Wszechświat – wszystko, co
fizycznie
istnieje: cała
przestrzeń
,
czas
, wszystkie formy
materii
i
energii
oraz
prawa fizyki
i
stałe fizyczne
określające ich zachowanie. Słowo "wszechświat" może być też używane w innych kontekstach, jako synonim słów kosmos (w rozumieniu filozofii), świat czy
Natura
. Natomiast w naukach ścisłych słowa wszechświat i kosmos są równoważne.
Obserwacje astronomiczne pokazują, że wszechświat istnieje od 13,75 ± 0,11 miliarda lat[1]. Średnica obserwowalnego Wszechświata to około 93 miliardy
lat świetlnych
, czyli 8,8 × 1026
metrów
[2]. Zgodnie ze współczesną wiedzą wszechświat powstał z
osobliwości
(punktu, w którym była skupiona cała jego materia i energia) w procesie zwanym
Wielkim Wybuchem
. Od tego momentu wszechświat powiększył się do obecnej postaci, prawdopodobnie przechodząc przez krótki okres
kosmologicznej inflacji
[3]. Wielki Wybuch i ekspansja wszechświata zostały potwierdzone przez różne niezależne obserwacje. Odkryto także, że ekspansja wszechświata przyspiesza, oraz że większość materii i energii wszechświata ma całkowicie inną postać niż to, co bezpośrednio obserwujemy (patrz
ciemna materia
i
ciemna energia
).
Według współczesnej wiedzy prawa fizyki i stałe fizyczne decydujące o ewolucji Wszechświata nie zmieniały się przez cały czas jego istnienia. Dominującą siłą na odległościach kosmologicznych jest
grawitacja
. Pozostałe siły:
elektromagnetyzm
,
oddziaływanie silne
i
oddziaływanie słabe
mają dominujące znaczenie w małych odległościach. Wszechświat ma trzy obserwowalne
wymiary
przestrzenne i jeden czasowy, choć niewykluczone, że ma więcej wymiarów zwiniętych do mikroskopijnych wielkości. Czasoprzestrzeń jest gładką i
spójną
rozmaitością
, a jej średnia
krzywizna
jest bardzo mała, co oznacza, że w dużej skali jej geometria jest w przybliżeniu
euklidesowa
.
Z powyższej definicji wszechświata wynika, że nic nie może istnieć poza nim. Istnieją jednak alternatywne definicje, dopuszczające że nasz "wszechświat" jest jednym z wielu "wszechświatów", których zbiór określa się jako
wieloświat
. Przykładowo teoria chaotycznej inflacji dopuszcza istnienie nieskończenie wielu wszechświatów różniących się obowiązującymi w nich stałymi fizycznymi. Wieloświatowa interpretacja
mechaniki kwantowej
mówi natomiast, że każdy
pomiar
kwantowego układu w superpozycji powoduje powstanie osobnego wszechświata dla każdego wyniku pomiaru. Ponieważ z definicji takie wszechświaty są rozłączne z naszym, tych spekulacji nie da się przetestować eksperymentalnie.
Wielkość, struktura i zawartość Wszechświata
Uważa się, że wszechświat składa się głównie z ciemnej energii i ciemnej materii, których natury nie znamy. Zaledwie 4% wszechświata to zwykła materia.
Współczesna nauka nie potrafi podać górnych ograniczeń wielkości wszechświata. Możliwe, że jego rozmiary są
nieskończone
. Potrafimy podać dolne ograniczenie, wynikające z
ekstrapolacji
oddalania się od nas najdalszych obserwowanych obiektów. Wynika z niego, że obserwowalny Wszechświat ma średnicę około 93 miliardów lat świetlnych[2]. Nie jest to jednak dolna granica średnicy Wszechświata – ta jest szacowana obecnie na podstawie badania wzorów mikrofalowego promieniowania tła na 78 mld lat świetlnych[4]. Pewne obserwacje (w tym głównie tzw. "ciemny pływ") sugerują większe wartości. Sonda Planck pozwoli prawdopodobnie na poszerzenie dolnej granicy wielkości Wszechświata do wielkości obserwowalnego Wszechświata. Wyniki badań sondy Planck będą ogłoszone do końca 2012 roku. Dla porównania z powyższymi wartościami, średnica przeciętnej
galaktyki
to 30 000 lat świetlnych, a przeciętna odległość między dwiema sąsiadującymi galaktykami to 3 miliony lat świetlnych[5].
