I. NIEDYREKTYWNA TERAPIA ZABAWOWA
Terapia ta została oparta na koncepcji Virginii Axline. Zasadniczą cechą oddziaływań terapeutycznych, opartych na dowolnej zabawie dziecka, jest ich niedyrektywność. Zadaniem terapeuty jest obserwacja czynności wykonywanych przez dziecko, obdarzanie dziecka jedynie uwagą niewartościującą. (H. Olechowicz, 1995)
Szczegółowe zasady postępowania w tej metodzie to:
1. "Ustanowienie porozumienia" - nawiązanie kontaktu z dzieckiem.
2. Całkowita akceptacja dziecka. Wyraża się ona w przestrzeganiu następujących reguł:
"Podążaniu za dzieckiem", polegającym na podchwytywaniu przez terapeutę zabaw spontanicznie podejmowanych przez dziecko.
Akceptacji:"odmowy" dziecka na propozycje zabaw kierowane przez terapeutę
3. Wytworzenie atmosfery swobody. Terapeuta nie krępuje spontanicznej aktywności dziecka.
4. Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć dziecka.
5. Szacunek wobec dziecka. Terapeuta pozostawia mu swobodę wyboru zabaw, nie wykonuje też za dziecko żadnych czynności.
6. Dziecko kieruje samodzielnie zabawą.
7. Nieprzyspieszanie terapii.
8. Wprowadzanie ograniczeń. Granice swobody dziecka wyznaczone są przez:
Zasadę zapewnienia mu bezpieczeństwa
Zasadę niedopuszczania do wyrządzenia krzywdy innym ludziom (T.Kaczmarek, 1983)
Stosowanie tych zasad pozwala na rozwijanie aktywności własnej dziecka. Niedyrektywna terapia zabawowa mobilizuje do samodzielnego podejmowania decyzji, pokonywania trudności, a tym samym sprawia, że rozwój emocjonalny dziecka przebiega harmonijnie.
II. WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE
Podstawowym celem stosowania tej metody jest likwidowanie niepożądanych zachowań (bez wnikania w ich przyczyny) oraz wyuczenie określonych zachowań (dzieląc czynności na elementarne etapy). Środkiem do realizacji tego celu będzie różnego typu wzmocnień. Realizacja tej metody powinna uwzględnić:
1. Analizę zachowania
2. System wzmocnień
3. Cel do realizacji
Niezbędne jest przy tym, aby pamiętać o następujących zasadach stosowania wzmocnień:
a) Wzmocnienie jest czyś, co następuje bezpośrednio po pewnym elemencie zachowania i zwiększa jego prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia.
b) Wzmacnianie pozytywne polega na tym, że po danym zachowaniu następuje"rzecz" przyjemna: w przypadku wzmocnienia negatywnego usuwamy"rzecz" nieprzyjemną.
c) Należy stosować przede wszystkim wzmocnienia pozytywne.
d) Wzmocnienia mogą być:
Pierwotne (np. jedzenie lub picie)
Wtórne - pieniądze, żetony
Socjalne - pochwały, uwaga, uściski
Stymulujące
e) W przypadku doboru wzmocnień pozytywnych należy kierować się przede wszystkim preferencjami osoby, z którą pracujemy.
f) Wzmocnieniem może być określona czynność.
g) Wzmocnienie powinno następować tylko po zachowaniach, które są pożądane.
h) Wzmocnienia powinny być stosowane:
Gdy dziecko zachowa się dobrze
Bezpośrednio po tym, gdy wystąpi to zachowanie (J.Carr, 1984)
Warunkiem skuteczności tych oddziaływań jest: precyzja, systematyczność i konsekwencja w ich stosowaniu.
III. NAUCZANIE FUNKCJONALNE
Opanowanie przez dziecko sprawności i umiejętności przydatnych w życiu codziennym oraz stworzenie możliwości doświadczania sukcesu to dwa podstawowe cele tych metod.
Główne założenia metod funkcjonalnych zawrzeć można w następujących sformułowaniach:
1. Konieczność zaakceptowania roli działania i jego wyników
2. Wykorzystanie istniejących w dziecku sprawności
3. Umożliwienie mu funkcjonowania w maksymalnym zakresie kontaktów osobistych, społecznych i zawodowych (H. Olechowicz, 1970)
4. W nauczaniu dziecka, w trakcie tworzenia i realizacji programu pracy z nim, uwzględnia się kolejno wszystkie stadia prawidłowego rozwoju. Od tego, czy nie zostanie pominięty żaden etap - zależeć będzie harmonijny rozwój.
