Śląsk Cieszyński ( cz. Těšínské Slezsko, niem. Teschner Schlesien) - kraina historyczna w Polsce i Republice Czeskiej stanowiąca południowo-wschodnią część Śląska , skupiona wokół miasta Cieszyn i rzeki Olzy . Obejmuje ziemie dawnego Księstwa Cieszyńskiego (przed 1572 r.) i zajmuje obszar ok. 2280 km². Obecnie teren ten zamieszkuje ok. 800 tys. ludzi.

Część literatury traktuje Śląsk Cieszyński i Górny Śląsk jako dwa osobne regiony^[1], według innej części literatury Śląsk Cieszyński znajduje się w historycznych i geograficznych granicach Górnego Śląska ^[2]. Mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego cechują się bardzo silnym poczuciem tożsamości regionalnej, dotyczy to zarówno polskiej części tego regionu^[3], jak i tzw. Zaolzia^[4]. Jedną z cech charakterystycznych tego regionu był wielki rozwój polskiego ruchu narodowego^[5].

Terytorium

Śląsk Cieszyński

Granice geograficzne

• granica północna: wzdłuż rzeki Olzy od ujścia do rzeki Odry w pobliżu Bogumina i dalej na wschód wzdłuż granicy polsko-czeskiej w okolicach Karwiny ; następnie na terytorium Polski wzdłuż północnej granicy powiatów cieszyńskiego i pszczyńskiego (po części wzdłuż Zbiornika Goczałkowickiego ), a dalej powiatów bielskiego i pszczyńskiego wzdłuż rzeki Wisły aż do ujścia rzeki Białej ;

• granica wschodnia: wzdłuż rzeki Białej przez miasto Bielsko-Biała aż do ujścia dopływowej rzeki Białki ; następnie na zachód wzdłuż rzeki Białki pomiędzy miejscowościami Bystra Śląska i Bystra Krakowska do szczytu góry Klimczok ; dalej na południe zgodnie z granicą powiatów cieszyńskiego i żywieckiego aż do granicy polsko- słowackiej ;

• granica południowa: wzdłuż granicy państwowej pomiędzy Polską i Słowacją w rejonie Koniakowa , a następnie na zachód wzdłuż granicy pomiędzy Rep. Czeską i Słowacją aż do źródeł rzeki Ostrawicy ;

• granica zachodnia: wzdłuż rzeki Ostrawicy aż do jej ujścia do rzeki Odry na terenie miasta Ostrawy ; dalej na północ wzdłuż rzeki Odry aż do ujścia rzeki Olzy w rejonie Bogumina.

Przynależność administracyjna

Mapa Śląska Cieszyńskiego i podział jego terytorium

Pod względem administracyjnym na obszar Śląska Cieszyńskiego składają się:

• w części polskiej: powiat cieszyński , zachodnia część powiatu bielskiego oraz zachodnia część miasta Bielsko-Biała na prawach powiatu ; cały obszar znajduje się w granicach woj. śląskiego ;
• w części czeskiej: powiat Karwina , wschodnia część powiatu Frydek-Mistek , wschodnia część powiatu Ostrawa oraz wschodnia część miasta Ostrawa; cały obszar znajduje się w granicach kraju morawsko-śląskiego .

Geografia fizyczna

Geograficznie w skład Śląska Cieszyńskiego wchodzą: zachodnia część Pogórza Śląskiego (zwana Pogórzem Cieszyńskim), zachodnia część Beskidu Śląskiego (granica biegła wododziałem Wisły i Soły ), wschodnia część Beskidu Śląsko-Morawskiego , północna część Bramy Morawskiej oraz południowo-zachodnia część Kotliny Oświęcimskiej .

Główne rzeki: Olza , Wisła , Ostrawica, Odra, Biała.

Najwyższe szczyty:

• w części czeskiej: Łysa Góra (cz. Lysá hora) - 1323 m n.p.m. (Beskid Śląsko-Morawski)
• w części polskiej: Barania Góra - 1220 m n.p.m. (Beskid Śląski)

Osadnictwo

Sieć osadnicza na Śląsku Cieszyńskim jest nierównomierna. Zasadniczo można wyodrębnić silnie zurbanizowaną, uprzemysłowioną i gęsto zaludnioną część południowo-zachodnią oraz mniej zaludnioną część wschodnią, na którą składają się rejony górskie. W 2001 czeską część Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwało ponad 463 tysiące osób^[6], zaś polską stronę w 2008 zamieszkiwało ok. od 347 do 350 tysięcy osób^[7][8]. Ogólna liczba mieszkańców Śląska Cieszyńskiego szacowana może być więc na ok. 810 do 815 tys., a gęstość zaludnienia na ok. 355 do 360 osób/km². Ponad 65% ludności zamieszkuje miasta.

Główne miasta:

• w części polskiej: Cieszyn , Bielsko-Biała (lewobrzeżne do Białej dzielnice w 2007 stanowiące 57,89% (72,42 km²) i mające 58,91% (101 508) ludności miasta^[8]), Czechowice-Dziedzice , Skoczów , Ustroń , Wisła , Strumień ;
• w części czeskiej: Ostrawa (część położona na wschód od rzek Odry i Ostrawicy mająca w 2001 w sumie 27 168 (8,58%) mieszkańców^[6]), Karwina , Frydek-Mistek (wschodnia część miasta z historycznym miastem Frydek, mająca w 2001 łącznie 35 726 (58,2%) mieszkańców^[6]), Hawierzów , Czeski Cieszyn , Jabłonków , Trzyniec , Bogumin .

