez uczniów ustalonych w społeczeństwie zasad postępowania i ich pełna akceptacja następuje szybko i trwale, jedynie w przypadku pozytywnych przykładów w osobach dorosłych z najbliższego otoczenia, to jest rodziny i jej bliskich znajomych oraz nauczycieli. Rola i praca nauczyciela jest szczególnie ważna aktualnie, wobec zaniku autorytetów, w tym również w rodzinie, objawiającym się postawami roszczeniowymi dzieci oraz lekceważeniem opiekunów. Znaczenie nauczyciela jako obiektu autorytetu jest ustalane i określane przez uczniów w oparciu o osobiste doświadczenia wyniesione z kontaktów z nimi, obserwacji, doświadczeń. Jego wygląd, czyny, słowa służą im jako wskazówki, na podstawie, których ustalają tożsamość nauczyciela. W procesie tym istotne jest wartościowanie i formułowanie ocen rozstrzygających o uznaniu go za autorytet. Wartościowanie to przejawia się w trzech formach:
- Emocjonalnej, pozytywne-negatywne, silne-słabe reagowanie na osobę i zachowanie nauczyciela
- Praktycznej, zbliżanie się, wejście w kontakt lub unikanie, obrona, atak, ucieczka.
- Słownej, formułowanie ocen i opinii dodatnich lub ujemnych, przypisywanie większej lub mniejszej wartości.
Podstawę wszelkich ocen stanowi porównanie, toteż uczeń porównuje zaobserwowany i odczuwany stan rzeczy do pewnego standardu, kryterium czy wzorca "idealnego nauczyciela". Uczniowie pragną i oczekują, aby nauczyciel był - jak to nazywają - "ludzki", a więc wspierał ich i pobudzał do wysiłku mającego na celu pogłębienie wiedzy i umiejętności, doceniając jednocześnie i szanując odrębność i indywidualne potrzeby oraz poglądy każdego z nich. Powoduje to konieczność wnikliwej oceny charakteru oraz możliwości poszczególnych jednostek oraz zróżnicowanego, nieszablonowego postępowania w kontaktach z uczniami w różnych sytuacjach. Należy przy tym zwrócić uwagę na następujące czynniki:
- Najczęściej pierwsze kontakty z klasą decydują o akceptacji pedagoga przez grupę lub jego odrzuceniu i wymagają od nauczyciela zwiększonego wysiłku i staranności.
- Poza wysokim poziomem merytorycznym, prosty, dostosowany do poziomu klasy, zrozumiały sposób referowanych zagadnień, ma największy wpływ na naukę uczniów, co wpływa w bardzo dużym stopniu na ocenę wykładowcy.
- W celu budowy i utrzymania autorytetu szczególnej uwagi wymaga nauka oraz praca wychowawcza z jednostkami trudnymi oraz naturalnymi przywódcami klasy ze względu na ich duży wpływ na grupę.
Zdaniem uczniów nauczyciele dzielą się na cztery kategorie;
1) Którzy każą pracować
2) Z którymi można śmiać się i żartować
3) Z którymi można pracować i śmiać się
4) Którzy się nie liczą.
Uczniowie najbardziej lubią i szanują dość rzadką kategorię oznaczoną jako trzecia. Z niej też wywodzą się przede wszystkim autorytety osobowe nauczycieli. Pedagodzy, "z którymi można pracować i śmiać się" nie mają kompleksu zagrożonego autorytetu, nie zabiegają też o ten autorytet stosując nieetyczne techniki manipulacyjne. Oni go zdobywają niejako "po drodze", na marginesie tego, co robią, mówią, jak odnoszą się do poszczególnych uczniów.