W skalach powyżej 300 milionów lat świetlnych obserwowalna materia jest rozłożona równomiernie w przestrzeni[6]. W mniejszych skalach materia skupiona jest w
hierarchiczną
strukturę:
atomy
formują
gwiazdy
, gwiazdy skupiają się w
galaktyki
, galaktyki skupiają się w
gromady
i
supergromady
, a supergromady układają się w
włókna
rozdzielone
pustkami
. Obserwowalna materia jest również rozłożona izotropowo, co oznacza, że w każdym kierunku jest jej mniej więcej taka sama ilość[7]. Wszechświat wypełnia dodatkowo bardzo równomierne
mikrofalowe
promieniowanie
odpowiadające
równowadze termicznej
ciała doskonale czarnego
o temperaturze 2,7249–2,7252
K
[8].
Obecna średnia
gęstość
wszechświata wynosi około 9,9 × 10−30
gramów
na
centymetr
sześcienny. Energia we wszechświecie istnieje w większości w postaci
ciemnej energii
(73%) i
ciemnej materii
(23%). Jedynie 4,56% to materia
barionowa
, którą jesteśmy w stanie bezpośrednio obserwować. Gęstość atomów we wszechświecie wynosi średnio jeden atom wodoru na cztery metry sześcienne[9]. Właściwości ciemnej materii i ciemnej energii są w dużym stopniu nieznane. Wiadomo że ciemna materia oddziałuje grawitacyjnie tak jak zwykła materia, spowalniając ekspansję wszechświata, natomiast ciemna energia przyspiesza tę ekspansję.
Najdokładniejsze obecnie oszacowanie wieku wszechświata opiera się na obserwacji
promieniowania tła
przez sondę
WMAP
. Według tych obserwacji wszechświat ma 13,75 ± 0,11 miliarda lat. Inne pomiary, oparte na
radiodatowaniu
podają zgodne wyniki, choć mniej precyzyjne: 11,2–20 miliardów lat[10] i 13–15 miliardów lat[11][12].
Częstość występowania pierwiastków we Wszechświecie
jest prawie identyczna z tą, jaka była w momencie jego powstania (szczególnie dotyczy to pierwiastków lekkich). To oznacza, że procesy tworzenia pierwiastków w gwiazdach i supernowych tylko nieznacznie zmieniły skład chemiczny Wszechświata[13] Wszechświat zawiera wielokrotnie więcej
materii
niż
antymaterii
. Ta asymetria jest prawdopodobnie związana z łamaniem parzystości CP[14]. Wszechświat wydaje się nie posiadać sumarycznego
ładunku elektrycznego
ani
momentu pędu
. Ich wystąpienie oznaczałoby złamanie odpowiednio
prawa Gaussa
i
zasady zachowania momentu pędu
, jeśli wszechświat jest skończony[15].
Prawa fizyki, wedle współczesnej wiedzy, nie zmieniały się od początku istnienia wszechświata[16]. Zgodnie z obowiązującym obecnie
Modelem Standardowym
cała materia składa się z trzech generacji
kwarków
i
leptonów
, oddziałujących poprzez cztery
siły podstawowe
:
elektromagnetyzm
(przenoszony przez
fotony
),
oddziaływanie słabe
(przenoszone przez
bozony W
i
Z
),
oddziaływanie silne
(przenoszone przez
gluony
) oraz
grawitację
(której mechanizm przenoszenia jest nieznany). Nie istnieje obecnie teoria wyjaśniająca wartości podstawowych stałych fizycznych, takich jak
stała Plancka
czy
stała grawitacji
. Zidentyfikowano kilka
praw zachowania
, którym podlegają wszystkie procesy we wszechświecie: np.
zasada zachowania energii
czy zasada zachowania ładunku elektrycznego. W większości te prawa są
konsekwencjami symetrii praw fizyki
.
Historyczne modele wszechświata
W historii ludzkości powstało wiele hipotez na temat tego, jak wygląda i jak powstał wszechświat. Większość z nich oparta jest na opisywaniu aktów stworzenia dokonanych przez różne
bóstwa
. Z upływem czasu rozwój technik obserwacyjnych i teorii fizycznych pozwolił na stworzenie dokładniejszych modeli wszechświata i weryfikowania hipotez dotyczących jego wieku i wielkości. Współczesne modele opierają się głównie na
ogólnej teorii względności
, która umożliwia ilościowe przewidywania dotyczące początków, kształtu i dalszej ewolucji wszechświata jako całości. Obecnie brak teorii opisujących własności ciemnej materii i ciemnej energii uniemożliwia stworzenie spójnego modelu weryfikowalnego eksperymentalnie.
