Spojrzenie na problem gotowości szkolnej, i to w odmiennej niż dotąd perspektywie , wymaga nowego sposobu myślenia o dziecku i jego rozwoju. Dziecko należy postrzegać jako pełnowartościową i stale zmieniającą się jednostkę, która znajdując się w momencie rozwojowym determinującym przebieg całego jego życia, wymaga szczególnej troski i wsparcia.
Zarówno w praktyce, jak i w teorii edukacyjnej pojęcia "dojrzałość szkolna" i "gotowość szkolna" używane są zamiennie. Dojrzałość szkolną można rozpatrywać w kontekście aktualnego rozwoju dziecka, zaś gotowość szkolną w aspekcie jego najbliższego rozwoju. Podstawę tego rozróżnienia stanowi rozumienie istoty mechanizmów rozwojowych dziecka. Strefa aktualnego rozwoju dziecka to mapa kompetencji dobrze przez nie opanowanych oraz funkcji dopiero dojrzewających, zaś strefa najbliższego rozwoju to obszar gotowości dziecka do zdobywania kompetencji leżących w zasięgu jego możliwości przy wspierającym otoczeniu społecznym.
Wieloaspektowe ujęcie problemu dojrzałości szkolnej wymaga osadzenia go w kontekście progu edukacyjnego, na który natrafia dziecko, przechodząc z przedszkola do szkoły. Problematyka progu szkolnego budzi szczególne emocje w aspekcie zachodzących zmian oświatowych.
W analizie zjawiska progu szkolnego konieczne staje się zdefiniowanie nie tylko dojrzałości szkolnej i gotowości szkolnej dziecka, ale także dojrzałości instytucjonalnej, która dotyczy zarówno przedszkola i szkoły. Szczególnie udanej próby określenia dojrzałości szkolnej dokonała B. Wilgocka-Okoń (2003, s.79), która jej istotę postrzega w "osiągnięciu przez szkołę takiego poziomu wrażliwości na dziecko, jego potrzeby, oczekiwania, uczenie się i możliwości rozwojowe, jaki stanowi o modyfikacji, kierunku i dynamice zmian programowo-edukacyjnych oraz zmian w procesie nauczania - uczenia się". Szkoła nigdy nie będzie placówką otwartą na dziecko, jeśli proponowane oferty edukacyjne nie będą wykorzystywały jego doświadczeń nabytych w okresie przedszkolnym. Oznacza to, że szkoła nie może postrzegać i oceniać dziecka w kategoriach zamkniętych zmian rozwojowych, zakończonych procesów, opanowanych funkcji i sprawności. Szkoła wznosi przed dzieckiem mur nie do pokonania, jeśli obraz jego rozwoju zamyka w ramach opanowanych standardów rozwojowych, z którymi dziecko do niej przychodzi, i - opanowawszy kolejne - ją opuszcza. Dojrzałość instytucjonalna to taka wrażliwość instytucji na dziecko, jego potencjał, potrzeby, możliwości i ograniczenia, która gwarantuje ciągłość oddziaływań edukacyjnych.
Czas poprzedzający pójście dziecka do szkoły jest okresem bogatym w różnorodne i inspirujące doświadczenia i wyzwania. W okresie poprzedzającym naukę w szkole dziecko musi sprostać wielu zadaniom życiowym, do których zaliczamy m.in.:
osiąganie stabilności fizjologicznej,
tworzenie prostych pojęć dotyczących rzeczywistości społecznej i fizycznej,
uczenie się nawiązywania kontaktów uczuciowych z rodzicami, rodzeństwem i innymi ludźmi,
rozwijanie umiejętności rozróżniania dobra i zła oraz kształtowanie się początków sumienia,
opanowanie sprawności ważnych w grach i zabawach,
kształtowanie postawy wobec siebie samego jako zmieniającego się organizmu,
uczenia się współżycia z rówieśnikami.
