Antanas Smetona (ur.
10 sierpnia
1874
w Użułanach koło
Wiłkomierza
, zm.
9 stycznia
1944
w
Cleveland
) - litewski
polityk
, jeden ze współzałożycieli odrodzonej
Litwy
,
premier
i wieloletni
prezydent
.
Edukacja i działalność polityczna do 1914 roku
Po ukończeniu szkoły elementarnej w
Towianach
kształcił się w
Wiłkomierzu
i
Lipawie
. Razem z
J. Jablonskisem
i
Vincasem Kudirką
należał do sekretnej studenckiej organizacji (wzorującej się na
masonerii
). W
1896
roku zorganizował protest przeciwko obowiązkowym nabożeństwom
prawosławnym
w szkole. Z tego powodu wyrzucono go z
gimnazjum
, jednak parę lat później przyjęto go do jednej z petersburskich szkół.
Po jej ukończeniu związał się z nielegalną organizacją patriotów litewskich, publikował i rozpowszechniał książki w zakazanym wówczas
języku litewskim
. W
1899
roku organizował protesty przeciwko łamaniu prawa przez władze, za co został wyrzucony z uczelni i skazany na dwa tygodnie więzienia i zesłany do
Wilna
. Powrócił jednak do
Petersburga
i kontynuował studia. Później parokrotnie aresztowany. W
1902
ukończył uczelnię i podjął pracę w wileńskim Banku Ziemskim.
W początkowych dniach pobytu w
Wilnie
zaangażował się w działalność
Litewskiej Partii Demokratycznej
, którą reprezentował w "Wielkim
Sejmasie
", został nawet wybrany do jego
prezydium
.
1904
-07 pracował w
gazecie
"Wieści Wileńskie". Razem z J. Tumas założył gazetę "Viltis" (
pol.
"nadzieja"), gdzie działał na rzecz wolności narodu, był także członkiem licznych stowarzyszeń niepodległościowych i kulturalnych, uczył dzieci języka litewskiego w wileńskich szkołach.
I wojna światowa
W
1914
rozpoczął publikację w Vairas ("Wiosło"), nowym dwutygodniku. W czasie wojny pomagał poszkodowanym i nadal aktywnie udzielał się w towarzystwach naukowych. W lecie
1916
był jednym z sygnatariuszy memorandum do Niemieckiego Głównodowodzącego na Froncie Wschodnim, w którym domagał się
prawa Litwinów do samostanowienia
. Był jednym z organizatorów Konferencji Litewskiej w
Wilnie
(wrzesień
1917
), członkiem jej
prezydium
, wybrano go także na członka Rady Państwowej (
Taryby
), później awansował do roli jej przewodniczącego. 16 lutego
1918
A. Smetona razem z innym działaczami podpisał akt niepodległości Litwy.
Po 1918 roku pozostawał zwolennikiem porozumienia
Litwy
z
Niemcami
. Wyrażał pogląd, iż dla młodej państwowości litewskiej większe zagrożenie stanowią
Polacy
. Na przełomie lat
1918
i
1919
przebywał w
Niemczech
i w
krajach skandynawskich
, gdzie popularyzował ideę niepodległej
Litwy
.
4 kwietnia
1919
Taryba
wybrała go na pierwszego prezydenta młodej republiki. Wkrótce zastąpił go jednak
Aleksandras Stulginskis
.
Wizerunek Smetony na awersie monety (1938)
Polityczna emerytura
Smetona po pierwszych demokratycznych wyborach pozostał poza sejmem, wycofał się do "Sulejówka", angażując się w pracę dziennikarską. Redagował pismo związane z "Partią Postępu Narodowego" Lietuvos balsas ("Głos Litwy"), Lietuviskas balsas ("Litewski Głos"), Vairas ("Wiosło"). Przez pewien czas pracował jako komisarz rządowy w
okręgu Kłajpedy
, ale z racji konfliktu z premierem Galvanauskasem zrezygnował z tej posady.
W latach 1923-1927 był profesorem na Uniwersytecie Litewskim, najpierw w katedrze
sztuki
i
historii
, później
filozofii
, wygłaszając pełne pasji i zaangażowania wykłady. W
1932
otrzymał
doktorat honorowy
Uniwersytetu Witolda Wielkiego
w
Kownie
.
Druga prezydentura
Po
przewrocie wojskowym
z grudnia
1926
przyjął propozycję ubiegania się o najwyższy urząd w państwie i został wybrany prezydentem, wiele w tym czasie podróżując po Litwie i nie bez
populizmu
wsłuchując się w "głos ludu". 15 maja
1928
ogłosił za zgodą parlamentu nową
konstytucję
, która dawała prezydentowi znacznie szersze uprawnienia niż dotychczasowa (np. przez długi czas Smetona nie zwoływał parlamentu).
W latach trzydziestych opublikowano najważniejsze prace publicystyczne prezydenta. Latem
1940
po sowieckim ultimatum wobec
Litwy
był zwolennikiem stawienia oporu przez
rząd
. Osamotniony w swym przekonaniu zgodził się na przyjęcie warunków sowieckich, zrzekając się swych prerogatyw na rzecz premiera
Merkysa
.
Emigracja
15 czerwca
1940
wraz z rodziną uciekł do
Niemiec
(jak podkreślała propaganda sowiecka: "po opróżnieniu swego konta bankowego"). Po krótkim pobycie w
Szwajcarii
wraz z rodziną przedostał się do
Stanów Zjednoczonych
, gdzie koncentrowało się życie patriotycznej emigracji litewskiej. Osiedlił się w
Cleveland
wraz z synem Juliusem. Pracował nad opublikowaniem obszernych pamiętników oraz skondensowanej historii
Litwy
. Zmarł tragicznie w wyniku pożaru domu
9 stycznia
1944
, został pochowany na lokalnym cmentarzu w
Cleveland
.
Rodzina
Już w bardzo wczesnym dzieciństwie został osierocony przez rodziców, jego wychowaniem zajmował się starszy brat Ignas (
1857
-
1933
). Sam Antanas Smetona opiekował się i był do końca życia emocjonalnie związany ze swoją siostrą Julią, nauczycielką (
1878
-
1962
).
W
1904
roku ożenił się z
Zofią z Chodakowskich
, z którą miał syna Juliusa i córkę Mariję. Bratankiem prezydenta był Kazys Smetona (1915-38).
Prezydent Smetona miał związki rodzinne z wieloma postaciami życia publicznego Litwy (np.
Stasysem Raštikisem
, mężem córki brata Motiejusa,
Juozasem Tūbelisem
, swoim szwagrem czy zięciem
Aloyzasem Valušisem
), z powodu czego oskarżany był przez przeciwników politycznych o uleganie nepotyzmowi.