Mity
Wiele kultur stworzyło własne
mity
dotyczące
powstania wszechświata
. Większość tych mitów można zaliczyć do kilku kategorii. Pierwsza obejmuje mity, w których wszechświat wykluwa się z jaja: motyw ten pojawia się w
fińskim
poemacie
Kalevala
,
chińskiej
historii o
Pan Gu
czy
hinduskiej
Brahmanda Purana. Druga grupa to mity, w których wszechświat jest samostwarzającym się bóstwem, jego fragmentem bądź emanacją, jak w
buddyjskiej
koncepcji
Adi-budda
,
starogreckiej
historii
Gaji
,
azteckiej
Coatlicue
czy
staroegipskim
Atum
. W kolejnej grupie mitów wszechświat powstaje z ciała martwego bóstwa, np.
Tiamat
w
mitologii sumeryjskiej
czy
Ymira
w
mitologii nordyckiej
. Wedle innych mitów wszechświat został powołany do istnienia przez akt
kreacji
, np. przez staroegipskiego boga
Ptaha
bądź
biblijnego
JHWH
. Ostatnia grupa to mity, w których istnienie wszechświata nie wynika ze świadomego aktu woli, a jest jedynie konsekwencją fundamentalnych praw, jak w hinduskiej koncepcji
Brahman
czy
yin i yang
w
Dao
.
Modele filozoficzne
Najstarsze znane filozoficzne modele wszechświata można znaleźć w
Wedach
, napisanych w 2 tysiącleciu p.n.e. Opisują one mitologię hinduską, w której wszechświat stwarza
Brahma
– jako
Brahmandę
– kosmiczne Jajo, które przechodzi poprzez cykle powstania, zniszczenia i odrodzenia, zwane
Kalpami
. Występuje tam też teoria pięciu
żywiołów
tworzących wszechświat:
Waju
(powietrze), Ap (woda),
Agni
(ogień),
Prythiwi
(ziemia) i
Akaśa
(
eter
). W VI wieku p.n.e. indyjski filozof
Kanada
opracował teorię
atomizmu
i twierdził, że
światło
i
ciepło
są przejawami tej samej substancji[17]. Koncepcja ta przeniknęła później do starożytnej Grecji i została rozwinięta przez
Leucypa
,
Empedoklesa
i
Demokryta
.
W
Europie
pierwsze znane modele wszechświata pochodzą od
filozofów przedsokratejskich
. Zauważyli oni, że to, co widzimy, może być mylące, w szczególności że materia może zmieniać swoją formę (np.
lód
w
wodę
, woda w
parę
). Pojawiły się koncepcje mówiące, że wszystkie istniejące substancje są formami jednej, pierwotnej,
arché
: u
Talesa
była to woda, u
Anaksymenesa
powietrze, u
Heraklita
ogień, u
Pitagorasa
były to
liczby
, a u
Anaksymandera
chaotyczna substancja, którą nazwał
apeironem
.
W odróżnieniu do starożytnych filozofów, którzy uważali wszechświat za istniejący wiecznie i nieposiadający początku,
filozofowie średniowieczni
uznawali, że miał on swój początek. Było to zainspirowane podstawami
religii abrahamowych
:
judaizmu
,
chrześcijaństwa
i
islamu
- stworzeniem świata przez
Boga
. Opierając się na niemożliwości istnienia
aktualnej nieskończoności
,
żydowski
filozof
Saadja ben Josef
oraz
arabscy
filozofowie
Al-Kindi
i
Al-Ghazali
dowodzili, że wszechświat istniejący bez początku jest logicznie niemożliwy[18]. Argumenty te zostały później przejęte przez chrześcijańskich filozofów i teologów.
Modele astronomiczne
Astronomiczne modele wszechświata powstały równocześnie z początkami
astronomii
w starożytnym
Sumerze
. Pierwsze modele zakładały, że świat składa się z płaskiej ziemi unoszącej się na oceanie. Model ten był uznawany potem przez wczesnych greckich filozofów, np.
