(136199) Eris
Eris i Dysnomia Eris i Dysnomia
Odkrywca	Michael Brown , Chad Trujillo i David Rabinowitz [1]
Data odkrycia	5 stycznia 2005
Nr kolejny planetoidy	136199
Charakterystyka orbity (J2000)
Występowanie planetoidy	Dysk rozproszony
Półoś wielka	68,05[1] j.a.
Mimośród	0,4336[1]
Peryhelium	38,54[1] j.a.
Aphelium	97,56[1] j.a.
Okres obiegu wokół Słońca	ok. 561 lat
Średnia prędkość orbitalna	3,43 km/s
Nachylenie orbity względem ekliptyki	43,87[1]°
Charakterystyka fizyczna
Średnica	2398 ± 97 km
Masa	1,66 × 1022? kg
Średnia gęstość	2,3 g/cm3
Okres obrotu wokół własnej osi	> 8? h
Albedo	0,86
Jasność absolutna	– 1,2[1] m
Średnia temperatura powierzchni	min. 30K śred. 42,5K max. 55 K
Satelity naturalne	1 – Dysnomia

136199 Eris – największa znana planeta karłowata , jeden z obiektów dysku rozproszonego . Eris została odkryta 5 stycznia 2005 r. (na zdjęciach, które wykonano 21 października 2003 r. – stąd tymczasowe oznaczenie: 2003 UB₃₁₃). Odkrycie tego obiektu ogłoszono 29 lipca 2005 . Odkrywcy nadali jej nieoficjalną nazwę Xena . 13 września 2006 roku ta planeta karłowata uzyskała stałą nazwę Eris , od imienia greckiej bogini niezgody.

136199 Eris jest obiektem transneptunowym , którego masę w chwili odkrycia szacowano na większą niż Plutona i z tego powodu w mediach nazywany był dziesiątą planetą . Jednak 24 sierpnia 2006 r. zdecydowano, że Eris, podobnie jak Pluton i Ceres , zaliczona będzie do klasy planet karłowatych .

Odkrycie

Eris została odkryta 5 stycznia 2005 w Obserwatorium Palomar przez Michaela E. Browna , Chadwicka A. Trujillo i Davida Rabinowitza . Zespół ten od wielu lat zajmuje się systematycznym przeszukiwaniem obrzeży Układu Słonecznego w poszukiwaniu dużych obiektów i już wcześniej odkrywał tego typu obiekty – między innymi Quaoar i Sedna . Astronomowie prowadzili rutynowe obserwacje przy użyciu 48- calowego teleskopu w Obserwatorium Palomar w Kalifornii . Eris została sfotografowana już 21 października 2003 , ale dopiero ponowna analiza komputerowa zebranych danych pozwoliła na stwierdzenie jej wolnego przemieszczania się na tle gwiazd . Dzięki następnym obserwacjom wstępnie określono jej orbitę i rozmiary.

Orbita

Okres orbitalny 136199 Eris wynosi około 561 lat . Podobnie jak Pluton, Eris posiada silnie ekscentryczną orbitę – o mimośrodzie ponad 0,43. W peryhelium ciało zbliża się do Słońca na 38,5 jednostek astronomicznych , a w aphelium oddala na ponad 97 j.a. (dla porównania, peryhelium orbity 134340 Pluton sięga 29, aphelium – 49 j.a.). Jej nachylenie względem płaszczyzny ekliptyki jest jeszcze większe niż Plutona – wynosi aż 44°. Obiekt ten jest wystarczająco jasny (ma 19 wielkość gwiazdową ), aby być dostępnym dla obserwacji fotograficznych nawet w niezbyt wielkich teleskopach. Przyczyną tak późnego odkrycia tego obiektu było nachylenie jego orbity – większość poszukiwań koncentruje się na okolicach płaszczyzny ekliptyki, wokół której znaleźć można większość materiału Układu Słonecznego.

Obecnie Eris oddalona jest o ponad 96 j.a.^[2] od Słońca, po przejściu aphelium orbity ok. 1979 r.^[3] Poza kometami długookresowymi oraz niektórymi sondami kosmicznymi , Eris i jej księżyc Dysnomia są najodleglejszymi znanymi ciałami Układu Słonecznego ^[4].

Rozmiary

Jasność ciała niebieskiego zależy od jego rozmiaru i ilości światła, które odbija (jego albedo ). Jeśli znamy zarówno odległość, jak i albedo obiektu, możemy określić jego promień z jego jasności obserwowanej – wyższe albedo oznacza mniejszy promień.

Jednak obecnie nie znamy albedo Eris i z tego względu nie można określić jej rozmiaru. Astronomowie obliczyli, że nawet jeśli odbijałaby całe światło jakie otrzymuje (albedo = 1), to byłaby rozmiarów Plutona. W rzeczywistości jej albedo jest zapewne znacznie mniejsze od jedności (dla ciał pokrytych lodem wynosi ono zwykle około 0,7), więc można przypuszczać, że Eris jest nieco większa od Plutona.

