Na mapach: 46°04'N 18°14'E / 46.067, 18.233

Pecz
Herb Peczu Flaga Peczu
Państwo	Węgry
Komitat	Baranya
Powiat	Pécs
Powierzchnia	162,61 km²
Położenie	46° 4' N 18° 14' E
Ludność (2005) •  liczba ludności •  gęstość	156 576 963 os./km²
Nr kierunkowy	72
Kod pocztowy	7600
Położenie na mapie Węgier Pecz
Strona internetowa miasta

Pecz ( węg. Pécs [ pyjcz ], łac. Quinque Ecclesiae, niem. Fünfkirchen, czes. Pětikostelí, ser. Pečuj, Печуј, tur. Peçuy, chorw. Pečuh) – miasto w południowych Węgrzech. Piąte co do wielkości miasto Węgier (156 567 mieszkańców, powierzchnia 162,61 km² w 2005). Leży na południowych zboczach gór Mecsek w Kraju Zadunajskim . Siedziba władz komitatu Baranya .

Etymologia nazwy Pécs

Popularna, ale fonetycznie i z punktu widzenia historii języka słowiańskiego na terenia Panonii najzupełniej błędna jest próba wyprowadzenia tej nazwy miasta z jakiegoś współczesnego języka, np. ze słoweńskiego bądź chorwackiego (dial. kajkawski) Peč 'nazwa miejscowości' < peč 1. 'piec'; 2. 'samotna skała' czy też słoweń. Peča 'nazwa miejscowości' < peča 'pieczara'. Dialekty słowiańskie używane na terenie Panonii przed przybyciem tam przodków Węgrów w znacznej mierze utraciły nazalizację samogłosek, toteż *peⁿč 'pięć' zostało oddane w węgierskim przez nienosowe e długie (gdzie długość świadczy o śladowo jeszcze artykułowanym przez Słowian elemencie nazalnym; nota bene, dotychczasowa etymologia wywodząca wyraz węg. od słow. piec nie tylko nie objaśnia różnicy w iloczasie, ale kwestię tę w ogóle pomija milczeniem, a nie jest to jedyna niezgodność fonetyczna w tej popularnej etymologii). Tym samym nazwa węg. Pécs < słow. *peⁿč 'pięć' odpowiada nazwom z liczebnikiem pięć (zob. wyżej), tyle że pominięty jest człon kościół. -- Szczegółowo o kwestiach fonetyki historycznej i etymologii tej nazwy pisał E. Helimski, "Bécs und Pécs vor dem Hintergrund der ungarischen Vertretung der slawischen Nasalvokale" (w: Bakró-Nagy M. / Rédei K. (ed.): Ünnepi könyv Honti László tiszteletére, Budapest (MTA Nyelvtudományi Intézet) 2003. 181-193.) - oryginalny autorski maszynopis artykułu dostępny jest też internetowo pod adresem: http://helimski.com/Helimski_Thematic_Index.html#Hungaro (gdzie otworzyć należy nr 2.205).

Historia

Starożytne rzymskie i wczesnośredniowieczne miasto

Najstarsze znaleziska archeologiczne na tym terenie liczą 6 tysięcy lat. Przed Rzymianami w tej okolicy mieszkali Ilirowie i Celtowie . Miasto Sopianae Rzymianie założyli w II w., kiedy Kraj Zadunajski był prowincją Cesarstwa Rzymskiego o nazwie Panonia . Nazwa może pochodzić od liczby mnogiej celtyckiego słowa "sop" oznaczającego moczary .

Centrum Sopianae było tam, gdzie teraz stoi Pałac Poczty (Postapalota). Niektóre części rzymskiego wodociągu można oglądać po dziś dzień. Kiedy Panonię podzielono na cztery części, Sopianae stała się stolicą dzielnicy o nazwie Valeria. W pierwszej połowie IV w. tutaj również rozpowszechniło się chrześcijaństwo . W tym okresie powstawały pierwsze chrześcijańskie cmentarze w mieście, w tym miejscu, gdzie obecnie stoi katedra .

Pod koniec wieku w wyniku najazdów barbarzyńskich i podbojów Hunów władza rzymska na tym terenie słabła. Kiedy przybyły oddziały Karola Wielkiego , miasto zamieszkiwali już Awarowie i Słowianie . Karol Wielki przyłączył terytorium do Cesarstwa Franków. Pod względem władz kościelnych należało do biskupstwa salzburskiego.

