|
Türkiye Cumhuriyeti Republika Turcji |
|
Dewiza
: (
tur.
) Yurtta Sulh, Cihanda Sulh. (
Atatürk
) (Pokój w Ojczyźnie, Pokój na Świecie) |
Hymn
:
Istiklâl Marsi
(Marsz niepodległości) |
 | Położenie Turcji |
|
Konstytucja
|
Konstytucja Turcji
|
Język urzędowy
|
turecki
|
Język używany | turecki,
kurdyjski
|
Stolica
|
Ankara
|
Ustrój polityczny
|
republika parlamentarna
|
Typ państwa | ograniczona
demokracja
|
Głowa państwa
|
prezydent
Abdullah Gül
|
Szef rządu |
premier
Recep Tayyip Erdoğan
|
Powierzchnia
• całkowita • wody śródlądowe |
36. na świecie
783 562 km² 0,3% |
Liczba ludności
(
2008
) • całkowita •
gęstość zaludnienia
•
narodowości
|
17. na świecie
71 893 000
[2]
▲ 92 osób/km² Turcy 81%, Kurdowie 16%, Arabowie 2% |
PKB
(
2008
) • całkowite • na osobę | 729,4 mld USD[1] 11,900
USD
▲ |
Jednostka monetarna
| 1
Nowa lira turecka
= 100
kuruszy
(TRY) |
Powstanie |
Imperium osmańskie
:
1299
Turcja:
29 października
1923
|
Religia
dominująca |
Islam
(sunnizm) |
Strefa czasowa
|
UTC
+2 – zima UTC +3 – lato |
Kod ISO 3166
| TR |
Domena internetowa
|
.tr
|
Kod samochodowy
| TR |
Kod telefoniczny
| +90 |
 | Mapa Turcji |
|
2 Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za
CIA
The World Factbook
(źródło:CIA)
(
ang.
), World Gazetteer szacuje liczbę ludności Turcji w
2008
roku na ok. 71 460 000
(źródło)
(
ang.
),
Bank Światowy
szacował w roku
2005
ludność Turcji na ok. 72 600 000
(źródło)
(
ang.
), według ostatniego spisu powszechnego z
2000
roku, liczba ludności Turcji wynosiła ok. 67 800 000 |
Turcja (
tur.
Türkiye, Republika Turcji – Türkiye Cumhuriyeti) – państwo położone w
Azji
na półwyspie
Azja Mniejsza
, a częściowo również w
Europie
ze stolicą w
Ankarze
. Część europejska –
Tracja
stanowi 3% powierzchni i oddzielona jest od części azjatyckiej
morzem Marmara
oraz cieśninami
Bosfor
i
Dardanele
. Turcja jest krajem czterech mórz, gdyż od północy otacza ją
Morze Czarne
, od zachodu
Morze Egejskie
i
morze Marmara
, a od południa
Morze Śródziemne
– nazywane w języku tureckim Morzem Białym.
Ustrój polityczny
Ustrój polityczny Turcji opiera się na Konstytucji Republiki Turcji z
1982
, która głosi, że państwo tureckie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. Obecna ustawa zasadnicza, narzucona przez wojsko zaraz po zamachu wojskowym w 1980 roku, zapewnia armii rolę strażnika świeckiej, republikańskiej Turcji i przyznaje jej prawo do bezpośredniej interwencji w przypadku zagrożenia status quo. Głową państwa jest prezydent wybierany przez parlament na 7-letnią kadencję. Kobiety w Turcji otrzymały czynne i bierne prawa wyborcze
5 grudnia
1934
roku. W roku
1935
kobiety stanowiły 4,6% posłów w parlamencie.
W referendum
21 października
2007
r. Turcy opowiedzieli się za bezpośrednimi wyborami prezydenta i skróceniem jego kadencji do 5 lat, zmiany poparło ponad 70% głosujących[2], mają wejść w życie w
2014
r.
Kolejne referendum
, wprowadzające zmiany w konstytucji odnośnie m.in. sił zbrojnych i systemu sądownictwa, odbyło się
12 września
2010
, w 30. rocznicę wojskowego zamachu stanu. Także tym razem głosujący zdecydowali o przyjęciu rządowych propozycji (57,8% głosów na tak).