Pierwsza próba określenia rozmiarów Eris na podstawie ilości emitowanego ciepła mierzonego przez Kosmiczny Teleskop Spitzera nie powiodła się z powodu błędu.

2 lutego 2006 dr Bertoldi i in. z Instytutu Maxa Plancka w Bonn opublikowali w czasopiśmie Nature rezultaty pomiarów promieniowania termicznego obiektu (w zakresie 1,2 mm)^[5], estymując średnicę Eris na 3000 ±400 km. Pierwszy margines błędu, ±300 km, jest przypisany dokładności samego pomiaru. Dodatkowy margines ±100 km odzwierciedla nieznaną prędkość obrotową i nachylenie osi obiektu.
Autorzy przyznają, że pozostaje ok. 16% prawdopodobieństwa, że rzeczywista średnica obiektu jest poniżej tego marginesu (odchylenia standardowego), czyli poniżej 2600 km. Jednak nawet w tym wypadku wymiary Eris będą większe od Plutona (średnica 2300 km).

9 i 10 grudnia 2005 roku dokonano obserwacji przy użyciu Kosmicznego Teleskopu Hubble'a . Na ich podstawie określono wartość średnicy planety karłowatej na równą 2398 km z błędem o wartości około 97 km. NASA oficjalnie zaprezentowała te dane 11 kwietnia 2006 .

Powierzchnia

Animacja pokazująca ruch planety karłowatej na tle pozostałych obiektów (po lewej stronie). Te trzy klatki zostały zarejestrowane w odstępie trzech godzin

Obserwacje spektroskopowe w bliskiej podczerwieni wykonane przy użyciu dużego ( średnica 8 m) teleskopu Gemini North na Mauna Kea wykazały obecność lodu metanowego na powierzchni Eris. Podobną charakterystykę ma powierzchnia Plutona. Obecność lodu metanowego wskazuje na istnienie pierwotnej powierzchni, która nigdy nie została znacząco ogrzana od momentu powstania. Oznacza to, że Eris zawsze pozostawała na dalekich peryferiach Układu Słonecznego. Powierzchnia Eris ma szare zabarwienie, w przeciwieństwie do lekko czerwonawego Plutona. Przyczyna tej różnicy nie jest obecnie znana.

Księżyc

Eris posiada księżyc o nazwie Dysnomia (wcześniej używano prowizorycznego oznaczenia S/2005 (2003 UB₃₁₃) 1 lub nieoficjalnej nazwy Gabrielle, od imienia przyjaciółki bohaterki serialu telewizyjnego Xena: Wojownicza księżniczka ). Odkrycia dokonano 10 września 2005 roku przy użyciu teleskopu Keck II zaopatrzonego w system optyki adaptacyjnej . Dysnomia jest około 500 razy mniej jasna od Eris; jej średnicę szacuje się na około 150 km. Dalsze obserwacje ustaliły, że Dysnomia porusza się wokół Eris po niemal kołowej orbicie o okresie około 16 dni. Dzięki oddziaływaniu grawitacyjnemu między Eris i Dysnomią udało się również ustalić, że planeta karłowata Eris jest 1,27 razy masywniejsza od Plutona i jest najmasywniejszym znanym obiektem transneptunowym ^[6].

Konsekwencje odkrycia

Niektórzy astronomowie już od wielu lat postulowali „degradację” Plutona do rangi dużej planetoidy , czy też tzw. obiektu transneptunowego i zmianę definicji pojęcia "planeta". Na odkrywane nowe ciała z Pasa Kuipera funkcjonowały określenia plutonki , twotino i cubewano . Od sierpnia 2008 roku duże ciała nazywane są również plutoidami . Rozmiary Plutona i utarta tradycja zaliczająca go do planet wstrzymywały naukowców od radykalnych kroków w kwestiach nazewniczych; odkrycie większego obiektu nie było jednak wielkim zaskoczeniem.

Podczas sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w Pradze 24 sierpnia 2006 roku przyjęto nową definicję planety . Eris wraz z Plutonem i Ceres uznane zostały za planety karłowate .

Przypisy

Zobacz też

• Chronologiczny wykaz odkryć planet, planet karłowatych i ich księżyców w Układzie Słonecznym
• Planeta karłowata
• Planetoida
• Lista planetoid
• Lista planetoid z księżycami

Linki zewnętrzne

• Baza danych o małych ciałach Układu Słonecznego
• 136199 Eris w bazie JPL
• Diagram orbity 136199 Eris
• Strona Michaela Browna o nowo odkrytym obiekcie
• Strona NASA o 2003 UB313
• Strona Gemini Observatory o 2003 UB313
• Astronomia.pl, "Masa planety karłowatej Eris"
• Dane o układzie 136199 Eris