Zadania te obejmują zatem wszystkie sfery aktywności dziecka i dotyczą nabywania kompetencji poznawczych, społecznych, fizycznych i emocjonalnych, które stanowić będą podwaliny jego gotowości do podjęcia obowiązków szkolnych.
Dziecko w okresie przedszkolnym, stopniowo zdobywając orientację w najbliższym otoczeniu, intensywnie rozwija procesy poznawcze, a szczególnie spostrzeganie, myślenie, uwagę, pamięć oraz mowę.
Do podjęcia nauki czytania i pisania, ważnych zadań życiowych dziecka na etapie edukacji szkolnej, niezbędny jest odpowiedni poziom rozwoju spostrzegania wzrokowego i słuchowego. Podstawę opanowania przez dziecko techniki czytania i pisania stanowi bowiem prawidłowa analiza i synteza materiału graficznego spostrzeganego wzrokowo oraz materiału słuchowego odbieranego słuchowo.
Istotnym dla funkcjonowania dziecka procesem poznawczym jest myślenie. Wśród operacji myślowych wymienia się: analizę i syntezę, porównywanie, klasyfikowanie, abstrahowanie i uogólnianie. Dziecko w wieku przedszkolnym ma jeszcze trudności z przeprowadzaniem poszczególnych operacji myślowych. Powinno jednak wyodrębniać istotne właściwości przedmiotów, co warunkuje początki uogólniania i tworzenia pojęć, ważnych do podjęcia zadań życiowych czekających na nie w okresie szkolnym.
U dziecka, które niebawem ma podjąć naukę w szkole, powinna już występować zdolność tworzenia definicji nadrzędnych (np. pies, kot i mysz to zwierzęta), a także umiejętność spostrzegania podobieństw. Zaczyna kształtować się też pamięć dowolna dziecka, to znaczy świadoma chęć zapamiętywania, a także wzrasta jej zakres. Zaczyna się już także rozwijać pamięć logiczna polegająca na zrozumieniu materiału i umiejętności opowiadania tekstu własnymi słowami. Cechą charakterystyczną dla tego wieku rozwojowego jest wykształcona już w pewnym stopniu uwaga dowolna, której rozwój trwa jeszcze przez pierwsze lata szkoły, gdzie dziecko uczy się koncentrowania i manipulowania uwagą.
O umysłowej dojrzałości dziecka do nauki szkolnej świadczy odpowiedni poziom rozwoju mowy, który charakteryzują m.in.:
zróżnicowany treściowo i formalnie słownik,
występowanie neologizmów,
nabycie podstawowych form gramatycznych,
opanowanie podstawowych reguł składni,
używanie najczęściej krótkich zdań, ale równoczesne rozumienie różnych struktur zdaniowych w mowie innych,
bogatszy rozwój mowy u dziewczynek niż u chłopców,
występowanie mowy sytuacyjnej, widoczne objawy mowy społecznej - pytania, oceny, prośby.
Należy jednak podkreślić, że pomyślny przebieg rozwoju poznawczego dziecka nie jest równoznaczny z osiąganiem przez nie sukcesów szkolnych, a jedynie stwarza dobre podstawy do efektywnej nauki, a więc podjęcia głównego zadania rozwojowego czekającego dziecko w następnej fazie życia.
W tym procesie nie mnie istotny jest odpowiedni poziom rozwoju społeczno-emocjonalnego. Decyduje on o stopniu samodzielności, zaradności dziecka, chęci i łatwości nawiązywania kontaktów z nauczycielem i kolegami, a także możliwość porozumiewania się i współdziałania w zabawie i w wykonywaniu zadań, umiejętności podporządkowania się wymaganiom, rozumieniu poleceń kierowanych przez nauczyciela do całej grupy, a nie tylko bezpośrednio do niego.
Dziecko społecznie dojrzałe do szkoły cechuje wrażliwość na opinie dorosłych, liczenie się z ich oceną zarówno pozytywną, jak i krytyczną, obowiązkowość i pewien stopień odpowiedzialności za wykonywane zadania.