Historia

Herb Piastów cieszyńskich; jednocześnie herb Księstwa Cieszyńskiego za ich panowania

Dzieje do I wojny światowej

Jako organizm kulturowo-społeczny i gospodarczy utrwalił się pod władzą dynastii Habsburgów po przejęciu przez nich w 1653 roku piastowskiego Księstwa Cieszyńskiego, którego historia sięga 1290 roku. Jednym z wyróżników tych ziem w stosunku do Górnego Śląska była dominująca wśród ludności religia protestancka ( luteranizm ) oraz fakt pozostania Śląska Cieszyńskiego przy Austrii po zakończeniu wojen śląskich . W okresie rozbiorów napłynęła tu masowo ludność polska z Galicji , głównie do szybko rozwijającego się Ostrawsko-Karwińskiego Zagłębia Węglowego , które wkrótce urosło do największego tego typu obszaru w Cesarstwie Austriackim.

Polscy działacze narodowi Śląska Cieszyńskiego w XIX wieku

Na Śląsku Cieszyńskim (w tym Zaolziu ) w XIX wieku aktywne były takie osobistości myśli polskiej jak Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała (skupieni wokół „Tygodnika Cieszyńskiego”), którzy m.in walczyli o urzędowy język polski. Tutaj także działali: ks. Józef Londzin - redaktor " Gwiazdki Cieszyńskiej ", czasopisma umacniającego świadomość narodową Polaków i walczącego o ich prawa, ks. Ignacy Świeży - współzałożyciel Związku Śląskich Katolików i Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego , Franciszek Michejda - współzałożyciel „Dziennika Cieszyńskiego” oraz redaktor „ Przeglądu Politycznego ”, Jan Michejda – współzałożyciel Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego, oddziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" i wielu szkół, Adam Sikora - księgarz i urzędnik, fundator parku w Cieszynie, Jan Kubisz - poeta, autor wiersza "Do Olzy" (lub inaczej: "Płyniesz Olzo") uważanego za hymn Śląska Cieszyńskiego (w szczególności Zaolzia), Jerzy Cienciała - współzałożycielem i pierwszym kierownikiem klubu sportowego "Sokół Wicher" w Wędryni , Adam Cienciała - działacz społeczny, i wielu innych^[9].

Dzieje po I wojnie światowej

Po zakończeniu I wojny światowej pretensje do Śląska Cieszyńskiego zgłosiły Polska oraz Czechosłowacja . Pomimo wcześniejszych ustaleń co do podziału tego rejonu wzdłuż granic etnicznych, 23 stycznia 1919 roku wojska czechosłowackie przekroczyły linię demarkacyjną i zaatakowały nieliczne oddziały polskie . Rząd Czechosłowacji tłumaczył swoją akcję koniecznością zapobieżenia przeprowadzeniu wyborów do Sejmu na terenach, o przynależności których decyzja miała dopiero zapaść. Ofensywa zatrzymała się na linii Wisły 31 stycznia , kiedy nastąpiło zawieszenie broni po bitwie pod Skoczowem. 3 lutego 1919 r. zawarto porozumienie, na mocy którego ustalono nową linię demarkacyjną (wzdłuż linii kolei koszycko-bogumińskiej). Ostatnie walki były podjęte przez stronę czeską między 21, a 24 lutego. 25 lutego wojsko polskie wkroczyło do Cieszyna.

Na początku 1920 roku miała miejsce nieudana próba przeprowadzenia plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. Ostatecznie decyzją Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 roku podzielono region (i Cieszyn) pomiędzy oba kraje (w przybliżeniu wzdłuż rzeki Olzy). Polska otrzymała ok. 1002 km² (czyli 44%), a Czechosłowacja ok. 1280 km² (tj. 56%). Po stronie czechosłowackiej pozostała duża ilość (ok. 150 tys.) ludności polskiej, stanowiącej wtedy większość na rozległych obszarach tzw. Zaolzia .

W październiku 1938 roku wojska polskie zajęły większość terenów czechosłowackiego Śląska Cieszyńskiego ( Zaolzie ). W 1945 roku przywrócono granicę sprzed 1938, choć obszar ten pozostawał spornym. Dopiero w 1958 roku Polska i Czechosłowacja podpisały porozumienie zatwierdzające granicę ustaloną w 1920 r. Po podziale Czechosłowacji w 1993 roku Zaolzie znalazło się w granicach Republiki Czeskiej .

Dzieje współczesne

22 kwietnia 1998 powstał Euroregion Śląsk Cieszyński , jednak jego obszar nie pokrywa się z historycznymi ziemiami Śląska Cieszyńskiego, gdyż włączono do niego Jastrzębie-Zdrój , a część terenów należy do Euroregionu Beskidy .

21 grudnia 2007 roku, wraz z wejściem Polski, Republiki Czeskiej i Słowacji do Układu z Schengen , na granicach tych trzech państw zniesiona została kontrola graniczna.

Przypisy

Zobacz też

• Księstwo Cieszyńskie
• Piastowie cieszyńscy
• protestantyzm na Śląsku Cieszyńskim
• habsburscy książęta cieszyńscy
• Zaolzie
• Śląsk Austriacki
• Śląsk Habsburgów
• Śląsk Czeski
• Państwo bielskie
• polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
• Beskid Śląski
• "Płyniesz Olzo po dolinie..."
• Głos Ziemi Cieszyńskiej

Linki zewnętrzne

• Strona Euroregionu "Śląsk Cieszyński"
• Walki graniczne o Spisz, Orawę i Śląsk Cieszyński 1918-1919
• Poláci na Těšínsku (książka o Polakach na Zaolziu po czesku)