W zachowaniach są elastyczni, skutecznie zaprowadzają ład na lekcji podejmując adekwatne do sytuacji działania. Są wiarygodni, budzą zaufanie, imponują wiedzą merytoryczną i potrafią ją interesująco przekazać wzbudzając zainteresowanie i zaangażowanie uczniów, co procentuje wzrostem motywacji do nauki. Ułatwiają uczniowi potwierdzenie jego własnej wartości poprzez wyzwolenie konstruktywnych zachowań i pozytywną samorealizację. Są nastawieni na rozwój ucznia, a nie na "realizację materiału dydaktycznego". Uczniowie to widzą, czują i doświadczają, toteż chętnie poddają się wpływowi intelektualnemu i moralnemu takiego nauczyciela. Nie są im potrzebne ani obrona ani atak, nauczyciel jest, bowiem po ich stronie, są razem a nie przeciw i razem starają się współdziałać w procesie edukacyjnym i rozwiązywaniu problemów wychowawczych..
Autorytet osobowy pedagoga powstaje w relacjach interpersonalnych z uczniami w wyniku akceptacji i uznania wartości przez niego reprezentowanych. Im silniej powiązane są te wartości z realizacją własnych celów i planów życiowych ucznia, tym nauczyciel ma na niego większy wpływ.
Poczyńmy wszakże ważną uwagę. Szkoła tym różni się od innych struktur, że ci, dla których została powołana jako instytucja muszą do niej uczęszczać (tzw. obowiązek szkoły). Jeżeli uczniowie widzą związek pomiędzy edukacją szkolną a swoimi bliższymi czy dalszymi planami, jeżeli jest środkiem do realizacji swoich celów życiowych, starają się opanować program dydaktyczny, szkoła jest dla nich "do przetrwania". W przeciwnym wypadku, jeżeli tego związku nie dostrzegają staje się "jednym wielkim nic". Ale i ci drudzy, jakkolwiek nauczyciel nie będzie brany przez nich pod uwagę jako obiekt autorytetu osobowego, w przypadku, gdy jest on nim dla rówieśników z klasy nie będą go na lekcjach lekceważyć. Opinia i akceptacja przez grupę klasową będzie odgrywała w takim przypadku rolę dyscyplinującą takich uczniów i w połączeniu z konstruktywnymi działaniami wychowawczymi pedagoga powinna zapewniać sukces dydaktyczny z klasą.
Innym poważnym problemem wpływającym na budowanie autorytetu nauczycieli jest ogólne zachwianie autorytetów pośród młodego pokolenia, związane z szybką transformacją ustrojową i przyspieszoną zmianą w hierarchii wartości. Upadkowi autorytetu rodziców towarzyszy również ich niewystarczające zaangażowanie w wychowanie dzieci. Rodzice dzieci sprawiających kłopoty wychowawczo dydaktyczne, w większości przypadków, z jednej strony bardzo słabo współpracują z nauczycielami w celu rozwiązywania zaistniałych problemów, zaś z drugiej, obarczając pedagogów pełną odpowiedzialnością za niezadowalające wyniki w nauce oraz wynikłe konflikty i problemy wychowawcze swoich dzieci często kwestionują ich kwalifikacje zawodowe i pedagogiczne. Co gorsze odbywa się to często w obecności uczniów i wpływa bardzo negatywnie na autorytet nauczyciela. Niskie zarobki w szkolnictwie spowodowały deprecjacje zawodu pedagoga w konsumpcyjnym społeczeństwie, gdzie miarą sukcesu wpływającą na szacunek i autorytet zawodowy jest status materialny.
Budowanie autorytetu nauczyciela podczas procesu dydaktycznego, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania, jest aktualnie zadaniem bardzo trudnym. Wymaga ona z jednej strony bardzo dobrego przygotowania zawodowego, w bardzo szerokim zakresie, zaś z drugiej, pełnego zaangażowania w proces dydaktyczno wychowawczy. Jest to przy tym proces bardzo powolny, który może być zachwiany jednym nieprzemyślanym krokiem, lecz bardzo trudny potem do odbudowania. Wszystko to powoduje, ze nauczyciele cieszący się autorytetem powinni być doceniani.
Bibliografia :
1. Dudzikowa M., Autorytet nauczyciela, w: Problemy opiekuńczo-wychowawcze, nr8, 1995.
2. Wnuk-Lipiński E., Czas autorytetów czy szamanów?, w: Problemy opiekuńczo-wychowawcze, nr9, 1995.
mgr Bożena Przepiórka
Zespół Szkół nr 14 w Gdyni |