Geografia
Tureckie wybrzeże od strony morza śródziemnego
Granice
Turcja graniczy z 8 państwami. Całkowita długość granic wynosi 2627 km z czego na poszczególne kraje przypada:
Podział administracyjny
Główny artykuł:
Podział administracyjny Turcji
Turcja jest podzielona na 81 prowincji (
tur.
vilayet;il; l. mn. iller). Każda prowincja dzieli się na podprowincje (tur. ilçe; l. mn. ilçeler). Prowincje mają zazwyczaj nazwę miasta, które jest jego stolicą, wyjątek stanowią:
Hatay
(stolica
Antakya
), Kocaeli (stolica
Izmit
) i Sakarya (stolica
Adapazarı
).
Historia
Republika Turcji powstała po I wojnie światowej na gruzach
Imperium Osmańskiego
. Od
XVIII wieku
siła tego Imperium ulegała coraz większemu osłabieniu, którego konsekwencją były częściowe rozbiory po I wojnie światowej. Wiosną
1916
roku Turcy wraz z plemionami kurdyjskimi na terenie Armenii Zachodniej dokonali
rzezi Ormian
, które w wielu krajach uznano za zbrodnię
ludobójstwa
. Między rokiem
1919
a
1922
toczyła się
wojna grecko-turecka
. Latem
1920
roku (
10 sierpnia
1920
) w
Sèvres
pod
Paryżem
Turcja podpisała
traktat pokojowy
z państwami
Ententy
, na mocy którego Grecji m.in. przyznano większość terenów europejskich Turcji, zachodnie wybrzeże Półwyspu Anatolijskiego ze
Smyrną
. Armenii przyznano
Kars
, większą część
Pontu
z okręgiem
Trapezunt
(dzisiejszy Trabzon) i górę
Ararat
wraz z jeziorem
Wan
.
Kemal Atatürk
, przywódca
ruchu narodowego (młodoturków)
, dążący do przywrócenia Turcji choć części terytoriów zabranych jej po I wojnie światowej, nie chciał pogodzić się z tym faktem i na podstawie Sojuszu o Wzajemnej Przyjaźni i Współpracy z
RFSRR
jesienią
1920
Turcja i Rosja Sowiecka dokonały agresji przeciwko Armenii. W 1923 miała miejsce
wymiana ludności między Grecją i Turcją
, w ramach której, kierując się kryteriami wyznaniowymi, a nie językowymi, przesiedlono do Turcji, ok. 420 tys. osób, wyznania muzułmańskiego, a do Grecji trochę mniej niż 1,5 mln. osób wyznania prawosławnego, uwzględniając przy tym liczbę wcześniejszych wychodźców z okresu wojny. Turcy imigrowali głównie z rejonów wybrzeża
Morza Egejskiego
, wybrzeża
Morza Czarnego
, oraz
Kapadocji
). W myśl umowy, liczne mniejszości Tureckie pozostały na terenie greckiej i bułgarskiej Tracji Zachodniej.
Dalyan, Widok starożytnych grobowców
24 lipca
1923
roku
traktat w Lozannie
zrewidował postanowienia terytorialne traktatu z Sèvres i zminimalizował ograniczenia
suwerenności
Turcji do kwestii
demilitaryzacji
cieśnin
Bosfor
i
Dardanele
oraz pogranicza turecko-greckiego i turecko-bułgarskiego w
Tracji
. Traktat ten ustalił do dziś istniejące granice Turcji[3].