W metodzie tej stosuje się następujące grupy ćwiczeń:
Ćwiczenia czynności ruchowych
Podstawowe ćwiczenia postrzegania
Ćwiczenia koordynujące ruch i postrzeganie
IV. SNOEZELEN - SALA DOŚWIADCZANIA ŚWIATA
Zasadniczym celem stosowania Sal Doświadczania Świata w procesie rewalidacji osób głębiej upośledzonych umysłowo jest pobudzanie zmysłów, oddziaływanie na nie przy pomocy odpowiednio dobranych bodźców. A poprzez to wyzwolenie aktywności własnej osoby poddanej terapii oraz ułatwienie kontaktu z opiekunem.
To pobudzanie dotyczy wybranego zmysłu. Oddziałuje się nań podając osobie upośledzonej ściśle uporządkowane proste bodźce, np. dźwięki, barwne plamy w specjalnie do tego celu przygotowanych salach. Pozostawia się jej jednak swobodę co do wyboru tych bodźców, jak i czasu koncentrowania się na nich. Bodźce te są dobrane w taki sposób, by nie tylko stymulowały ludzkie zmysły, ale i umożliwiały miły odpoczynek połączony z biernym ich odbiorem. Tworzy tym samym łatwiejsze do zrozumienia dla osoby upośledzonej umysłowo środowisko. Daje się jej możliwość odprężenia oraz stwarza poczucie bezpieczeństwa. Ogranicza zatem częstotliwość występowania różnego typu nie akceptowanych społecznie reakcji. Reakcje te bowiem mogą być skutkiem przebywania w "normalnym" świecie, pełnym chaosu i niezrozumiałych, niemożliwych do odczytania przez osobę upośledzoną umysłowo informacji.
V. MUZYKOTERAPIA
Metoda ta wykorzystuje wpływ muzyki na psychofizyczny rozwój człowieka. Wpływa na jedność ciała, umysłu i ducha. Oddziałuje na sferę ruchową, procesy poznawcze jednostki, procesy emocjonalne, sferę społeczną.
Muzyka uwrażliwia na odbiór bodźców z otoczenia. Wpływa na rozwój świadomości własnego ciała, koncentracji uwagi, pamięć, wyobraźnię. Pobudza ciało w zakresie ruchów dowolnych, kształtuje umiejętność współdziałania w grupie. Muzyka jest jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie. Daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Jest źródłem odprężenia. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych doświadcza się czterech sytuacji terapeutycznych:
odreagowania
rytmizacji
relaksacji
aktywizacji.
Muzykoterapia pozwala zaspokoić potrzeby psychiczne osób z niepełnosŹprawnością intelektualną.
VI. TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Podstawę założeń opracowanej przez A. J. Ayres terapii stanowi zjawisko integracji czynności zmysłowych. Na proces ten składa się:
odbiór bodźców za pomocą zmysłów
segregowanie - eliminowanie dokonywane w obrębie układu nerwowego, a także rozpoznawanie i przypisywanie odpowiednich znaczeń bodźcom
łączenie tych informacji z uprzednio odebranymi
kojarzenie ich z posiadanymi doświadczeniami czuciowymi lub ruchowymi
wytwarzanie odpowiednich reakcji adaptacyjnych na dane bodźce
zapamiętanie tych sposobów reagowania w celu przyszłego wykorzystywania ich
Przebieg procesu integracji zmysłów decydować będzie zarówno o jakości wykonywanych przez dziecko ruchów, rozwoju świadomości własnego ciała, jak i o sposobie postrzegania świata. To zaś leży u podstaw kształtowania się wyższych czynności umysłowych.
Proces integracji sensoryczno - motorycznej nie zawsze jednak przebiega prawidłowo. W pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo możemy zaobserwować na poszczególnych etapach tego procesu różnego typu zaburzenia. Mogą one przybierać rozmaite formy, np. zaburzeń napięcia mięśniowego, nadaktywności ruchowej, obniżonej koncentracji uwagi, zaburzeń koordynacji wzrokowo - ruchowej, trudności w rozwoju mowy, zaburzeń zachowania.
