Jawor
Herb Herb Jawora
Dewiza : Miasto Chleba, Miasto Pokoju
Województwo	dolnośląskie
Powiat	jaworski
Gmina • rodzaj	Jawor miejska
Burmistrz	Artur Mieczysław Urbański
Powierzchnia	18,80 km²
Ludność (2009) •  liczba •  gęstość	23 952[1] 1 274,0 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 76
Kod pocztowy	59-400
Tablice rejestracyjne	DJA
Położenie na mapie Polski Jawor
51°03'N 16°11'E / 51.05, 16.183 Na mapach: 51°03'N 16°11'E / 51.05, 16.183
TERC ( TERYT )	5020105011
Miasta partnerskie	Roseto degli Abruzzi Turnov Berdyczów Niesky Niepołomice
Urząd miejski Rynek 1 59-400 Jawor
Strona internetowa miasta

Jawor (Jawr,od XVII w. do 1945 niem. Jauer) to miasto i gmina w województwie dolnośląskim , w powiecie jaworskim . W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego .

Jawor jest położony nad Jawornikiem , Paszówką i Nysą Szaloną w środkowej części Dolnego Śląska , na Równinie Jaworskiej, będącej częścią Równiny Chojnowskiej .

Według danych z 30 czerwca 2009 miasto liczyło 23 952 mieszkańców.

Nazwa miasta

Miejscowość swoją nazwę wzięła od słowiańskiej nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), które jest drzewem bardzo rozpowszechnionym w Sudetach .

Po raz pierwszy nazwa miasta notowana jest w źródłach historycznych w XI wieku. Za pierwszą wzmiankę o Jaworze uznaje się zapis w Kronikach Thietmara . Pod datą 1008 roku Thietmar opisuje przemarsz wojsk cesarza niemieckiego Henryka II przez miejscowość "Jaura in Zlezie"^[2] podczas niemieckiej ekspedycji militarnej prowadzonej na ziemiach Ślężan , Trzebowian i Dziadoszan w ramach wojen z Bolesławem Chrobrym o Łużyce .^[3]

W 1133 miasto notuje się jako Jawr, w 1203 - Jawor. Do XVI wieku nazwę miasta zapisywano po łacinie w różnych formach: Iavor, Iavr, Javr, Javor, Jaur, Jaura, Jawer, Jauor. Używano również nazwy w oryginalnym słowiańskim brzmieniu, czego dowodzi obraz w kościele Św. Marcina w Jaworze zawierający w swej treści m.in. widok Jawora z 1562 roku oraz polską formę nazwy "Jawor".^[4]

Niemiecka forma nazwy miasta "Jauer" była zgermanizowaną formą słowiańskiej pierwotnej nazwy i zaczęła być stosowana w XVI wieku przez niemieckich kolonistów na Śląsku. Nazwa ta stała się urzędową nazwą miasta dopiero w XVII-XVIII wieku po ostatecznym podboju Śląska przez Prusy w roku 1763 roku w wyniku wojen śląskich z Austrią.^[5]

Historia

Archeologicznie udowodnione osadnictwo na tym terenie sięga czasów neolitu ok. 5.000 lat przed narodzeniem Chrystusa. Temu okresowi aż po wędrówkę ludów (ok. 500 n.e. ) poświęcona jest tematyczna ekspozycja w Muzeum Regionalnym w Jaworze . Najwięcej eksponatów archeologicznych pochodzi z okresu kiedy ziemie te znajdowały się pod wpływem kultury łużyckiej - (lata ok. 1300 - 300 p.n.e. ). Na przełomie XIX i XX wieku odkryto wzdłuż linii kolejowej na odcinku Stary Jawor - Brachów jedno z największych cmentarzysk popielnicowych odkopanych na terenie Polski. W latach 1880 - 1910 wydobyto w tym miejscu ponad 1000 urn z prochami zmarłych. W zbiorach jaworskiego muzeum znajduje się także replika jednego z najciekawszych znalezisk archeologicznych Dolnego Śląska - złoty diadem wykonany z blachy, odkryty w okolicach miejscowości Męcinka (Mnisi Las) związany z kręgiem śródziemnomorskiej kultury mykeńskiej . We wczesnym średniowieczu prawdopodobnie istniała tu osada słowiańska co potwierdza nazwa Stary Jawor , która jest obecnie częścią miasta Jawor, a także legenda o pogańskiej bogini Javarze wspominanej przez kronikarzy.^[6] Wyobrażono ją w alegorii zgody na zachodnim witrażu w sali rajców miejskich w miejscowym Ratuszu.

