tzw. urny twarzowe (
popielnice
) kultury pomorskiej
Kultura pomorska (kultura wschodniopomorska, kultura wejherowsko-krotoszyńska, kultura grobów skrzynkowych, kultura urn twarzowych) –
kultura archeologiczna
epoki żelaza
z okresu VII – III w p.n.e. zajmująca teren niemal całej Polski.
Kryteria wydzielenia
Podstawą do wydzielenia kultury pomorskiej był charakterystyczny obrządek pogrzebowy z urnami twarzowymi i płaskimi cmentarzyskami w odróżnieniu od kurhanowego pochówku
kultury łużyckiej
, osadnictwo z osiedlami o charakterze otwartym oraz gospodarka oparta przede wszystkim na hodowli.
Chronologia, geneza i zanik
Zjawiska przypisywane kulturze pomorskiej ukształtowały się we wczesnej
epoce żelaza
na terenie
Pomorza Wschodniego
na bazie odłamu
kultury łużyckiej
– grupy wielkowiejskiej na przełomie
Hallstattu C
i
Hallstattu D
(VII – VI w p.n.e.) i trwały do III wieku p.n.e. Na początku V w p.n.e. rozprzestrzeniają się na teren Wielkopolski, a następnie także na obszar dorzecza środkowej Odry i Wisły. Na przełomie III i II stulecia p.n.e. zanikają stanowiska typowe dla tej kultury i jej odłamu –
kultury grobów kloszowych
, a ich miejsce, na skutek oddziaływań
kultury lateńskiej
, zajmują zjawiska charakterystyczne dla
kultury przeworskiej
i
kultury oksywskiej
.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Kolebką zjawisk typowych dla kultury pomorskiej jest
Pomorze Gdańskie
, skąd rozprzestrzeniały się na obszar
Wielkopolski
, a następnie dorzecza środkowej Odry i Wisły, zajmując tym samym większość dotychczasowych terenów
kultury łużyckiej
. Kultura pomorska sąsiadowała z
kulturą jastorfską
na północnym zachodzie oraz z
kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich
na północnym wschodzie.
Charakterystyczne wyroby kulturowe
Kulturę materialną charakteryzują bursztynowe wyroby (głównie paciorki) przeznaczone na handel wymienny, narzędzia krzemienne stopniowo wychodzące z użycia na rzecz metalowych (w tym importów żelaznych) oraz przedmioty wykonane z rogu i kości (m.in. szpile, grzebienie). Typowe formy ceramiki to misy z zagiętym do wnętrza brzegiem, garnki z dwoma uchwytami i jajowatym brzuścem, naczynia dziurkowane i czarne urny o gruszkowatym brzuścu.
Osadnictwo
Nieliczne, małe osady o charakterze otwartym, w których dominowały domy o
konstrukcji słupowej
. W pobliżu osiedli znajdowały się niewielkie płaskie cmentarzyska.
Obrządek pogrzebowy
Na całym terenie, gdzie znajdują się formy obiektów typowych dla tej kultury, występuje obrządek ciałopalny. Jego charakterystycznym elementem, który posłużył do stworzenia nazwy kultura urn twarzowych, są popielnice, na których umieszczano, w górnej części naczynia, schematyczne przedstawienie twarzy ludzkiej symbolizującej zmarłego czasem z dodatkowymi scenami rodzajowymi lub wyobrażeniami przedmiotów codziennego użytku i uzbrojenia (miecze, oszczepy, tarcze) umieszczanymi na brzuścu. Popielnice przykryte były pokrywkami niekiedy stylizowanymi na nakrycie głowy. Dodatkowo czasami nakładano na nie naszyjniki lub napierśniki, a plastyczne przedstawienia uszu zdobiono kolczykami. Zwyczaj dekorowania popielnic symbolicznymi twarzami ludzkimi zanika w IV w p.n.e. Popielnice (zazwyczaj 5-6, maksymalnie do 30 sztuk) z ciałami zmarłych ustawiano w prostokątnych skrzyniach z kamiennych płyt, stąd też inna nazwa tej kultury – kultura grobów skrzynkowych. Ubogie wyposażenie grobowe stanowią ozdoby oraz narzędzia, bardzo rzadko broń. We wschodniej części zasięgu kultury pomorskiej wyróżniamy odmienną formę obrządku pogrzebowego, która charakteryzowała się pochówkiem jamowym z urną przykrytą odwróconym do góry dnem dużym naczyniem tzw. kloszem stąd nazwa dla tego odłamu kulturowego –
kultura grobów kloszowych
. Niektórzy badacze, pomimo wspólnych cech osadniczo-kulturowych uznają ją za samodzielną jednostkę kulturową.
Społeczeństwo i gospodarka
Gospodarka rolniczo-hodowlana. Jej podstawę stanowiła hodowla bydła i trzody chlewnej, w mniejszym stopniu rolnictwo (pszenica, jęczmień, żyto) oraz łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo, co uwarunkowane było czynnikami naturalnymi tego terenu, a więc dużym zalesieniem i rozległymi pojezierzami. Istniały lokalne ośrodki metalurgii brązu wykonujące głównie ozdoby i drobne narzędzia.
Bibliografia
- „Wielka Historia Polski” Najdawniejsze Dzieje Ziem Polskich Tom 1,
Piotr Kaczanowski
,
Janusz K. Kozłowski
, Wydawnictwo FOGRA, Kraków 1998.
- „Encyklopedia Historyczna Świata” Prehistoria Tom 1, opracowanie naukowe prof. dr hab.
Janusz K. Kozłowski
, Wydawnictwo Opres, Kraków 1999.
- „Encyklopedia Szkolna WSiP – Historia”
Andrzej Friszke
, Eugeniusz C. Król (red.), Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2004.