Chrystus Pantokrator, ikona z klasztoru św. Katarzyny na górze
Synaj
, VI-VII wiek
Sztuka bizantyjska (lub bizantyńska) – sztuka chrześcijańska
Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (Bizantyńskiego)
i kręgu jego oddziaływania. Za jej początek uważa się założenie
Konstantynopola
(330), podział Cesarstwa w 395 roku lub czasy
Justyniana
(VI wiek), za koniec - rok
1453
. Sztuka ta stanowiła przedłużenie greckiej sztuki starożytnej i wypowiadała się głównie w architekturze, przede wszystkim sakralnej. Istotną rolę odgrywało również malarstwo pod postacią malowideł ściennych, mozaik i obrazów (ikon). Rozwijało się rzemiosło, rzeźba natomiast (zwłaszcza figuralna) pełniła funkcję marginalną.
Jej rozwój był związany z dziejami państwa. Była związana z ideologią chrześcijańską oraz cesarską, podporządkowana była bowiem władcy. Czas jej panowania dzielony jest na kilka okresów, odpowiadających wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:
- okres wczesnobizantyński trwający do 843; obejmował kształtowanie się sztuki, jej rozkwit za panowania Justyniana oraz
ikonoklazm
(726-843);
- okres średniobizantyński, złote czasy sztuki; trwał od 843 do 1261, w jego ramach wyróżnia się tzw. renesans macedoński (od panującej wówczas dynastii macedońskiej), manieryzm Komnenów (od dynastii Komnenów) i czasy
Cesarstwa Łacińskiego
(1204-1261);
- okres późnobizantyński, rozciągający się od 1262 do zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku; w okresie tym panowała dynastia Paleologów (renesans Paleologów).
Ośrodkiem była przede wszystkim stolica, Konstantynopol, a zasięgiem obejmowała Grecję i
półwysep Bałkański
. Jej wpływy docierały na
półwysep Apeniński
, na
Sycylię
,
Ruś
.
Tło historyczne
Wędrówki ludów
IV
-
V w.
przyspieszyły podział
Cesarstwa rzymskiego
na
Wschodnie
i Zachodnie (
395
r.) a później upadek zachodniej części cesarstwa (
476
r.) Od
VI w.
datuje się początek ustroju feudalnego, zarówno na terenie Bizancjum, jak i Europy Zachodniej.
Cesarz
był władcą absolutnym, reprezentował państwo i wiarę.
Od
VI wieku
datuje się początek ustroju feudalnego zarówno na terenie Bizancjum, jak i Europy Zachodniej. U szczytu drabiny społecznej stali władcy, książęta, wyższe duchowieństwo, niżej rycerstwo, następnie rzemieślnicy i chłopi. Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął szczyt w Cesarstwie Bizantyńskim, gdzie cesarz był władcą absolutnym, niemal despotą, reprezentował państwo i wiarę. Poważny udział w rządach miało również wyższe duchowieństwo i wojskowi. Sfery rządzące decydowały o sprawach politycznych, społecznych i kulturalnych. Rozbudowany ceremoniał dworski był echem wpływów wschodnich i zachodnich. Ten stan rzeczy utrzymywał się w konserwatywnym cesarstwie aż do jego upadku. W tym układzie stosunków dwór cesarski mecenasował sztuce, która pełniła potrójna funkcję: religijną, dekoracyjną i gloryfikującą władcę.
Architektura
Rolę dominującą odgrywała w Bizancjum architektura sakralna; świecka zachowana jest szczątkowo. Zanim wykształciła własne rozwiązania, stosowała formy wypracowane przez
sztukę wczesnochrześcijańską
. Kościoły Konstantynopola w IV i V wieku powtarzały plan trójnawowej bazyliki z
narteksem
i
atrium
, od VI wieku wykorzystywano w kościołach także plan centralny, wcześniej przeznaczony dla baptysteriów i martyriów. Występował on w fundacjach Justyniana:
Hagia Irene
w Konstantynopolu, kościele św. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu,
San Vitale w Rawennie
czy wreszcie
Hagia Sophia
, będąca w istocie połączeniem planu podłużnego z centralnym. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach
532
-
537
stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania, nowatorsko rozwiązana jest także konstrukcja
kopuły
. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach - tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, i w związku z tym wymaga podpory tylko w tych punktach. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły. Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny: okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.
