Hagia Sofia z dobudowanymi przez
Muzułmanów
czterema minaretami
Hagia Sofia (
gr.
Ἁγία Σοφία Hagia Sophia,
tur.
Ayasofya) –
kościół
w
Stambule
(dawny
Konstantynopol
). Kościół Mądrości Bożej, zwany również Wielkim Kościołem. Monumentalna świątynia bizantyjska, uważana za najwspanialszy obiekt
architektury
i budownictwa całego pierwszego tysiąclecia naszej ery[1].
Była to najwyższa rangą świątynia w
Cesarstwie bizantyjskim
,
katedra
patriarsza
oraz miejsce modłów i koronacji
cesarzy
. W ciągu wieków niedościgniony wzór świątyni doskonałej i niemal symbol Kościoła bizantyjskiego[2]. Została ona ufundowana przez
Justyniana I Wielkiego
, w obecnym kształcie powstała w okresie od 23 lutego
532
do 27 grudnia
537
. Po zajęciu Konstantynopola przez Turków w 1453 zamieniona na
meczet
(wtedy m.in. dobudowano
minarety
). Świątynię miał przyćmić wybudowany w
XVII
wieku
Błękitny Meczet
. Obecnie muzeum. Nazwa kościoła znaczy
dosłownie
"Święta Mądrość" i odnosi się do jednego z atrybutów Boga, zazwyczaj tłumaczonego na język polski jako "Mądrość Boża".
Historia
|
|
Muzułmańskie żyrandole z lampkami do składania życzeń |
Mihrab
w miejscu dawnego ołtarza |
|
Według niezbyt pewnych źródeł pierwszy kościół (pod tym samym wezwaniem), w formie
bazyliki
o drewnianym stropie, został zbudowany już podczas panowania
Konstantyna Wielkiego
, w 325. Bardziej pewne wydaje się, że uczynił to jednak jego syn, cesarz
Konstancjusz
, w 360. Kościół wkrótce spłonął w czasie zamieszek w 404. W 415 podczas panowania
Teodozjusza II
powstała w tym miejscu nowa świątynia, która znów została zniszczona podczas
rewolty Nika
15 stycznia 532. W tym samym roku
Justynian I Wielki
polecił inżynierowi i matematykowi
Antemiuszowi z Tralles
i architektowi
Izydorowi z Miletu
rozpocząć odbudowę. Zgodnie z opisem
Prokopiusza z Cezarei
cesarz brał czynny udział w planowaniu kościoła i rozwiązywaniu detali architektonicznych. Zgodnie z legendą cesarz czerpał inspiracje z rozmów, które prowadził z aniołem, zaś otwierając kościół w 537 miał powiedzieć: "
Salomonie
! Prześcignąłem Cię!" (Νενίκηκά σε Σολομών! – Nenikeka se Solomon!). Jednakże według Anny Różyckiej-Bryzek słowa te przypisano cesarzowi dopiero w IX wieku[3].
W 558 kopuła kościoła zapadła się podczas
trzęsienia ziemi
, następnie zaś kościół wielokrotnie płonął, jednak za każdym razem szybko go remontowano. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sofii był okres
ikonoklazmu
, gdy — począwszy od 726 — z polecenia
Leona III
niszczono wizerunki
Jezusa
,
Maryi
i
świętych
. Okres ten zakończyła na dobre, w 843, cesarzowa Teodora, wdowa po
Teofilu
będąca wówczas regentką w imieniu syna,
Michała III
.
Kościół został ograbiony i zbezczeszczony w 1204 przez zachodnie rycerstwo podczas
IV krucjaty
. Aż do odzyskania
Konstantynopola
w
1261
, za panowania
Michała VIII Paleologa
, kościół służył katolikom.