W
1922
zniesiono
kalifat
. Już wcześniej zniesiono
sułtanat
. W
1923
roku Turcja stała się republiką. Pierwszym prezydentem został
mason
Mustafa Kemal
, nazwany później Atatürkiem. Za jego sprawą przeprowadzano liczne reformy mające na celu europeizację Turcji: zmiana prawa cywilnego, handlowego i karnego, wprowadzenie alfabetu
łacińskiego
zamiast
arabskiego
, wprowadzenia
kalendarza gregoriańskiego
, wprowadzenie nazwisk. W
1934
przyznano kobietom
bierne
i
czynne prawo wyborcze
. W
1935
kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów. Podczas
II wojny światowej
Turcja pomimo zachęt włączenia się do działań zbrojnych wysuwanych przez obie strony konfliktu pozostawała neutralna. Jednym z ważniejszych powodów nieprzystępowania do wojny były niekorzystne doświadczenia konsekwencji
I wojny światowej
, a w szczególności obawa przed
Związkiem Radzieckim
. Turcja przystąpiła do obozu aliantów i wypowiedziała wojnę
Rzeszy Niemieckiej
dopiero w
1945
. Od
1952
roku Turcja jest członkiem
NATO
. Od
1974
okupuje część
Cypru
. O laickość państwa od samego jego początku dba armia. Dlatego też w Turcji dochodziło często do zamachów stanu (w
1960
,
1971
,
1980
i
1997
roku). Ten czwarty miał zresztą wyjątkowo łagodny przebieg i ograniczył się do zasugerowania partiom rządzącym oddania władzy. Ostatnia interwencja generalicji w sprawy polityki miała miejsce w pierwszej połowie
2007
roku, kiedy to wybuchł kryzys polityczny związany z niemożnością wyboru prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Turcja od kilkudziesięciu lat stara się o członkostwo w
Unii Europejskiej
. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemem jest duża liczba mieszkańców Republiki Turcji, napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a
Cyprem
i (w mniejszym stopniu)
Grecją
oraz obawy o utracenie jednolitości kulturowo-religijnej państw Unii.
3 października 2005 Turcja rozpoczęła negocjacje w sprawie przystąpienia do
Unii Europejskiej
.
Gospodarka
Turcja jest jedną z dwudziestu największych gospodarek świata, na co wpływ ma głównie wielkość tego kraju. PKB na głowę mieszkańca wynosi około 9 tys.
dolarów
. Od czasów przejęcia rządów przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju i poradzenia sobie z kryzysem finansowym z roku
2001
Turcja znajduje się w fazie wyjątkowo dynamicznego wzrostu gospodarczego.
Rolnictwo
Turcja jest jednym z 6 całkowicie samowystarczalnych pod względem żywnościowym krajów świata. Rolnictwo wytwarza ok. 10%
produktu krajowego brutto
Turcji. Zatrudnienie w tym sektorze znajduje około 1/3 siły roboczej. W Turcji istnieje ponad 5 milionów gospodarstw rolnych. Jedynie 6% z nich ma powierzchnię większą od 20 ha. Turcja jest jednym z pięciu największych producentów:
bawełny
, soczewicy, cebuli, buraków cukrowych, tytoniu, pomidorów, arbuzów, jabłek, winogron, orzeszków pistacjowych, orzechów włoskich, oliwek oraz owczego mleka. Jest zarazem największym na świecie wytwórcą orzechów laskowych, moreli i fig. Obecnie sektor rolniczy wspierany jest przez rząd przy pomocy tych samych instrumentów, jakimi posługuje się
Unia Europejska
. Skala wsparcia jest również porównywalna.
Przemysł
Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud
metali
. Wydobycie rud
żelaza
(Divriği we wschodniej Anatolii),
chromu
(Seydişehir na południu
kraju
– Turcja należy do głównych światowych producentów chromu),
boksytów
, rud miedzi (Murgul),
cynku
i
ołowiu
. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ereğli-Zonguldak) i
ropę naftową
w pobliżu granicy z
Syrią
(główny ośrodek
Batman
). Z surowców chemicznych wydobywa się:
fosforyty
,
sól kamienną
i
siarkę
. 39% energii elektrycznej dostarczają elektrownie
wodne
(największe Keban i Atatürk – zbudowane w
1992
na Eufracie), 61% węglowe i naftowe. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca – 1296 kWh (
2000
). Do najstarszych i najlepiej rozwiniętych gałęzi
przemysłu
przetwórczego należą: przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy) oraz włókienniczy i odzieżowy, wykorzystujące surowce krajowe. Od lat 60. rozwój hutnictwa
żelaza
(głównie ośrodki: Karabük, Ereğli), miedzi (Ergani,
Stambuł
) oraz aluminium, przemysłu maszynowego i zbrojeniowego, środków transportu (montownie samochodów,
ciągników
, budowa statków), sprzętu gospodarstwa domowego, chemicznych (m.in. produkcja nawozów sztucznych),
cementowego
i rafineryjnego (w portach dowozowych ropy naftowej: İzmit oraz w Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło:
dywany
, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnim:
Stambuł
– Ereğli –
Izmir
, ponadto w rejonie
Ankary
i na południowo-wschodniej:
Adana
– Gaziantep–Antakya.