Anaksymandera
i
Hekatajosa
. Późniejsi greccy filozofowie, obserwując ruch
ciał niebieskich
, budowali modele w większym stopniu oparte na faktach obserwacyjnych. Najstarszy znany taki model zaproponował
Eudoksos z Knidos
. W tym modelu przestrzeń i czas są nieskończone,
Ziemia
jest sferyczna i spoczywa w centrum wszechświata, a pozostałą materię ograniczono do koncentrycznych sfer obracających się wokół niej. Model ten został rozwinięty przez
Arystotelesa
, a później bardzo uściślony przez
Ptolemeusza
. Odniósł on wielki sukces dzięki dużej precyzji przewidywań, możliwej z matematycznego powodu: dowolną funkcję (jak np. położenie planety) można przedstawić za pomocą sumy orbit (patrz
szereg Fouriera
).
Model geocentryczny
nie był jedynym uznawanym przez Greków. Według relacji
Archimedesa
Arystarch z Samos
prawdopodobnie jako pierwszy zaproponował
model heliocentryczny
, w którym gwiazdy były umieszczone na sferze ze
Słońcem
w środku. Nie zdobył on jednak szerokiego poparcia, między innymi z powodu pozornej sprzeczności z brakiem
paralaksy
gwiazd (w rzeczywistości powodowanej przez odległość do nich znacznie większą, niż wtedy zakładano). Jedynym znanym astronomem, który w tych czasach poparł model Arystarcha, był
Seleukos z Seleucji
[19][20].
W czasach
średniowiecznych
podobny model był proponowany w Indiach przez
Aryabhata
, a w krajach arabskich przez Albumasara i Al-Sijzi[21].
Kopernikański model wszechświata w ilustracji Thomasa Diggesa z 1576 roku, rozszerzony o koncepcję, mówiącą że gwiazdy nie znajdują się na sferze, ale są równomiernie rozłożone w przestrzeni otaczającej planety.
Mikołaj Kopernik
był pierwszym, który użył modelu heliocentrycznego do opracowania prostszego sposobu wyliczania położenia planet, co spowodowało stopniowe zaakceptowanie tego modelu w
cywilizacji zachodniej
. Model Kopernika zakładał, że Ziemia obraca się wokół własnej osi, co pozwoliło z czasem odejść od pojęcia sfer niebieskich. Thomas Digges wprowadził do tego modelu poprawkę, stwierdzając, że gwiazdy są rozmieszczone równomiernie w przestrzeni[22].
Giordano Bruno
rozwinął dalej tę ideę, postulując, że przestrzeń jest nieskończona i zawiera nieskończenie wiele gwiazd, wokół których krążą planety podobne do Ziemi.
Koncepcja ta została później zaakceptowana przez naukowców takich, jak
Isaac Newton
i
Christiaan Huygens
[23], choć prowadziła do kilku paradoksów. Po pierwsze, zakładała, że gwiazdy o skończonej wielkości w nieskończoność świecą, co oznacza że produkują nieskończenie wiele energii. Po drugie, jak zauważył
Edmund Halley
[24] i niezależnie Jean-Philippe de Cheseaux[25], w nieskończonym wszechświecie nocne niebo powinno świecić blaskiem równie jasnym jak powierzchnia Słońca (jest to dzisiaj znane jako
paradoks Olbersa
)[26]. Po trzecie, jak zauważył Newton, nieskończona ilość materii w takiej przestrzeni przyciągałaby się grawitacyjnie z nieskończoną siłą, co powinno spowodować jej natychmiastowe zapadnięcie się[22]. Paradoksy te zostały ostatecznie rozwiązane przez
ogólną teorię względności
Alberta Einsteina
[27] oraz uznanie rozszerzania się wszechświata. Wszystkie współczesne modele wszechświata buduje się w oparciu o tę teorię.
Współczesne modele wszechświata
Artystyczna wizja testowania ogólnej teorii względności za pomocą sondy
Cassini
. Sygnały
radiowe
przesyłane między Ziemią a sondą są opóźniane przez zakrzywienie czasoprzestrzeni wywoływane przez Słońce.