W czasach późniejszych Jawor był centralnym grodem słowiańskiego plemienia Trzebowian . Należał do rodu Piastów świdnicko-jaworsko-ziębickich - bocznej linii śląskiej gałęzi dynastii Piastów. W 1203 wybuchł wielki pożar - spłonęła wówczas cała drewniana zabudowa osady. Nie ostał się też ośrodek kultu pogańskiego na Barciszowej Górze koło Jawora^[7]. W 1230 w miejscowości Borek, koło Jawora miał się urodzić sławny polski fizyk, matematyk i filozof Witelon . Pierwsza pisana wzmianka o Jaworze pochodzi z dokumentu wydanego przez kancelarię księcia Bolesława Rogatki w 1242 gdzie jako świadek wymieniony jest Walenty, proboszcz z Jawora.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy Jawor otrzymał prawa miejskie ponieważ nie zachował się akt lokacyjny . Jawor stał się stolicą Księstwa jaworskiego , które zostało utworzone ok. 1274 przez Bolesława Rogatkę . Wydzielił on swojemu najstarszemu synowi Henrykowi Grubemu własną dzielnicę obejmującą takie miasta jak Jawor, Bolków , Kamienna Góra , Lubawka , Lwówek Śląski i Świerzawa .^[8]

Rozwój miasta zarówno gospodarczy jak i terytorialny przypada na lata rządów księcia Bolka I Srogiego od 1278 także księcia jaworskiego. Po jego śmierci księstwo rozpada się na trzy części. W 1312 jaworska dzielnica przypada drugiemu synowi Bolka Srogiego księciu Henrykowi I Jaworskiemu , który nadał miastu liczne przywileje m.in. prawo do warzenia piwa. Do 1392 Jawor wchodził w skład samodzielnego księstwa piastowskiego. Po śmierci Bolka II Małego w 1368 r. Księstwo świdnicko-jaworskie dostało się, jako oprawa wdowia w ręce Agnieszki Habsburskiej i dopiero po jej śmierci w 1392 r. zostało połączone z Koroną Czeską. Pozostało ono niezależne najdłużej ze wszystkich księstw śląskich utrzymując do tego roku swą samodzielność. Po okresach wojen husyckich nastąpił okres świetności miasta które liczyło wtedy trochę ponad 3 tys. mieszkańców i było prawie tak duże jak ówczesna Jelenia Góra . Jawor pełnił w tym okresie funkcję ważnego ośrodka administracyjnego do którego zjeżdżano się na sejmiki księstw świdnickiego i jaworskiego. W 1420 z miasta wypędzono miejscową gminę żydowską.^[9]

W wyniku wojen śląskich ( 1740 - 1763 ) Jawor dostał się pod panowanie Prus , a nowy król Fryderyk II Wielki zreformował administrację w mieście czyniąc Jawor miastem powiatowym. W XIX wieku rozwój miasta był stały, bez zakłóceń , w 1862 zainstalowano oświetlenie gazowe (zamienione na elektryczne w 1911 ). W latach 1856 - 1902 przeprowadzono linię kolejową m.in. do Legnicy , Jaworzyny Śląskiej , Roztoki i Malczyc . Przy tejże linii powstały zakłady Wolffa (obecnie Kuźnia Jawor S.A.) oraz Cukrownia . W 1849 powstała w Jaworze Loża Masońska św. Marcina pod Trzema Złotymi Kłosami (Loge St. Martin zu den drei goldenen Aehren in Jauer) w nawiązaniu do świętego patrona miasta.

W 1940 miasto Jawor liczyło nieco ponad 13 tys. mieszkańców. W 1945 miasto zdobyły oddziały 9 Korpusu Zmechanizowanego. Jawor przejęty został przez administrację polską w kwietniu 1945 . W mieście po wojnie stacjonował 15 batalion samochodowy Armii Czerwonej .

W ostatnich latach do Jawora przyłączono pobliską wieś Stary Jawor , która obecnie jest jedną z głównych dzielnic Jawora. Po przyłączeniu wsi Jawor przesunął swe granice w stronę północno-zachodnią i sięga na zachód w okolice Zalewu Słup , na północ w okolice wsi Małuszów (dokładniej stacja benzynowa i oczyszczalnia ścieków).