Turystyka
Jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi
gospodarki
Turcji jest
turystyka
. Najwięcej turystów przyjeżdża z
Niemiec
,
Rosji
,
Holandii
,
Francji
,
Belgii
,
Wielkiej Brytanii
i
Polski
. Wpływy z turystyki wynoszą 3,6 mld
dolarów
. Główne ośrodki turystyczne to: kurorty nad wybrzeżem
morza Egejskiego
i
morza Śródziemnego
(
Bodrum
,
Fethiye
, Kuşadasi ,
Antalya
,
Alanya
),
Stambuł
,
Kapadocja
oraz zabytki kultury antycznej:
Troja
,
Milet
,
Efez
,
Hierapolis
,
Pergamon
,
İzmir
,
Side
,
Aspendos
i inne.
Komunikacja
Sieć komunikacyjna w Turcji jest w rozbudowie i obecnie obejmuje ok. 63 tys. km dróg o twardej nawierzchni, w budowie dalsze 1250 km
autostrad
– m.in. od granicy
bułgarskiej
do
Ankary
. Drogi łączą Turcję z Bułgarią oraz
Syrią
,
Iranem
i
Irakiem
.
Europejską
i
azjatycką
część kraju łączą 2 mosty na
Bosforze
w
Stambule
.
Turcja posiada 8,4 tys. km linii
kolejowych
, w większości jednotorowych. W 2003 Tureckie Koleje Państwowe (TCDD) rozpoczęły program budowy linii wysokich prędkości. Pierwsza z nich o długości 533 km połączy Stambuł z Ankarą przez
Eskişehir
i skróci czas podróży z 6-7 godzin do 3,5. Planowane zakończenie prac, łącznie z oddaniem tunelu
Marmaray
pod dnem Bosforu, przewidziano na rok 2012.
Nośność
floty
handlowej
– 7,1 mln
DWT
. Główne
porty morskie
(przeładunek powyżej 1 mln ton): Stambuł nad cieśniną Bosfor,
Zonguldak
,
Ereğli
i
Samsun
nad
Morzem Czarnym
,
İzmir
i
İzmit
nad
Morzem Egejskim
i
Mersin
,
İskenderun
nad
Morzem Śródziemnym
. Rozwinięta żegluga kabotażowa, połączenia
promowe
między europejską i azjatycką częścią kraju (na Bosforze, z
Cyprem
i wyspami
greckimi
(
Rodos
,
Samos
,
Chios
).
Zwierzęta
Zwierzęta hodowane na terenie Turcji to:
krowy
,
konie
,
kozy
,
osły
i
owce
, jak również
wielbłądy
i
bawoły
.
Najpopularniejszą w Turcji rasą psa jest
Kangal
– wielki i silny pies pasterski. Najciekawszą rasą kotów są koty
Van
o białym futrze i różnokolorowych oczach – jednym zielonym, a drugim niebieskim.
Na wolności żyją w Turcji
jelenie
,
szakale
,
rysie
,
dziki
,
wilki
oraz rzadko –
lamparty
i
niedźwiedzie
.
Siły zbrojne
Armia turecka jest szóstą największą armią świata i drugą co do wielkości w NATO (po armii USA). Liczy 823 tys. zawodowych żołnierzy. Według konstytucji armia stoi na straży świeckości państwa. W drugiej połowie XX wieku kilkukrotnie dokonywała zamachu stanu (ostatni raz w 1997), obalając przy tym rządy, które uznawała za zbyt islamskie. By wstąpić w jej szeregi trzeba mieć ukończone 20 lat. Według danych CIA Turcja przeznacza ok. 5% PKB na dozbrajanie armii.