Zasadniczym celem terapii jest wzbogacanie zdolności mózgu do dostrzegania bodźców płynących z otoczenia, do odczytywania i zapamiętywania ich, hamowanie, ograniczenie, eliminowanie drogą stymulacji negatywnych bodźców występujących przy nadwrażliwości zmysłów. Podstawową metodą pracy w tej terapii jest zabawa (toczenie się, pocieranie różnymi materiałami rączek, kołysanie się, kręcenie się itd.). Terapeuta nie jest skoncentrowany na efekcie terapii, lecz jej przebiegu. Terapeuta nie walczy z objawami, ale z ich przyczynami.
VII. HIPOTERAPIA
W tej metodzie aktywizowana jest sfera sensomotoryczna - odczuwanie ciepła, zapachów, świadomość swego ciała, jego położenia w przestrzeni,
planowania ruchów. Hipoterapia pozwala poznać czym jest samodzielność, dowartościowuje, pozwala odczuć radość z kontaktu z żywą istotą, satysfakcji i powodzenia w trakcie terapii. Ruch konia, jego ciepło i spokój pomagają opanować niepożądane emocje i zachowania dziecka, a wzmocnić i wspomagać zachowania pozytywne. Istnieją różne formy terapii m. in. Dla dzieci z zespołem Downa:
psychopedagogiczna jazda konna - dla młodszych dzieci (sześć osób - od 4 do 12 lat)
psychopedagogiczna jazda konna w połączeniu z metodą KniIIów - (jedno dziecko - 2 lata)
psychopedagogiczna woltyżerka (trzy osoby, 12 - 16 lat)
terapeutyczna jazda konna i udział w treningach i zawodach Olimpiad Specjalnych (pięć osób - 12-25 lat)
VIII. Metody oparte o kontakt z ciałem
Doznania związane z odczuwaniem dotyku, ruchu, tzw. bliskimi zmysłami, pojawiają się najwcześniej w życiu człowieka. Dlatego te są mu najlepiej znane, zapewniają skuteczne zaspokajanie potrzeby poczucia bezpieczeństwa. Pozwalają na zdobywanie informacji na temat swojego ciała, wyodrębnienie go z otoczenia, a co za tym idzie ułatwiają rozwój poznawczy.
Do metod opartych głównie o kontakt z ciałem zaliczyć można m. in.:
1. Zabawy paluszkowe
2. Baraszkowanie
3. Programy Aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja (opr. Przez M. i Ch.Knillów)
4. Program dotyk i komunikacja (opr. Przez Ch.Knilla)
5. Metodę Ruchu Rozwijającego (opr. Przez Weronikę Sherborne)
Podstawową zaletą opisanych poniżej metod jest ich naturalność i prostota. Wszystkie odwołują się do znanych z dzieciństwa zabaw i form kontaktu z małymi dziećmi.
ZABAWY PALUSZKOWE
To przyjemne zabawy z linią melodyczną typu "Idzie rak nieborak" "Sroczka kaszkę ważyła". Zaletą tej metody jest możliwość nawiązania z drugą osobą pozytywnego kontaktu, wzrastanie w poczuciu akceptacji i bezpieczeństwa.
BARASZKOWANIE
Należy do nich: podrzucanie dziecka w górę, siłowanie się z nim, huśtanie go, turlanie. W wyniku tych zabaw dziecko wykształca w sobie świadomość schematu własnego ciała, uczy się bliższej relacji z innymi ludźmi, uczestniczy w przyjaznej, miłej atmosferze.
METODA KNILLÓW
Program Aktywności został opracowany dla rodziców, nauczycieli, dzieci, które posiadają różne zaburzenia rozwojowe.
Podstawowym celem jest rozbudzenie aktywności osoby niepełnosprawnej, zachęcenie jej do działania i przejawiania własnej inicjatywy wykorzystując wrażliwość jej zmysłu dotyku.
Każde zajęcia rozpoczynane są i kończone specjalnie skomponowaną ścieżką dźwiękową. Jej zadaniem jest uaktywnienie, uspokojenie i jednocześnie zrelaksowanie dziecka. Muzyka jest niezbędnym elementem Programu Aktywności: świadomości ciała, kontaktu i komunikacji. Nagrana na taśmie muzyka jest podzielona na 5 części i trwa około 23 minut.
