Żywioły, elementy, pierwiastki – redukcjonistyczna koncepcja filozoficzna , według której świat materialny ( wszechświat ) składa się z kilku podstawowych pierwiastków. Różne proporcje w jakich występują one w różnych obiektach i substancjach ma odpowiadać za złożoność świata materialnego, a sposoby, w jaki reagują one ze sobą, mają wyjaśniać przemiany w tym świecie. Teorie elementów były popularne w wielu starożytnych kulturach.

• W helleńskiej wyróżniano cztery żywioły: powietrze, ogień, wodę i ziemię. Z czasem zaczęto do nich dodawać tzw. piąty żywioł ( kwintesencja ) – nieobecny na Ziemi eter , z którego zbudowane miały być ciała niebieskie oraz sfera gwiazd stałych w antycznej kosmologii do żywiołów dodano także metal .
• Chińczycy już w II tysiącleciu p.n.e. wyróżniali pięć żywiołów: wodę , ogień , drewno , metal i ziemię . Chiński podział przyjął się w innych kulturach Dalekiego Wschodu.
• Japończycy także uznają pięć żywiołów, ale są to: powietrze (żywioł powietrza - Fuuton [フウトン] , ogień (żywioł ognia - Katon [カトン], woda (żywioł wody - Suiton [スイトン], ziemia (żywioł ziemi - Doton [ドトン] i piorun (żywioł piorunu - Raiton [ライトン] . W Japonii nie przyjęły się żywioły z Chin.

Żywioły w kulturze europejskiej

Europejskie pojęcie żywiołu (elementu, pierwiastka ) powstało bardzo wcześnie, w wyniku dokonanej przez Empedoklesa pluralizacji pojęcia arche . Mimo że przekształcone przez późniejszych filozofów, nie przestało odgrywać ważnej roli, szczególnie w rozważaniach przyrodniczych. Wraz z rozwojem nauki odrzucone, przetrwało w rozmaitych koncepcjach ezoterycznych.

Spośród czterech żywiołów ogień i powietrze to aktywne zasady męskie, a ziemia i woda to pasywne zasady żeńskie. Z czterema żywiołami kojarzone są cztery fazy życia człowieka : dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość.

Według wolnomularzy żywioły symbolicznie wiążą się także z etapami rozwoju duchowego : człowiek rodzi się z ziemi i stopniowo jest oczyszczany przechodząc przez wodę, powietrze i ogień.

Żywioły wiązano również z temperamentami (" humorami "): powietrze z sangwinicznością , ogień z cholerycznością , wodę z flegmatycznością , ziemię z melancholicznością .

Według niektórych poglądów odrębnym, piątym żywiołem był eter kosmiczny/kwintesencja , a szóstym metal ^[].

Powietrze

nieskończoność, bóstwo:

• powietrze oddziela ziemię od nieba – siedziby bogów,
• królestwo duchów i demonów – niewidzialnych, ale odczuwalnie oddziałujących,
• oddech: kosmiczne siły życia;

natchnienie, dążenie do wolności:

• nośnik głosu, zapachu, wibracji kosmicznych,
• wiatr, unoszące się w powietrzu ptaki: marzenie o swobodnym, nieskrępowanym przemieszczaniu się, nieograniczonych możliwościach;

zodiak:

• z powietrzem łączone są znaki zodiaku : Bliźnięta , Waga , Wodnik ;

przysłowia

• "być dla kogoś jak powietrze": być niezbędnym do życia,
• "traktować kogoś jak powietrze": nie zauważać go, lekceważyć,
• "od powietrza, głodu ognia i wojny...": w dawnej polszczyźnie "powietrze" oznaczało zarazę ,
• "morowe powietrze": podobnie jak wyżej ("morowe" od mór, pomór, umór – śmierć).

Ogień

dobroczynny, a zarazem niebezpieczny

bóstwo:

• Bóg zstępuje do ludzi w ogniu, jako słup ognisty, w krzaku gorejącym,
• wieczny, święty ogień: ogień ofiarny stale podtrzymywany w świątyniach,
• ogień świątynny rozpalano od ognia niebiańskiego – Słońca – za pomocą soczewki;

oczyszczenie:

• w noc świętojańską skacze się przez ogień i przepędza przezeń bydło, aby było zdrowe,
• przyżeganie ran: dawny sposób zapobiegania infekcji;

światło, ciepło:

• ziemski odpowiednik słońca,
• ognisko domowe: rodzina, gościnność,
• oświecenie: od wykradzenia ognia bogom rozpoczął się rozwój ludzkości;

sąd, kara:

• próba ognia: niewinny wychodzi z ognia cało (kantyk trzech młodzieńców),
• spalenie Sodomy i Gomory ,
• ognie piekielne (zob. piekło );

śmierć, zmartwychwstanie:

• ogień jest siłą niszczycielską,
• znicze, lampki pali się na grobach,
• feniks spala się i powstaje na nowo z popiołów;

zodiak:

• z ogniem łączone są znaki zodiaku: Baran , Lew , Strzelec ;

przysłowia:

• "słomiany ogień": krótkotrwały zapał do czegoś,
• "igrać z ogniem": narażać się na niebezpieczeństwo,
• "wpaść jak po ogień": na chwilkę (aby otrzymane zarzewie nie wygasło),
• "chrzest ognia": pierwszy udział w bitwie;