Ostatnie nabożeństwo odbyło się tu 28 maja 1453, brali w nim udział zarówno
prawosławni
jak i
katoliccy
obrońcy
Konstantynopola
. Tamten pamiętny wieczór tak opisuje
Donald M. Nicol
[4]:
|
(...)Gdy zaczął zapadać wieczór, ludzie instynktownie udali się do kościoła Mądrości Bożej. Żołnierze trwali na swych posterunkach wzdłuż murów. Reszta, wszystko jedno -
Grecy
czy łacinnicy, tłoczyła się w wielkiej świątyni, zanosząc modły o oswobodzenie. Wspólny strach i niebezpieczeństwo sprawiły większy cud niż wszystkie sobory razem wzięte. Prawosławni
biskupi
, księża i
mnisi
, którzy zarzekali się głośno, że noga ich nie postanie w katedrze, póki nie oczyści się jej z rzymskiego skażenia, teraz podeszli do
ołtarza
aby połączyć się z katolickimi braćmi we wspólnej liturgii. Wśród celebrystów znalazł się
kardynał Izydor
, którego wielu wiernych uważało za zdrajcę i heretyka.(...) |
W 1453 sułtan
Mehmed II Zdobywca
po opanowaniu miasta miał wydać rozkaz, aby Hagię Sofię natychmiast przekształcono w
meczet
. Turcy nie zniszczyli wnętrza, lecz wszystkie elementy chrześcijańskie zatynkowali. Architekt Sinan[] dodał wówczas
minarety
,
mihrab
i
minbar
. Wszystko jednak było odchylone o 10° w kierunku południowym od pożądanej osi wskazującej położenie
Mekki
.
Z czasem wokół świątyni powstawały kolejne budynki, zmieniając Ayasofię — jak ją wówczas nazwano — w meczet otoczony kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów. Po upadku
imperium osmańskiego
Turcja
stała się laicką republiką. W związku z tym
Mustafa Kemal Atatürk
w
1934
polecił, aby świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum.
Opis
Kształt kościoła łączy w sobie cechy bazyliki i
budowli na planie centralnym
o wymiarach 71 m x 77 m. Centralna część
nawy
środkowej przykrywa olbrzymia
kopuła
o średnicy podstawy wynoszącej 31,2 m na krótszej osi, zaś 32,8 m na dłuższej. Wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły to 55,6 m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych
filarach
umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107
kolumnach
. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło — plan podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery
pendentywy
. Jest to rozwiązanie typowe dla
architektury bizantyjskiej
. Wszystkie wcześniejsze kopuły opierały się całym obwodem na masywnych murach. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły przykrywające pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary
przypór
zbudowane od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są
bębnami
, w których umieszczono szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła.
Oś wschód - zachód podkreślają podwójne rzędy kolumn, oddzielające nawy boczne z
emporami
od nawy głównej (
naosu
). Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste
eksedry
. Nawy przykryto
sklepieniami krzyżowymi
a kolumny połączono
arkadami
. Kościół poprzedzają dwa
narteksy
– wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na prostokątne portykowe
atrium
. Ma ono wymiary (ok 60 x 40 m). W środku atrium znajdowała się niegdyś fontanna, zaś prowadzącymi stąd schodami dochodziło się do licznych wejść w fasadzie kościoła.
Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i
bazy
kolumn
wykonano z ciemnoszarego
marmuru
. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej eskedry oddzielone są kolumnami z czerwonego
porfiru
będące elementami
spolium
. Kapitele kolumn, nadłucza arkad i gzymsy oplata misterny relief o motywach roślinnych i geometrycznych. Wnętrze kopuły pokrywała złota
mozaika
a na pendentywach umieszczono wielkie postacie
cherubinów
. Bogate było także wyposażenie kościoła. Według Anny Rózyckiej-Bryzek, składały się na nie[5]:
|
(...)Pierwotne wyposażenie apsydy stanowił syntronon, ołtarz z
cyborium
o dachu piramidalnym, marmurowy
templon
znacznie wysunięty ku nawie, zdobny srebrnymi blachami na
architrawie
, zapewne z wyobrażeniem
deesis
, oraz solea wiodąca do świętych drzwi templonu do usytuowanej pod kopułą
ambony
, najpewniej eliptycznej z dwoma biegami schodów, również ozdobionymi srebrnymi płytami.(...) |
W dniu 7 maja 558 kopuła zawaliła się podczas trzęsienia ziemi. Budowla została wzniesiona w szybkim tempie i na granicy wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy
cegieł
. Kopułę odbudował, jednocześnie ją podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563). Wewnątrz kopuły umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa.