We wczesnym średniowieczu pewien salzburski dokument wspomina miasto po raz pierwszy w 871 roku pod nazwą Quinque Basilicae ("pięć katedr"). Nazwa wskazuje na to, że do budowy kościołów w mieście wykorzystano kamienie pięciu starochrześcijańskich kaplic.

Do niedawna ośrodek przemysłu górniczego (kopalnie węgla kamiennego i uranu ), obecnie ważny ośrodek akademicki i usługowy położony w okręgu rolniczym w pobliżu rejonu winiarskiego Villány.

Miasto w średniowieczu

Po założeniu państwa przez Węgrów nie Pecz, ale pobliski Baranyavár stał się centrum na nowo założonego komitatu Baranya , Pecz natomiast był ważnym centrum kościelnym, siedzibą biskupstwa. Łacińskojęzyczne dokumenty wspominają miasto pod nazwa Quinque Ecclesiae ('pięć kościołów'). Król Stefan I Święty w 1009 roku założył w Peczu biskupstwo .

Król węgierski Piotr Orseolo kazał wybudować w Peczu katedrę, która stała się również miejscem pochówku. W 1064 roku król Salomon tutaj świętował Wielkanoc , po tym jak pogodził się ze swoim bratem stryjecznym, późniejszym królem Gejzą I . Następnego dnia katedra spłonęła. Następnie wybudowana katedra istnieje do dziś. W dokumentach miasto jest wspomniane pod nazwą Pecz po raz pierwszy w 1235 roku, w pewnych zapiskach pojawia się wyraz Pechyut ( węg. "pécsi út", a więc 'droga prowadząca do Pecz'). W mieście osiedliło się kilka zakonów , jako pierwsi benedyktyni w 1076 roku. W 1181 roku w mieście był już szpital . Pierwszy dominikański klasztor powstał w Peczu w 1238 roku. Ludwik Wielki za radą podkanclerzego, biskupa Peczu Vilmosa, założył w Peczu w 1367 roku uniwersytet . Był to pierwszy uniwersytet na Węgrzech. Wydany przez papieża Urbana V dokument założycielski w dużej mierze przypomina dokument założycielski uniwersytetu w Wiedniu; stwierdza, że z wyjątkiem teologii uniwersytet ma prawo do wykładania wszystkich nauk. W 1459 roku biskupem Peczu został Janus Pannonius (1434-1472), wybitny przedstawiciel węgierskiego humanizmu ; on dalej umacniał kulturalny charakter miasta.

Pecz w czasach panowania tureckiego

Po bitwie pod Mohácsem (1526) wojska Sulejmana obrabowały Pecz, wyrżnęły mieszkańców i podpaliły miasto. Zdania w kraju były podzielone pod tym względem, kto powinien zostać królem Węgier. Miasto Pecz popierało Ferdynanda Habsburga, natomiast pozostała część komitatu Baranya Jana Zápolyę (Szápolya) . Latem 1527 roku Ferdynand pokonał wojska Zápolyi'ego, a 3 listopada został koronowany na króla Węgier. Ferdynand wynagrodził miasto za jego wierność, zwolnił od podatków i tym samym otworzył możliwość do odbudowy i wzmocnienia miasta.

W 1529 roku Turcy ponownie zajęli Pecz i wyruszyli na Wiedeń . Turcy zmusili Pecz, aby uznał ich sojusznika Zápolyę za króla. Zápolya zmarł w 1540 roku. W 1541 roku Turcy podstępem zajęli Budę, nakazali Izabeli, wdowie po Zápolyi, żeby oddała im Pecz, który miał znaczenie strategiczne. Mieszkańcy Peczu postanowili stawić opór, z sukcesem obronili miasto i przysięgli wierność Ferdynandowi, który z początku wspomagał miasto, później natomiast na wniosek swoich doradców, skupił się raczej na wsparciu Székesfehérváru i Ostrzychomia ( Esztergom ). Mieszkańcy Peczu zdawali sobie sprawę, że bez pomocy Ferdynanda nie zdołają utrzymać miasta, dlatego w czerwcu 1543 roku dobrowolnie otworzyli bramy wojsku tureckiemu.