Spośród czterech oddziaływań podstawowych, grawitacja jest uznawana za jedyną która odgrywa istotną rolę na odległościach astronomicznych. Ponieważ każda masa przyciąga grawitacyjnie, jej efekt kumuluje się dla dużych obiektów. W oddziaływaniu elektromagnetycznym taki efekt nie następuje, gdyż różnoimienne
ładunki
łatwo łączą się w neutralnie elektrycznie obiekty i z tego powodu duże obiekty nigdy nie posiadają istotnego sumarycznego ładunku. Pozostałe dwa oddziaływania, silne i słabe, mają tak mały zasięg, że odgrywają istotną rolę wyłącznie na odległościach subatomowych.
Ogólna Teoria Względności
Ponieważ grawitacja odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu wszechświata, dokładne określenie jego przeszłości i przyszłości wymaga dokładnej teorii ją opisującej. Najlepszą obecnie znaną nam teorią grawitacji jest ogólna teoria względności. Do tej pory wszelkie przeprowadzone doświadczenia zgadzają się z jej przewidywaniami. Ponieważ jednak mamy bardzo niewielkie możliwości przeprowadzania eksperymentów na kosmologicznych odległościach, istnieje możliwość że nie jest ona w takich warunkach poprawna. Dotychczas jednak nie istnieją dane pozwalające zastąpić ją lepszą teorią.
Ogólna teoria względności udostępnia zestaw nieliniowych
równań różniczkowych cząstkowych
dla
tensora metrycznego
czasoprzestrzeni
(są to
równania Einsteina
). Parametrami tych równań jest rozłożenie
masy i energii
oraz
pędu
we wszechświecie, a ich rozwiązaniem, kształt wszechświata. Ponieważ nie możemy obserwacyjnie wyznaczyć tych wielkości dla odległych rejonów wszechświata, modele kosmologiczne tworzy się w oparciu o
zasadę kosmologiczną
, mówiącą, że w dużych skalach wszechświat jest
jednorodny
i
izotropowy
. Zakłada się zatem, że grawitacyjny efekt materii rozmieszczonej we Wszechświecie jest identyczny do wywoływanego przez
pył
o tej samej średniej gęstości, rozsiany równomiernie w przestrzeni. Założenie to pozwala łatwo rozwiązać równania Einsteina i przewidywać przeszłość i przyszłość wszechświata w kosmologicznych skalach czasowych.
Równania Einsteina zawierają
stałą kosmologiczną
(Λ)[27],[28] określającą gęstość energii pustej przestrzeni[29]. W zależności od znaku, stała kosmologiczna może albo spowalniać (gdy jest ujemna) lub przyspieszać (gdy jest dodatnia) rozszerzanie się wszechświata. Mimo że wielu fizyków, z Einsteinem na czele, zakładało, że Λ ma wartość zerową[30], ostatnie obserwacje
supernowych typu Ia
sugerują, że ekspansja wszechświata rzeczywiście przyspiesza[31]. Istnieje obecnie kilka możliwych wytłumaczeń tego zjawiska, jednym z nich jest dodatnia wartość Λ[32].
Wielki Wybuch
Współcześnie uznawany model powstania i ekspansji czasoprzestrzeni.
Ogólna teoria względności pozwala na stworzenie wielu możliwych modeli wszechświata. Spośród nich za obowiązujący uważa się ten, który najlepiej odpowiada danym obserwacyjnym. Obecnie najistotniejsze te dane to: korelacja między odległością i
przesunięciem ku czerwieni
odległych galaktyk, jednakowy stosunek ilości
wodoru
do
helu
we wszystkich obszarach wszechświata oraz
izotropowość
mikrofalowego promieniowania tła
.
Pierwsza obserwacja jest wyjaśniana przez rozszerzanie się przestrzeni. Według teorii względności, w miarę rozszerzania wszechświata, długość fali każdego fotonu powoli się zwiększa, co zmniejsza jednocześnie jego energię. Tym samym im dłużej dany foton istnieje, tym bardziej jest przesunięty ku czerwieni. Stosunek ilości pierwiastków jest wyjaśniany przez model pierwotnej nukleosyntezy. W miarę rozszerzania się wszechświata energia
promieniowania
maleje szybciej niż energia
materii
. Można z tego wnioskować że choć obecnie większość energii ma postać materii, w przeszłości większość była w postaci promieniowania. Rozszerzanie powodowało spadek temperatury tego promieniowania, aż w którymś momencie
cząstki elementarne
mogły zacząć się łączyć w coraz większe struktury. W początkowym okresie dominacji materii powstały
protony
i
neutrony
, które następnie łączyły się w
jądra atomowe
. Materia wszechświata była wtedy głównie w postaci gorącej, gęstej
plazmy
, złożonej z
elektronów
,
neutrin
i jąder atomowych.