Więcej zmian wprowadziły przebudowy dokonane po przekształceniu kościoła w meczet. Dodano wtedy wysokie minarety i liczne
mauzolea
otaczające budowlę. Usunięto część mozaik i fresków a pozostałe zamalowano. Z okresu osmańskiego pochodzi również osiem drewnianych medalionów zawieszonych u podstawy kolumny. Są to doskonałe przykłady islamskiej kaligrafii. umieszczono na nich osiem imion:
Allaha
,
Mahometa
, czterech pierwszych
kalifów
:
Abu Bakra
,
Umara
,
Uthmana
i
Alego
oraz dwóch wnuków Mahometa:
Hasana
i
Husajna
. W
XVI
w. przywieziono z
Miletu
i ustawiono w świątyni dwa olbrzymie marmurowe naczynia, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp.
W 1934, gdy meczet przekształcono w muzeum, rozpoczęto prace związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku.
Mozaiki
Większość z istniejących obecnie
mozaik
powstała po okresie
ikonoklazmu
. Najpiękniejsze z nich to:
Pantokrator w wewnętrznym
narteksie
nad Bramą Cesarską
- Mozaika w tympanonie bramy cesarskiej. Znajdująca się w wewnętrznym
narteksie
nad bramą cesarską mozaika, pochodzi z końca
IX
lub początku
X
wieku. Przedstawia ona Chrystusa
Pantokratora
, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie. Prawą ręką udziela On błogosławieństwa natomiast w lewej trzyma otwartą księgę. Widnieje w niej następująca inskrypcja "Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata", pochodząca z ewangelii świętego Jana. U stóp
Chrystusa
klęczy cesarz
Leon VI Filozof
. W medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki Najświętszej Marii Panny i Archanioła Gabriela. Mozaika ta symbolizuje wieczną władzę nadaną przez Chrystusa
Cesarzom bizantyńskim
.
- Mozaika nad wejściem południowo-zachodnim. Ta pochodząca z 944 mozaika została ponownie odkryta w 1849 przez braci Fossati w trakcie wykonywanego przez nich remontu świątyni. Znajduje się ona w wewnętrznym narteksie, nad wejściem południowo-zachodnim, naprzeciw mozaiki
Pantokratora
z cesarzem Leonem VI.
Matka Boska
siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy zaś opierają się o piedestał wysadzany drogimi kamieniami. Dzieciątko Jezus siedzi na jej kolanie udzielając prawą ręką błogosławieństwa, a w lewej trzymając zwój. Postacie te otacza dwóch cesarzy. Po lewej stoi
Konstantyn I Wielki
który prezentuje Maryi model nowego miasta –
Konstantynopola
, po prawej zaś
Justynian I Wielki
prezentujący model Hagii Sofii.
- Wizerunki serafów w galerii. W
pendentywach
znajdują się, pozbawione obecnie twarzy, wizerunki
serafów
. Zostały one odnowione w 1849 przez braci Fossati. Oni też zamalowali twarze aniołów. Obecnie w kościele znajdują się cztery wyobrażenia serafów. Jednakże dwa z nich to namalowane przez braci Fossati rekonstrukcje, gdyż oryginalne mozaiki nie zachowały się prawie wcale.
- Mozaika cesarza Aleksandra. Mozaika przedstawiająca
cesarza
Aleksandra
nie jest łatwa do odnalezienia dla osób po raz pierwszy odwiedzających Hagia Sofię. Została ona umieszczona na drugim piętrze w zacienionym narożniku sklepienia. Przedstawia ona cesarza Aleksandra w pełnym majestacie. Władca trzyma zwój w swojej prawej ręce natomiast w lewej
jabłko królewskie
. Rysunek sporządzony przez braci Fossati dowodzi, iż mozaika ta dotrwała do 1849. Na tej podstawie Thomas Whittemore, założyciel Amerykańskiego Instytutu Bizantologii, który wykonywał prace konserwatorskie przy mozaikach, przyjął, iż została ona zniszczona przez trzęsienie ziemi w roku 1894. Jednakże osiem lat po jego śmierci - w 1958, mozaika ta została odnaleziona, głównie dzięki pracy badawczej Roberta Van Nice. W przeciwieństwie do większości innych mozaik, które po
upadku Konstantynopola
w 1453 zostały pokryte warstwą gipsu, mozaika przedstawiająca cesarza Aleksandra została dokładnie zamalowana. Utrudniło to znacznie jej odnalezienie gdyż miejsce to nie wyróżniało się szczególnie od otoczenia. Mozaika została oczyszczona przez następcę Whittemora w Amerykańskim Instytucie Bizantologii - Ernesta J. W. Underwooda.