Jednak najbardziej typowy plan kościoła bizantyńskiego pojawił się po okresie
ikonoklazmu
; była to budowla na planie
krzyża greckiego
wpisanego w kwadrat, z 5 kopułami i trzema absydami przylegającymi do trójdzielnej części wschodniej. Kwestia genezy takiego planu nie jest do końca wyjaśniona, nie wiadomo też, gdzie pojawił się po raz pierwszy. Najprawdopodobniej wykorzystanie go w stolicy spowodowało jego późniejsze rozpowszechnienie. Do pierwszych tego typu realizacji należały: Nea Ecclesia (880), Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa w Konstantynopolu. W dalszych okresach typ ten nie podlegał większym przemianom.
Trzy wymienione wyżej budowle - Nea Ecclesia, Myrelaion i kościół Konstantyna Lipsa, należą już do okresu renesansu macedońskiego. Innym ważnym zabytkiem jest
Hosios Loukas
, założony przez św. Łukasza w X wieku, a składający się z kościoła Matki Bożej (pierwotnie św. Barbary) z X wieku, w typie krzyżowo-kopułowym oraz
katolikonu
św. Łukasza, również z X wieku (dawniej datowanego na XI wiek) w typie oktogonu krzyżowego.
Malarstwo
Orszak Justyniana, mozaika z San Vitale, VI wiek
W Bizancjum rozwija się bujnie malarstwo mozaikowe, ścienne, miniaturowe i tablicowe (
ikony
).
Z najwcześniejszego okresu, poprzedzającego
ikonoklazm
, niewiele zabytków przetrwało do dziś. W okresie ikonoklazmu zakazano wykonywania i czczenia obrazów, niszczono także już istniejące. Największym zespołem sprzed VIII wieku jest zespół zabytków w Rawennie. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są
portretami
wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.
Istniały przepisy określające sposób malowania ikon. Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową, niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści
teologiczne
. Kompozycja ikon jest zazwyczaj centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym
konturem
, gesty i ruch dostojny.
Malarstwo bizantyńskie silnie oddziaływało na
Bułgarię
(pierwsze bułgarskie ikony powstały już w
X w.
) i
Ruś
(zwłaszcza w
XIV
i
XV w.
) Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy:
Teofan Grek
z Bizancjum i zakonnik
Andriej Rublow
z Rusi. Do szkoły pobizantyńskiej należą XVI-wieczne
cerkwi mołdawskich
.
W Polsce wpływy bizantyjskie są widoczne w niewielkim stopniu w
romańskiej
, plastyce z XII wieku oraz napływie
ikon
w
XV wieku
. Szczególny charakter miały fundacje królewskie pierwszych Jagiellonów: Władysława II i Kazimierza Jagiellończyka, którzy do wykonania malowideł w najważniejszych kościołach Polski zapraszali malarzy z Rusi i Serbii tworzących w manierze stylu Paleologowskiego.
Rzeźba, rzemiosło artystyczne
W Bizancjum nie rozwija się wolnostojąca rzeźba figuralna. Bujnie natomiast rozwijała się rzeźba architektoniczna oraz
rzemiosło artystyczne
. Najwybitniejsze dzieła to przedmioty związane z
kultem religijnym
. Są to
relikwiarze
, krzyże, oprawy ksiąg,
kielichy
i naczynia liturgiczne.
Bibliografia
- Encyklopedia kultury bizantyńskiej red. O. Jurewicz, Warszawa 2002, .
- Kłosińska J., Sztuka bizantyńska, Warszawa 1975.
- Rodley L., Byzantine Art and Architecture: An Introduction, Cambridge 1996, .
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006, .
- Stern H., Sztuka bizantyńska, Warszawa 1975.
Linki zewnętrzne