Po zajęciu Peczu, Turcy wzmocnili je i zamienili w prawdziwe wschodnie miasto. Kościoły przekształcono w meczety, budowano tureckie łaźnie i minarety, zakładano szkoły Koranu, rynek przerobiono na bazar. Muzułmańscy dostojnicy kierowali miastem zgodnie z prawami saria. Pecz przez wiek był wyspą pokoju w ogarniętym wojną świecie.

W 1664 roku wojska Miklósa Zrínyiego dotarły do Peczu. Zrínyi wiedział, że nawet jeśli zajmie miasto, nie będzie mógł go utrzymać, ponieważ znalazł się w głębi tureckiego terytorium. Obrabował i podpalił miasto, zamku nie udało mu się zdobyć. Tym samym średniowieczny Pecz został zniszczony na wieki.

Po wyzwoleniu Budy (1686), wojska wyruszyły wyzwolić Pecz. Straż przednia wkroczyła do miasta i ograbiła je. Turcy widzieli, że nie będą mogli utrzymać miasta, więc podpalili je i schowali się do zamku. 14 października wojsko Ludwika Badeńskiego zajęło miasto i zburzyło prowadzący do zamku wodociąg. Turcy nie mieli innego wyboru, 22 października musieli poddać zamek.

W mieście panował trybunał wojenny pod zwierzchnictwem komendanta Karla von Thüngena. Dwór w Wiedniu najpierw chciał zniszczyć miasto, ale potem zdecydował utrzymać je, żeby równoważyło wpływ pozostającego wciąż w rękach tureckich Szigetváru. Miasto ponownie zaczęło się rozwijać, rozwój spowolniły tylko dwie epidemie dżumy w latach 90. XVII w.

W 1688 roku przybyli niemieccy osiedleńcy. W nadchodzących czasach tylko jedną czwartą ludności Peczu stanowili Węgrzy, a pozostałą część Niemcy i Słowianie południowi. Ponieważ Węgrzy byli mniejszością, Pecz nie wsparł walki o wolność Rakoczego, dlatego wojska Ferenca II Rakoczego w 1704 roku ograbiły miasto.

Pecz w okresie nowożytnym

Po 1710 roku rozpoczął się spokojniejszy okres. Rozwijał się przemysł, powstawały cechy rzemieślnicze, wybudowano nowy ratusz, rozkwitał handel i uprawa winorośli. Miasto chciało się wyswobodzić spod zwierzchnictwa lennego biskupa Peczu i biskup György Klimó zgodziłby się, ale Stolica Apostolska zabroniła mu. Biskup Klimó był nadzwyczaj światłym człowiekiem, pierwszą drukarnię również on założył w 1772 roku. Maria Teresa uczyniła zadość prośbie mieszkańców Peczu i w 1777 roku, kiedy biskup umarł, wyniosła Pecz do rangi wolnego miasta królewskiego, jeszcze zanim powołano nowego biskupa. Z nazwiskiem Klimó można powiązać powstanie pierwszej publicznej biblioteki w kraju, której przekazano ok. 3 tysięcy książek z biblioteki biskupiej.

Według pierwszego spisu ludności, zarządzonego przez Józefa II, w 1787 roku w mieście stały 1474 domy, w których mieszkały 1834 rodziny. W sumie miasto miało 8853 mieszkańców, w tym 133 księży i 117 przedstawicieli szlachty.

W 1785 roku do Peczu przeniesiono z Győr Akademię, która z czasem przekształciła się w akademię prawniczą. W 1839 roku wybudowano pierwszy w mieście stały murowany teatr.

W latach 1848-1849, w czasie rewolucji i walki wyzwoleńczej Pecz przez krótki czas okupowało wojsko chorwackie. W styczniu 1849 roku Pecz zajęły oddziały habsburskie. Po 1848 roku w Peczu żyło 1739 robotników przemysłowych, niektóre z manufaktur były znane w całym kraju. Fabryka wyrobów żelaznych i fabryka papieru należały do najnowocześniejszych w tym czasie, powstały również cukrownia, fabryka skór, fabryka tytoniu i browar. Wtedy też założono słynną fabrykę porcelany Zsolnay. Znaczące było górnictwo. Miasto miało już 14616 mieszkańców.

Po ugodzie węgiersko-austriackiej w 1867 r. Pecz szybko się rozwijał, jak większość miast w kraju. Od 1867 roku kolej łączyła Pecz z pobliskim Barcs, a po 1882 także z Budapesztem. Linie kolejowe łączące z Barcs, Mohácsem i Budapesztem na nowo dodały rozmachu rozwojowi miasta.