W l części następuje muzyka wprowadzająca, która trwa 3 minuty. Sygnalizująca melodia pobudza oczekiwania, pomaga przygotować dziecko do dalszej części sesji. Na początku nauczyciel kołysze się z dzieckiem, tworząc atmosferę zaufania. W drugiej i trzeciej części muzyka jest bardziej rytmiczna, intensywniejsza. Pozwala to na aktywniejszy kontakt między dzieckiem a opiekunem (m.in. wymachy rękami do góry, pocieranie dłońmi, klaskanie). W czwartej i piątej części muzyka przypomina część wprowadzającą. Melodia jest uspokajająca, medytacyjna. Służy relaksacji, daje czas na refleksje. Można wtedy głaskać głowę, brzuszek dziecka. Bardzo istotnym elementem jest powtarzanie tych samych sytuacji sprzyjających pozytywnemu kontaktowi.
DOTYK I KOMUNIKACJA
Program ten został opracowany przez Christophera Knilla. Jest przeznaczony dla rodziców, nauczycieli i in. Dzieci, które posiadają różnego typu zaburzenia rozwojowe. Może być jednak wykorzystywany również w pracy z prawidłowo rozwijającymi się niemowlętami. Podstawowym założeniem tego programu jest oparcie działań stymulujących rozwój dziecka na zmyśle dotyku. Doświadczanie kontaktu fizycznego jest podstawą rozwoju związków z innymi ludźmi i komunikacji między nimi. Autor jednak zwraca uwagę, że na skuteczność oddziaływań nie będzie wpływała ilość, lecz jakość kontaktów, jakie ma dziecko z innymi ludźmi. Stąd ważniejsze jest powtarzanie tych samych sytuacji sprzyjających kontaktowi, niż stwarzanie coraz to nowych, nieznanych dziecku okazji do tego kontaktu.
Program zawiera wskazówki służące jak najlepszemu zaplanowaniu i przygotowaniu sesji kontaktu. Określona w nim jest również struktura poszczególnych spotkań i wskazówki praktyczne pomocne w pracy.
Podobnie jak w programach omawianych powyżej niebagatelną rolę w wyzwalaniu aktywności dziecka odgrywa specjalnie skomponowana muzyka.
METODA W. SHERBORNE
Celem tej metody jest korygowanie zaburzeń psychoruchowych. Ćwiczenia prowadzone są w formie zabawowej. Obejmują m. in. naukę nawiązywania kontaktów emocjonalnych, opanowanie lęku, rozwój samodzielności, naukę orientacji w przestrzeni, rozwój wyobraźni.
W metodzie tej wyróżnia się kilka kategorii ruchu:
ruch prowadzący do poznania własnego ciała
ruch kształtujący związek jednostki z otoczeniem fizycznym
ruch wiodący do wytworzenia się związku z drugim człowiekiem
ruch prowadzący do współdziałania w grupie
ruch kreatywny.
Wszystkie zajęcia prowadzone metodą Ruchu Rozwijającego zawierają element relaksu. Podstawowym zadaniem wszystkich ćwiczeń jest wykształcenie umiejętności stanu odprężenia, zdobycie pewności siebie poczucia bezpieczeństwa w otoczeniu.
Ćwiczenia mogą być realizowane w różnych formach: jako zajęcia indywidualne z jednym dzieckiem, ale tez jako zajęcia w parach w większej grupie. Ćwiczenia dobiera się zgodnie z potrzebami i możliwościami dziecka. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wymagają wielu ćwiczeń prowadzących do poznania ciała, przestrzeni, koncentracji, rozwoju, siły w nawiązywaniu kontaktów. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi potrzebują szczególnej pomocy w wykonywaniu ćwiczeń ułatwiających im uzyskanie pewności siebie, pewności w otoczeniu. Dzieci nadpobudliwe muszą czuć opiekę osoby pracującej nad nimi. Muszą czuć się w centrum zainteresowania.
Bibliografia:
1. Pod red. Pileckiego J., Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. Kraków, 2002, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
2. Olechowicz H., Dziecko własnym terapeutą. Warszawa, 1995, PWN.
3. Kaczmarek T., Psychoterapia dziecka wykazującego upośledzenie rozwoju umysłowego. Podejście niedyrektywne, w: Studia z psychologii klinicznej dziecka, red. M. Kościelska. Warszawa, 1988, WSiP.
4. Carr J., Pomóc dziecku upośledzonemu. Warszawa, 1984, PZWL.
5. OlechowiczH., Nauczanie funkcjonalne - metoda pracy z dziećmi umysłowo upośledzonymi. Materiały Informatyczno - Dydaktyczne ZG TPD Komitetu Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski. z. 10-11, 1970
Swietłana Dbaj
PSP nr 12 w Kędzierzynie-Koźlu |