O przystosowaniu się do nowych wymagań decyduje także stan równowagi nerwowej, umożliwiający dzieciom panowanie nad takimi reakcjami emocjonalnymi jak płacz, podniecenie, gwałtowne wzruszenie, wypowiadanie się w nieodpowiednich momentach. Należy jednak pamiętać, że dziecko przedszkolne nie jest jeszcze w pełni dojrzałe emocjonalnie. Jego reakcje emocjonalne są bezpośrednie, niejednokrotnie gwałtowne, często nieadekwatne doi działającego bodźca. Uczucia dziecka w tym wieku zaczynają dopiero nabierać społecznego charakteru. Należy przy tym zaznaczyć, że w ogólnym rozwoju dziecka sfera emocjonalna jest najbardziej delikatna i wymaga największej uwagi ze strony dorosłych. Niezmiernie rzadko jednak zwraca się uwagę na kompetencje społeczne i emocjonalne dziecka, które we współczesnym świecie warunkują jego dalszy sukces szkolny, a w perspektywie - także życiowy.
Gotowość dziecka do wejścia w rolę ucznia zależy więc z jednej strony od opanowania przez nie niektórych technik uczenia się, od jego wrażliwości, podatności na bodźce płynące ze środowiska szkolnego. Z drugiej zaś srtony jest wyznaczona splotem wielu trudno definiowalnych właściwości dziecka, które trafnie ujął D.Goleman:
wiary w siebie,
ciekawości,
samokontroli,
towarzyskości,
umiejętności porozumiewania się,
umiejętności współdziałania.
Poziom rozwoju powyższych kompetencji zależy w znacznym stopniu od wagi, jaką rodzice i nauczyciele przywiązywali do edukacji emocjonalnej dziecka w okresie poprzedzającym jego pójście do szkoły.
Od dziecka, które przekracza progi szkoły, oczekuje się nie tylko odpowiedniego rozwoju funkcji poznawczych i społeczno - emocjonalnych, ale również właściwego rozwoju fizycznego i ruchowego. Od prawidłowego rozwoju fizycznego zależy rozwój ruchowy dziecka.
Dziecko kończące edukacje przedszkolną powinno prawidłowo trzymać ołówek i inne przedmioty, jak np. nożyczki oraz wykazywać dobra koordynacje ruchów rąk przy optymalnym napięciu mięśniowym. Rysując, dziecko powinno być zdolne do trzymania się linii wyznaczonego kierunku.
Dziecko charakteryzujące się ogólna sprawnością ruchową nie ma trudności z utrzymaniem przez dłuższy czas równowagi, gdy stoi na jednej nodze, nie ma kłopotów z rzucaniem i łapaniem piłki, potrafi także zawiązać kokardkę.
Rozwój ogólnej sprawności ruchowej i manualnej odzwierciedla się najlepiej w urozmaiconych formach działalności dziecka, w spontanicznych i organizowanych zabawach ruchowych, w jego twórczości i czynnościach codziennych.
Gotowość do podjęcia nauki w szkole wymaga właśnie ogólnej dojrzałości i trudno byłoby przyznać priorytet którejś ze sfer rozwoju. Mocną podstawę dobrego startu w nowy okres życia dziecka tworzą wszystkie jego wcześniejsze osiągnięcia. Dziecko, które pomyślnie zrealizowało wszystkie zadania rozwojowe przypadające na wiek przedszkolny, obejmujące okres od narodzin do szóstego wieku życia, można określić jako gotowe do rozpoczęcia nauki w szkole i podjęcia nowych zadań życiowych.
Przygotowane w oparciu o materiały metodyczne nauczycieli opracowane w wyniku projektu "Badanie gotowości szkolnej sześciolatków" zrealizowanego w Centrum Metodycznym pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
Beata Olszak
Oddział Przygotowania Przedszkolnego
Szkoła Podstawowa 5 w Ostrowie Wielkopolskim |