Podczas I wojny św. Baranya zajęły oddziały serbskie i do 1921 roku nie było pewne czy miasto pozostanie częścią Węgier. Uniwersytet w Pozsony przeniesiono do Peczu. Podczas II wojny św. Pecz doznał tylko nieznacznych strat, pomimo tego, że w odległości 20-25 km, w okolicy Villány , kiedy Armia Czerwona zmierzała w kierunku Austrii, rozegrała się duża bitwa z użyciem czołgów.

Po wojnie rozwój znowu przyspieszył, miasto rozrastało się, wchłaniając większość sąsiednich małych osiedli. W latach 80. XX w. miało już 180 tysięcy mieszkańców.

Czasy po zmianie ustroju znacząco dotknęły Pecz, zakłady nie były w stanie sprostać wymaganiom wzrastającym wraz ze zmianami, większość została zamknięta, wzrosło bezrobocie. W latach 90. XX w. bliskość wojny w Jugosławii mocno dotknęła turystykę. W 2010 roku Pecz będzie Stolicą Kulturalną Europy.

Mniejszości narodowe

Miasto Pecz jest jednym z najbardziej znaczących centrów dla dwóch urzędowo uznanych na Węgrzech mniejszości narodowych: dla Niemców i dla Chorwatów.

Warto zaznaczyć, że w ostatnich kilku dziesięcioleciach, kiedy liczba ludności miasta Pecz wykazywała tendencję spadkową, podobnie jak w całych Węgrzech, liczba mniejszości w niewielkim stopniu wzrastała. Liczba Niemców w 1980 roku wynosiła 996, w 1990 wzrosła do 1704. Liczba Chorwatów również nieznacznie się zwiększyła: w 1980 wynosiła 629, w 1990 roku 636, a w 2001 820 osób podało się za narodowość chorwacką. Wzrost liczby narodowości w Peczu wynika głównie z przenoszenia się do miasta ludności z okolicznych wsi tradycyjnie niemiecko, względnie chorwackojęzycznych.

W Peczu działa również szkoła z językiem wykładowym chorwackim od podstawówki do gimnazjum włącznie. Zespoły muzyki i tańca Baranya i Tanac śpiewają m.in. chorwackie pieśni ludowe i już od dziesięcioleci regularnie zgłaszają się do nich nowi członkowie. August Senoa Club także pomaga zachować w mieście język chorwacki. W Peczu w każdą niedzielę odbywają się w języku chorwackim przedstawienia teatralne, audycje radiowe i katolickie nabożeństwa.

Ludność

Zmiany liczby ludności

Zabytki

W mieście liczne zabytki, meczety pozostałe po okupacji tureckiej ( 1543 - 1686 ), muzea, słynna historyczna fabryka porcelany Zsolnay, najstarszy uniwersytet na Węgrzech (ufundowany w 1367 r. przez Ludwika Węgierskiego ), pierwsza węgierska biblioteka publiczna ( XVII w.), teatr narodowy, ogród zoologiczny, wieża telewizyjna. Pod budynkiem unikatowej katedry z 4 wieżami znajdują się wczesnochrześcijańskie katakumby z IV w n.e. Cmentarz wczesnochrześcijański w Peczu został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO w 2000 r.

Miasta partnerskie

• Arad , Rumunia
• Kluż-Napoka , Rumunia
• Fellbach , Niemcy
• Graz , Austria
• Kraków , Polska
• Kütahya , Turcja
• Lahti , Finlandia
• Lyon , Francja
• Ołomuniec , Czechy
• Osijek , Chorwacja
• Seattle , Stany Zjednoczone
• Sliwen , Bułgaria
• Terracina , Włochy
• Tucson , Stany Zjednoczone
• Tuzla , Bośnia i Hercegowina

Źródła

• Aknai, Tamás: Pécs. – Seria "Változó Világ", t. 12. (Wyd. Útmutató Kiadó), Budapest 1997, .
• Kiss, Lajos: Földrajzi nevek etimológiai szótára [= Słownik etymologiczny nazw geograficznych], t. 2, Budapest 1997, str. 328-329, .
• Stosowny artykuł (Pécs) na hu.wikipedia.org.

Linki zewnętrzne

• Strona domowa miasta (węg., ang.)