Zabytki miasta Jawor

Jawor - ewangelicki Kościół Pokoju zaliczony do światowego dziedzictwa zabytków kultury UNESCO

Kościół Pokoju w Jaworze

Rynek w Jaworze

Ratusz w Jaworze

Najważniejsze zabytki Jawora:

• Ewangelicki Kościół Pokoju z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, wpisany w 2001 na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
• Zamek piastowski wzniesiony ok. 1224 r. przez Radosława z Bolesławca, uznawanego przez część historyków za kasztelana jaworskiego. Od połowy XIII wieku zamek był siedzibią książąt jaworskich a później świdnicko - jaworskich. W 1392 r. po śmierci księżnej Agnieszki, żony Bolka II Małego, zamek przejęli starostowie królów czeskich. Od 1742 roku wraz z przejęciem śląska przez Prusy zamek stał się więzieniem i zakładem pracy przymusowej (do 1956 r.)
• Kościół św. Marcina - gotycki kościół z XV wieku ze wspaniałym manierystycznym portalem z lat 1615-17.
• Kościół św. Barbary
• Mury Obronne
• Basteja Anioła z XV wieku
• Baszta Strzegomska
• Muzeum Regionalne mieszczące się w dawnym klasztorze o.o. bernardynów
• Kaplica św. Wojciecha, dawniej jaworska synagoga
• Rynek z Arkadami, kamienice
• Kamienica przy ul. Legnickiej 3 ze wspaniałym portalem z lat 1617 - 1619 autorstwa głogowskiego rzeźbiarza Johanna Pola
• Ratusz - pierwsze wzmianki o Jaworskim ratuszu pochodzą już z 1373 roku, wielokrotnie przebudowywany, modernizowany, obecny gmach w stylu neorenesansu niderlandzkiego wybudowany został w latach 1895 - 1897 . Średniowieczna 61-metrowa wieża posiada przy szczycie osiem posągów książąt i rycerzy umieszczonych tamże w XIV wieku. W budynku mieści się Kawiarnia "Ratuszowa".
• Krzyże pokutne na dziedzińcu banku PKO BP (pracownicy banku maja obowiązek wpuszczać tam turystów)

26 czerwca 2004 na "II Forum Polskich Miast i Miejsc UNESCO " miasta i obiekty w Polsce znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO . Siedzibą Ligi został Toruń , a jej pierwszym prezesem Marcin Zamoyski .

Gospodarka

Jawor obecnie jest ośrodkiem gospodarczym i przemysłowym o ponadregionalnym zasięgu. W mieście dominuje branża chemiczna, metalowa, spożywcza. Do większych zakładów należą:

• Zakłady Kuziennicze Jawor
• Fabryka Chemii Gospodarczej Global-Pollena
• Zakład Mechaniczny Agromet Jawor
• Metal - Jawor Sp. z o.o.
• Landmann Polska Sp. z o.o.
• Pionier S.A.
• Javor-Home Sp.z o.o.
• Agroma Sp.z o.o.
• Spółdzielnia Inwalidów Inprodus

Do 1990 roku istniała w Jaworze fabryka-oddział Diory oraz Fabryka Wyrobów Metalowych. Obecnie Jawor jest prężnym ośrodkiem z rozwijającym się sektorem handlu i usług, w mieście zlokalizowanych jest wiele towarzystw ubezpieczeniowych, banków, firm consultingowo-leasingowych^[].

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2007^[10] Jawor ma powierzchnię 18,8 km² (303. lokata w kraju), w tym:

• użytki rolne: 66%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 3,23% powierzchni powiatu.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2007 ^[11]: Jawor zamieszkiwało 24 120 osób (185. lokata w kraju).

Według danych z roku 2002 ^[12] średni dochód na mieszkańca wynosił 1254,32 zł.

Atrakcje turystyczne ziemi jaworskiej

• Park Krajobrazowy Chełmy
• Góra Bazaltowa
• "Wąwóz myśliborski"
• Organy Myśliborskie
• Obóz koncentracyjny Gross-Rosen

Kultura

Budynek Teatru Miejskiego

Jawor jest ośrodkiem kulturalnym zajmującym ważne miejsce na mapie kulturalnej województwa dolnośląskiego . Do ważniejszych instytucji kultury w mieście należą:

• Muzeum Regionalne Jawor — Muzeum mieści się w dawnym klasztorze bernardynów, gdzie mieszczą się ciekawe zbiory głównie dary mieszczan jaworskich, instytucji kościelnych oraz Bractwa Strzeleckiego. Od 1994 roku mieści się tutaj także Galeria Śląskiej Sztuki Sakralnej gdzie prezentowane są dzieła sztuki rzeźbiarskiej i malarskiej.
• Jaworski Ośrodek Kultury — Jaworski Ośrodek Kultury (JOK) ma dwa działy. Pierwszy to dział promocji który promuje koncerty, odczyty, wystawy (również w Teatrze ), akademie itp. Drugim działem jest dział instruktorsko - merytoryczno - edukacyjny, którego zadaniem jest popularyzacja sztuki w dziedzinach takich jak taniec, plastyka, fotografia.
• Miejska Biblioteka Publiczna

Jaworskie Koncerty Pokoju

Każdego roku od maja do września w Jaworze organizowane są Koncerty Pokoju. Odbywają się one w zabytkowych wnętrzach Kościoła Pokoju. Kameralna muzyka w wykonaniu najlepszych artystów z Polski, Czech i Niemiec, oraz miejsce gdzie koncerty się odbywają, czyli świątynia, stwarzają szczególny klimat oraz dostarczają niezapomnianych wrażeń . Łącznie w jaworskim kościele odbyło się już 67 koncertów w tym 29 koncertów wykonanych przez artystów z zagranicy. Dotychczas występowali następujący artyści: Chór Poznańskie Słowiki pod dyr. Stefana Stuligrosza , Windsbacher Knabenchor, Chór Uniwersytetu Wrocławskiego "Gaudium", Kameralna Orkiestra "Leopoldinum" , Orkiestra Amadeus pod dyrekcją Agnieszki Duczmal , Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Sudeckiej, Spirituals Singers Band , Kwartet Wilanów, Camerata Cracovia, Zespół Folkowy " Sierra Manta ", Brandenburgischer Kamerchor, Ledl Jazz Quintet i wielu innych^[].

Międzynarodowe Targi Chleba

Międzynarodowe Targi Chleba w Jaworze odbywają się od 1997 roku zawsze na przełomie sierpnia i września . Przez trzy dni można oglądać tradycyjne wytwarzanie produktów cukierniczych i piekarniczych, spróbować wyjątkowych wyrobów i zapoznać się z historią i tradycją ludów chrześcijańskich ze szczególnym uwzględnieniem roli chleba^[].

Kościoły

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki
  • Parafia pw. Matki Boskiej Różańcowej w Jaworze, al. Jana Pawła II 4
  • Parafia pw. Miłosierdzia Bożego, ul. Starojaworska 10 B
  • Parafia pw. Św. Marcina, ul. Św. Marcina 11
  • Parafia pw. Św. Brata Alberta, ul. Starojaworska 10b
• Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej
  • Zbór "Siloah", ul. Kościuszki 13
• Kościół Ewangelicko-Augsburski
  • Parafia w Jaworze, ul. Park Pokoju 2
• Kościół Boży w Chrystusie
  • Zbór "Jawor dla Jezusa", ul. Sikorskiego 4 F m. 13
• Kościół Zielonoświątkowy
  • Zbór "Filadelfia" w Jaworze, ul. Żeromskiego 11
• Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa
  • Zbór w Jaworze, ul. Staszica 3/5 (mieszkanie)
• Świadkowie Jehowy
  • Zbór z Salą Królestwa , ul. Myśliborska 32.

Rekreacja

Jawor ma wiele do zaoferowania turystom i mieszkańcom którzy preferują aktywną formę spędzania wolnego czasu. W mieście istnieje Kryta Pływalnia "Słowianka", Basen Letni, istnieje kompleks rekreacyjny z sauną, siłownią. Nie mniejszą ofertę prezentuje Ośrodek Sportu i Rekreacji "Jawornik". Znajdują się w nim korty tenisowe, pole namiotowe, boisko do gry w piłkę siatkową. Ok. 5 km od Jawora we wsi Myślibórz znajduje się florystyczny rezerwat przyrody "Wąwóz Myśliborski" jedyne w Sudetach miejsce występowania paproci - języcznika zwyczajnego .^[9] Rezerwat ma powierzchnię 9,72 ha, a ochronie ścisłej podlega 0,9 ha. W odległości ok. 8 km. od miasta znajduje się były obóz koncentracyjny Gross-Rosen .Niedaleko od miasta znajduje się także zbiornik retencyjny Słup .