Reakcje jądrowe
w tej plazmie doprowadziły do obecnie obserwowanej ilości lekkich pierwiastków:
wodoru
,
deuteru
i
helu
. Po wystarczającym ostygnięciu, elektrony i jądra połączyły się w atomy, co sprawiło że wszechświat stał się przezroczysty dla światła. Ten moment był źródłem promieniowania tła obserwowanego dzisiaj.
Model ten nie wyjaśnia dlaczego promieniowanie tła ma niemal identyczną temperaturę we wszystkich obszarach nieba, skoro dociera do nas z miejsc, które nigdy nie miały ze sobą styczności (patrz
problem horyzontu
). Postuluje się, że przyczyną jest
inflacja kosmologiczna
, która nastąpiła w ciągu pierwszych 10−35 s istnienia Wszechświata[33] i powiększyła jego objętość co najmniej 1026 razy.[34] Współcześnie nie jest jednak znany proces fizyczny, który mógłby takie zjawisko wywołać.
Wieloświat
Obserwacje wszechświata nie mogą wykluczyć, że to co obserwujemy jest jedynie jednym z wielu rozłącznych wszechświatów, wspólnie tworzących
wieloświat
. Wtedy słowo "wszechświat" nie będzie oznaczać wszystkiego co istnieje, a jedynie wszystko co jesteśmy w stanie zaobserwować[35]. Z tej definicji wynika, że nie istnieje sposób na jakiekolwiek oddziaływanie z innym wszechświatem. Gdyby taka możliwość istniała, ten inny wszechświat stanowiłby faktycznie część naszego. Dlatego choć w
fantastyce naukowej
spotyka się podróże między równoległymi wszechświatami, formalnie nie powinno się w takiej sytuacji używać słowa "wszechświat". Pojęcie równoległego wszechświata zakłada że jest on fizyczny, w tym sensie że posiada swoją własną czasoprzestrzeń, swoją materię i energię oraz własny zbiór praw fizyki. Dlatego taką koncepcję należy odróżnić od
metafizycznego
pojęcia innych poziomów egzystencji, które nie są uważane za fizyczne.
Współczesna nauka podaje przynajmniej dwie możliwości w jakich może powstać wiele wszechświatów. Pierwsza to rozłączenie czasoprzestrzeni, powodujące że żadna postać materii ani energii nie może przedostać się z jednego obszaru do drugiego. Przykładowo niektóre teorie łączące
inflację kosmologiczną
z
teorią strun
dopuszczają takie zjawiska[36]. Druga możliwość wynika z wieloświatowej interpretacji mechaniki kwantowej. W tej interpretacji, każdy kwantowy pomiar powoduje że wszechświat dzieli się na tyle wersji, ile jest możliwych wyników takiego pomiaru. Ten motyw jest często wykorzystywany w fantastyce naukowej. Obie te możliwości są jednak całkowicie spekulatywne i są uznawane raczej za nienaukowe. Fakt że równoległe wszechświaty nie mogą w żaden sposób wpływać na nasz oznacza w szczególności, że nie da się ich istnienia przetestować eksperymentalnie, co oznacza że teoria o ich istnieniu nie spełnia warunku
weryfikowalności
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
The Universe is Precisely 13.75 Billion Years Old (news.discovery.com)
- ↑ 2,0 2,1
Misconceptions about the Big Bang
- ↑ W wyniku ekspansji pewne obszary wszechświata mogą oddalać się od nas z prędkością większą niż
prędkość światła
. Światło od najdalszych obiektów, które obserwujemy, leciało do nas przez 13 miliardów lat. Ponieważ Wszechświat przez cały ten czas się rozszerzał, obecnie znajdują się one około 46 miliardów lat świetlnych od nas
- ↑ Neil J. Cornish, David N. Spergel, Glenn D. Starkman, Eiichiro Komatsu, Constraining the Topology of the Universe. Phys. Rev. Lett. 92, 201302 (2004)
- ↑ Rindler (1977), p. 196.
- ↑ N. Mandolesi, P. Calzolari, S. Cortiglioni, F. Delpino, G. Sironi. Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background. „Letters to Nature”, ss. 751–753 (1986).
doi:10.1038/319751a0
.