Demografia
Liczba ludności Turcji w latach
1961
-
2003
Oficjalne liczby są jednak nie do końca prawdziwe, gdyż każdy mieszkaniec Turcji, jeżeli nie deklaruje się jako wyznawca innej religii, automatycznie zaliczany jest do muzułmanów. Nie ma tam czegoś podobnego do wystąpienia z kościoła chrześcijańskiego, toteż ateiści i agnostycy oficjalnie uznawani są za muzułmanów. Wymagana jest po prostu przynależność do jakiejkolwiek religii. Z tego powodu liczba mieszkańców Turcji, niewyznających żadnej religii, jest nieznana. Regularnie brak również z urzędowych tureckich statystyk Greków, Bułgarów, Albańczyków, Adżarów, Gruzinów i Ormian, którzy stanowią znaczną część mieszkańców. Podobnie statystyki wyznaniowe zupełnie pomijają chrześcijan, a przecież obok Ormian i Greków, żyją tu starochrześcijanie: Asyryjczycy i Syryjczycy oraz Koptowie. Turcja nieoficjalnie, ma najwyższy odsetek osób bezwyznaniowych wśród krajów z dominującą religią muzułmańską.
Religia
Przypisy
- ↑
CIA The World Factbook
(
ang.
). [dostęp 7 listopada 2009].
- ↑ Dziennik Polska-Europa-Świat, 22.10.2007, str.19
- ↑ Jedynym wyjątkiem był przyłączony do Turcji w r.
1939
na mocy porozumienia turecko-francuskiego
okręg Aleksandretty
.
- ↑
[1]
Dane statystyczne zaczerpnięto z książki Patricka Johnstona i Jasona Mandryka pt. "Operation World", oraz z innych źródeł.
Literatura
- Jerzy S. Łątka:
Kemal Atatürk
. Ojciec Turków. Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji,
Kraków
1994
.
- Krystyna Poznańska: Turcja stara i nowa. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,
Warszawa
1970
- Stanisław Kałużyński: Tradycje i legendy ludów tureckich. Iskry,
Warszawa
1986
-
Tomasz Wituch
: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji
1878
-
1923
– Państwowe Wydawnictwo naukowe,
Warszawa
1980
-
Jan Reychman
: Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa
1959
- Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków. Państwowy Instytut wydawniczy,
Warszawa
1972
- Franz Babinger: Z dziejów Imperium Osmanów. Państwowy Instytut wydawniczy,
Warszawa
1977
- Bernard Lewis: Svijet Islama. Vjera. Narodi. Kultura. Jugoslovenska Revija, Vuk Karadžić – Beograd (
Belgrad
)
1979
- Békési B.István : Törökország. Panoráma, Budapest (
Budapeszt
)
1983
ISSN
0324-5888
- Μ.А.Гасратян – С. Ф. Орешкова – Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Главная Редакция Восточной Литературы – Издательство “Наука“ – Москва-
Moskwa
1983
- Академия Наук СССР – Институт Востоковедения: Турецкая Республика. Москва“ Наука“ Главная Редакция Восточной Литературы
1990
- Մէվլան Զատէ Րիֆաթ։ Օսմանեան Зեղափոխթեան Մութ Ծալբերը եւ Իթթիհատի Հայաջինջ Ծրագիրները – Երեվամ (
Erywań
) “ԿՓՀ”
1990
.
- Ս.Կ. Խուդոյան: Արեվելահայ Դպրոցները
1830
-
1920
Թվականներին Ժամակագրությունը հավելյալ մանրամասներով – Երեվան (
Erywań
) “Լույս”
1987
- Bohdan Gębarski: Morituri. Opowieść o
1915
r. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Warszawie – Koło Zainteresowań Kulturą Ormian –
Warszawa
1992
- Зареванд։ Турция и Пантуранизм – Введение А. Н. Мандельштама – Париж (
Paryż
)
1930
- Германские Иточникио Геноциде Армян – период Первой Мировой Войны – Ереван“ (
Erywań
) Айастан”
1991
- Дж. Киракосян: Западная Армения в годы Первой Мировой Войны – Издательство Ереванского Университета Епреван (
Erywań
)
1971
- Дж. С. Киракосян: Младотурки перед судом истории. Ереван (
Erywań
), “Айастан“
1989
- Ա.Հ. Հարությունյան Թուրքական ինտերվենցիան անդրկովկան կրիվները. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն Երեվան (
Erywań
)
1984
Zobacz też
Linki zewnętrzne