Sport

Kluby sportowe Jawora:

• Klub Sportowy Olimpia Jawor - istniejący od roku 1990 . Reprezentuje piłkę siatkową, wychowanką klubu jest m.in. Katarzyna Mroczkowska , obecnie zawodniczka Gwardii Wrocław, wielokrotna medalistka Mistrzostw Świata i Europy w kategoriach młodzieżowych, była reprezentantka Polski, laureatka Nagrody Miasta Jawora. Największym sukcesem klubu jest awans w sezonie 2003 / 2004 do I ligi .
• Klub Sportowy Sparta Stary Jawor - Klub powstał w 1995 roku i nosił nazwę Cukrownik Jawor. Założycielami klubu byli przede wszystkim pracownicy Cukrowni Jawor. W latach 1999 , 2000 , 2001 klub występował w klasie rozgrywkowej "A". Od grudnia 2003 roku, klub zmienił nazwę na Sparta Stary Jawor. Reprezentuje piłkę nożną .
• MKS Victoria Jawor - Reprezentuje akrobatykę sportową, a dokładnie skoki na trampolinie, klub ten wychował wielu mistrzów Polski i Świata, obecnie jest to jeden z najsilniejszych klubów w Polsce w tej dyscyplinie.
• MRKS Kuźnia Jawor grający obecnie w okręgowej lidze. Wychowankowie to m.in. Zbigniew Wójcik, Piotr Przerywacz, epizod w jaworskim klubie miał również Mariusz Ujek . Obecnym trenerem drużyny seniorów jest Mariusz Krupczak.

W Jaworze cyklicznie organizowany jest Półmaraton Jaworski impreza ściągająca rok rocznie entuzjastów biegania.

Urodzeni w Jaworze

• Mikołaj z Jawora (ur. 1355 , zm. 1435 ) profesor i rektor uniwersytetów w Pradze i Heidelbergu
• Georg Friedrich Schröer, (ur. 1663 , zm. 1739 ) luterański teolog
• Christoph Hackner (ur. 1663 , zm. 1741 ) architekt barokowy
• Karl Friedrich Flögel (ur. 1729 , zm. 1788 ) historyk kultury i literatury
• Heinrich Gottfried von Mattuschka (ur. 1734 , zm. 1779 ) botanik i filozof
• Henrietta Hanke (ur. 1785 , zm. 1862 ) autorka licznych i bardzo poczytnych powieści obyczajowych
• Carl Peschke (ur. 1853 , zm. 1907 ) niemiecki polityk
• Arthur Lieutenant (ur. 1884 , zm. 1968 ) niemiecki polityk
• Ludwig Manfred Lommel (ur. 1891 , zm. 1962 ) niemiecki satyryk
• Jan Szurmiej (ur. 1946 ) aktor
• Lena Szurmiej (ur. 1947 ) aktorka
• Henryk Szydłowski (ur. 1950 ) artysta malarz
• Janusz Krasoń (ur. 1956 ) polityk SLD
• Elżbieta Witek (ur. 1957 ) polityk PIS, poseł na Sejm RP V i VI kadencji
• Krzysztof Loryś (ur. 1958 ) polski matematyk zajmujący się algorytmiką
• Władysław Grzywna (ur. 1958 ) aktor
• Mirosław Gancarz (ur. 1962 ) aktor kabaretu " Potem "
• Jerzy Kaziów (ur. 1963 ) piłkarz I ligowy
• Sławomir Drabik (ur. 1966 ) żużlowiec polski, wielokrotny medalista mistrzostw Polski, Europy i Świata. reprezentant Polski
• Mirosław Malec , (ur. 1969) założyciel i wokalista zespołów Zielone Żabki, Ga Ga i Radical News
• Jarosław Stancelewski (ur. 1974 ) siatkarz reprezentacji Polski
• Jacek Banaszyński (ur. 1975 ) bramkarz pierwszej ligi
• Marcin Folc (ur. 1981 ) piłkarz pierwszej ligi
• Waldemar Kaczmarek (ur. 1987 ) siatkarz PlusLigi mężczyzn, zawodnik Delecty Bydgosczcz, rozgrywający; Mistrz Europy Kadetów ( 2005 ), Mistrz Polski Juniorów ( 2006 )
• Krystian Krzeszowiak tenor, śpiewak operowy, laureat Nagrody imienia Jana Kiepury za najlepszy debiut 2008.
• Martin Titsche ksiądz, profesor uniwersytetu lipskiego
• Jan Rybotycki - nauczyciel, działacz społeczny, historyk, Honorowy Obywatel Jawora, autor licznych publikacji promujących miasto Jawor oraz ziemię jaworską
• Edward Śliz - prezes Towarzystwa Białego Orła w Montrealu, członek Kongresu Polonii kanadyjskiej Okręgu Quebec