Woda

prapoczątek:

• Genesis : na początku Duch Boży unosił się na wodami,
• kosmiczne jajo unoszące się na wodzie,
• Okeanos : morze unoszące dysk ziemi

źródło życia, zmartwychwstanie:

• wszystko co żywe potrzebuje wody,
• wszystkie zarodki są mokre,
• źródła cudownej wody życia, wody lecznicze,
• woda na pustyni oznaczająca ocalenie życia,

chaos, bezmiar, ruch:

• woda zawsze w ruchu, nie do zmierzenia, nie do opanowania, parująca i powracająca ożywczym deszczem lub niszczącym gradem;

oczyszczenie, obmycie:

• chrzest : oczyszczenie z grzechu pierworodnego ;
• pokropienie wodą (święconą),
• ablucja : rytualne oczyszczenie,
• mycie, pranie: obmycie fizyczne;

niebezpieczeństwo, śmierć:

• gradobicie, oberwanie chmury, powódź, potop, fale w czasie burzy, tsunami,
• utonięcie,
• mityczne potwory morskie ( lewiatan );

zodiak:

• z wodą łączone są znaki zodiaku: Rak , Skorpion , Ryby ,

przysłowia:

• "Nie można wejść dwa razy do tej samej wody": nic nie zdarza się dwa razy,
• "o chlebie i wodzie": wikt więzienny,
• "końce w wodę" (zaplątanego węzła): ukryć prawdę,
• "rzucić kogoś na głęboką wodę": postawić trudne zadanie, wyzwanie, nie oferując pomocy,
• "mącić wodę": wprowadzać zamieszanie, intrygować,
• "w mętnej wodzie ryby łowić": korzystać z zamieszania,
• "na wodzie pisane": natychmiast znika bez śladu,
• "cicha woda (brzegi rwie)": pozory mylą, groźba pod pozorem spokoju.

Ziemia

ostoja:

• oparcie,
• schronienie, azyl,
• ojcowizna;

życie:

• stworzenie człowieka,
• płodność,
• orka, siew i żniwa;

śmierć:

• miejsce pochówku,
• podziemne królestwo cieni (por. hades , szeol );

zodiak:

• z ziemią łączone są znaki zodiaku: Byk , Panna , Koziorożec ;

przysłowia

• "niech ci ziemia lekką będzie": pożegnanie zmarłego,
• "ziemia wszystko wyciągnie": w grobie nic już nie będzie dolegać,
• "z prochu powstałeś i w proch się obrócisz": nikłość życia ludzkiego.
• "mocno stąpasz po ziemi": nie poddajesz się, nie dajesz pokonać się trudnościom

Żywioły w kulturze chińskiej

Chińczycy już w II tysiącleciu p.n.e. wyróżniali pięć żywiołów: wodę , ogień , drewno, metal i ziemię . Powiązane są one szeregiem cykli, takich jak cykl tworzenia, nierównowagi, zwyciężania, zniewagi.

Cykl tworzenia:

• Woda tworzy drewno
• Drewno tworzy ogień
• Ogień tworzy ziemię
• Ziemia tworzy metal
• Metal tworzy wodę

Cykl zwyciężania:

• Metal przecina drewno
• Drewno zapuszcza się w ziemię
• Ziemia pochłania wodę
• Woda gasi ogień
• Ogień topi metal

Żywioły w kulturze japońskiej

W Japonii także uznawanych jest pięć żywiołów, są one jednak inne niż w kulturze chińskiej. Są to : żywioł powietrza, żywioł ognia, żywioł wody, żywioł ziemi i żywioł piorunu. Zależności między tymi żywiołami:

• woda gasi ogień (woda pokonuje ogień)
• ogień jest podsycany przez powietrze (ogień pokonuje powietrze)
• powietrze stanowi barierę dla pioruna (powietrze pokonuje pioruna)
• piorun wnika w ziemię (piorun pokonuje ziemię)
• ziemia robi z wody błoto (ziemia pokonuje wodę)

W Japonii jest rozróżnienie na żywioły, a konkretne zjawiska bezpośrednio z nimi związane, np jest powietrze i żywioł powietrza:

• Powietrze -->Kaze[カゼ]** żywioł powietrza -->Fuuton*
• Woda -->Mizu [ミズ]** żywioł wody -->Suiton*
• Ziemia -->Tsuchi [ツチ]** żywioł ziemi -->Doton*
• Piorun -->Kaminari [カミナリ]** żywioł piorunu -->Raiton*
• Ogień -->Ho [カ]** żywioł ognia -->Katon*

(*) -> Nazwy podane w sylabariuszu Romaji. Nazwy w sylabariuszu Katakana podane są na górze strony.

(**) -> Nazwy podane w sylabariuszu Romaji oraz Katakana w nawiasie kwadratowym. Nazwy w Kanji umieszczone są w tabelce na górze strony.

Żywioły w hinduizmie

Hinduistyczne podania o żywiołach ukształtowały się w okresie okol 500 p.n.e. ^[1]. Zaliczano do nich (wyliczając od najbardziej subtelnych ) następujące kategotie :

• ziemia ( prythiwi )
• woda
• ogień ( tedźas )
• powietrze ( waju )
• eter ( akaśa ).

Ich badaniami zajmowały się szczególnie joga i tantra , wraz z adeptami praktykującymi oczyszczanie ćakr .

Przypisy