- ↑ Gary Hinshaw:
New Three Year Results on the Oldest Light in the Universe
. NASA WMAP, November 29, 2006. [dostęp 2006-08-10].
- ↑ Gary Hinshaw:
Tests of the Big Bang: The CMB
. NASA WMAP, December 15, 2005. [dostęp 2007-01-09].
- ↑ Gary Hinshaw:
What is the Universe Made Of?
. NASA WMAP, February 10, 2006. [dostęp 2007-01-04].
- ↑ Britt RR:
Age of Universe Revised, Again
. space.com, 2003-01-03. [dostęp 2007-01-08].
- ↑ Wright EL:
Age of the Universe
.
UCLA
, 2005. [dostęp 2007-01-08].
- ↑ Krauss LM., Chaboyer B. Age estimates of globular clusters in the Milky Way: constraints on cosmology.. „Science (New York, N.Y.)”. 5603 (299), ss. 65–9 (styczeń 2003).
doi:10.1126/science.1075631
.
PMID 12511641
.
- ↑ Edward L. Wright:
Big Bang Nucleosynthesis
. UCLA, September 12, 2004. [dostęp 2007-01-05].
.M. Harwit, M. Spaans.
Chemical Composition of the Early Universe
. „The Astrophysical Journal”. 1 (589), ss. 53–57 (2003).
doi:10.1086/374415
.
C. Kobulnicky, E. D. Skillman.
Chemical Composition of the Early Universe
. „Bulletin of the American Astronomical Society”, s. 1329 (1997). - ↑
Antimatter
. Particle Physics and Astronomy Research Council, October 28, 2003. [dostęp 2006-08-10].
- ↑ Landau and Lifshitz (1975), p. 361.
- ↑ Nick Strobel:
The Composition of Stars
. Astronomy Notes, May 23, 2001. [dostęp 2007-01-04].
Have physical constants changed with time?
. Astrophysics (Astronomy Frequently Asked Questions). [dostęp 2007-01-04]. - ↑ Will Durant, Our Oriental Heritage
- ↑ William Lane Craig. Whitrow and Popper on the Impossibility of an Infinite Past. „The British Journal for the Philosophy of Science”. 2 (30), ss. 165–170 [165–6] (czerwiec 1979).
doi:10.1093/bjps/30.2.165
.
- ↑ Otto E. Neugebauer (1945). "The History of Ancient Astronomy Problems and Methods", Journal of Near Eastern Studies 4 (1), p. 1–38
- ↑ George Sarton (1955). "Chaldaean Astronomy of the Last Three Centuries B. C.", Journal of the American Oriental Society 75 (3), pp. 166–173
- ↑
Bartel Leendert van der Waerden
(1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy", Annals of the New York Academy of Sciences 500 (1): 525–545 [529–34]
- ↑ 22,0 22,1 Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 755
- ↑ Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 755–756.
- ↑ Misner, Thorne, and Wheeler (1973), p. 756.
- ↑ Jean-Philippe de Cheseaux: Traité de la Comète. Lausanne, 1744, ss. pp. 223ff. . Reprinted as Appendix II in Dickson FP: The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press, 1969. .
- ↑ Heinrich Wilhelm Matthäus Olbers. Unknown title. „Bode's Jahrbuch” (1826). Reprinted as Appendix I in Dickson FP: The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought. Cambridge, MA: M.I.T. Press, 1969. .
- ↑ 27,0 27,1
A Einstein
. Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie. „Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte”, ss. 142-152 (1917).
- ↑ Rindler (1977), pp. 226–229.
- ↑ Landau and Lifshitz (1975), pp. 358–359.
- ↑
A Einstein
. Zum kosmologischen Problem der allgemeinen Relativitätstheorie. „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Physikalisch-mathematische Klasse”, ss. 235–237 (1931).
- ↑
Hubble Telescope news release
- ↑
BBC News story: Evidence that dark energy is the cosmological constant
- ↑ SLAC seminar, "10–35 seconds after the Big Bang", 23rd January, 1980. see Guth (1997), pg 186
- ↑ Kolb and
Turner
(1998), Liddle and Lyth (2000)
- ↑ Munitz MK.
One Universe or Many?
. „Journal of the History of Ideas”, ss. 231–255 (1959).
doi:10.2307/2707516
.
- ↑ Andrei Linde. Eternal chaotic inflation. „Mod. Phys. Lett.”, s. 81 (1986).
Linki zewnętrzne