Honorowi Obywatele Miasta Jawora

• Stefan Mielczarek - Uchwałą nr XXXIV/197/96 z dnia 30.10.1996 r.
• Ks. prałat Walenty Szałęga - Uchwałą nr XXXIV/197/96 z dnia 30.10.1996 r.
• Józef Ziętek - Uchwałą nr XXXIV/197/96 z dnia 30.10.1996 r.
• Reinhard Blaschke - Uchwałą nr XIV/95/99 z dnia 27.10.1999 r.
• Aleksander von Freyer - Uchwałą nr XXV/199/2000 z dnia 27.10.2000 r.
• Aleksander Pruszkowski - Uchwałą nr XXV/200/2000 z dnia 27.10.2000 r.
• Wiesław Kozikowski - Uchwałą nr XXXVI/267/01 z dnia 24.10.2001 r.
• Andrzej Tomaszewski - Uchwałą nr XLIX/356/02 z dnia 9.10.2002 r.
• Jan Rybotycki - Uchwała nr XIX/114/03 z dnia 29.10.2003 r.
• Ks. Prałat Zbigniew Tracz - Uchwałą nr XXXIV/198/04 z dnia 27.10.2004 r.
• Tadeusz Caban - Uchwałą nr LVII/286/05 z dnia 26.10.2005 r.
• Edward Gaździcki - Uchwałą nr LXX/356/06 z dnia 25.10.2006 r.
• Urszula Karolina Spilarewicz - Uchwałą nr XIV/77/07 z dnia 7.11.2007 r.
• Ks. Kanonik Waldemar Hawrylewicz - Uchwała nr XXVII/146/08 z dnia 29.10.2008 r.

Zobacz też

• Zabytki Jawora
• Góra Bazaltowa
• Trzebowianie
• Synagoga w Jaworze
• Cmentarz żydowski w Jaworze
• Zamek w Jaworze
• Kościoły pokoju
• Myslibórz
• Park Krajobrazowy Chełmy
• Książęta świdnicko-jaworscy
• Muzeum Regionalne Jawor
• Gross Rosen
• Zielone Żabki
• Ga Ga

Bibliografia

• Fischer Christian - "Chronik der Schlesischen Kreisstadt Jauer von 1008 bis 1817" Jauer 1818
• Sibmacher, J.: Grosses Allgemeines Wappenbuch, Band 15., Städtewappen, Nürnberg 1885
• Schonaich Gustaw "Die alte furstentumshapstadt Jauer" Jauer 1903
• Heuber, G.: Die evangelische Friedenskirche in Jauer genannt zum Heiligen Geist, Jauer 1906
• Meisner, H.: Erinnerungen an Jauer, Jauer 1927
• Koischwitz, O.: Jauer - ein Wegweiser durch die Heimat und ihre Geschichte, Jauer 1930
• Verwaltungsbericht der Stadt Jauer, Jauer 1940
• Stanisław Jastrzębski - "Jawor i Okolice", Ossolineum 1973 r.
• Jan Rybotycki "Jawor od zarania dziejów do roku 1263" Jawor 1984
• Hahn, R./Töpfer, S.: Geschichtlicher Abriß der Jauerschen Vergangenheit, Herne 1994
• v.Freyer, A.: Jauer und das Jauerland/Jawor i Ziemia Jaworska, Jawor 1995
• v.Freyer, A./Skoczylas-Stadnik, B./Szkiladz, M.: Die Friedenskirche zu Jauer/Kosciol Pokoju w Jaworze/The Church of Peace in Jawor, Jawor 1996
• v.Freyer, A./Krajewski, J./Piotrowski, W.: Das Henryk-Dobrzycki-Krankenhaus in Jawor/Jauer, Jawor 1997
• Grynszpan, A. (Hg.): Jawor/Jauer, Jawor 2003
• Łaborewicz, I., Słownik nazw ulic, placów i parków Jawora od XIII w. do 1995 roku, b.m., b. d. [wyd. 1996]

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi
• Biuletyn Informacji Publicznej miasta i gminy Jawor
• Zamek w Jaworze
• Kościół Pokoju w Jaworze (pdf)
• Portal miasta Jawor