Matka Boska z Dzieciątkiem w głównej absydzie
- Mozaika w apsydzie głównej. W sklepieniu głównej
absydy
znajduje się wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Jest to pierwsza mozaika jak powstała w kościele po zakończeniu okresu
ikonoklazmu
. Została ona odsłonięta 29 marca 867 przez
Patriarchę
Focjusza I Wielkiego
oraz dwóch współpanujących cesarzy:
Michała III
i
Bazylego I
. Uważa się, iż jest to rekonstrukcja wcześniejszej, pochodzącej z
VI
wieku mozaiki, która została zniszczona w okresie
ikonoklazmu
. Maria siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale. Tak tron jak i piedestał ozdobione są drogimi kamieniami. Prawa dłoń Maryi spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje
Jezusa
, który gestem ręki udziela błogosławieństwa. Jak pisze
Anna Różycka-Bryzek
, mozaika ta świadczy o trwaniu nurtu klasycznego w sztuce konstantynopolitańskiej tego okresu[6].
- Mozaiki w północnym tympanonie. Mozaiki północnego tympanonu przedstawiają różnych świętych. Zdołały dotrwać do naszych czasów dzięki swojemu położeniu, znacznie utrudniającemu dostępność. Dwaj święci:
Jan Chryzostom
i
Patriarcha Ignacy I
stoją odziani w białe szaty pokryte złotymi krzyżami, trzymając w rękach wysadzane drogimi kamieniami
Pismo Święte
. Dookoła postaci widnieją ich imiona zapisane po
Grecku
. Mozaiki w innych tympanonach nie dotrwały niestety do naszych czasów. Prawdopodobną tego przyczyną są liczne
trzęsienia ziemi
, które nawiedzały miasto w ostatnich stuleciach.
Deesis
(po grecku 'Δέησις', co oznacza wieczność). Mozaika znajduje się na
galerii
katedry. Pochodzi ona z
XIII
w. . Została ona stworzona aby upamiętnić koniec użytkowania świątyni przez katolików, który trwał od 1204 do 1261. Mozaika przedstawia
Chrystusa
Pantokratora z Najświętszą Marią Panną po lewej i
Janem Chrzcicielem
po prawej stronie. Uważa się, iż jest ona jednym z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego.
- Mozaika cesarzowej Zoe. "Mozaika cesarzowej Zoe" z
XI
w., znajduje się w południowej galerii. W centralnej części mozaiki znajduje się
Chrystus
Pantokrator
. Po lewej stronie umieszczono wizerunek cesarza
Konstantyna IX Monomacha
ofiarującego Jezusowi worek kosztowności. Po prawej stronie przedstawiono cesarzową
Zoe
trzymającą zwój. Ponad głową cesarza widnieje inskrypcja, która głosi : "Konstantyn Monomach, pobożny władca Rzymian oraz sługa jedynego boga Jezusa". Również nad głową cesarzowej znajduje się inskrypcja o treści : "Wielce pobożna cesarzowa Zoe".Ciekawostką jest, że twarz cesarza była dwukrotnie zmieniana, za każdym razem, gdy Zoe wychodziła ponownie za mąż.
Na lewo od Mozaiki Zoe znajduje się pochodzące z 1122 przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza
Jana II Komnena
(po lewej) oraz jego żony
Ireny
. Cesarz trzyma w dłoniach worek kosztowności natomiast cesarzowa zwój. Na prawo od nich, za załomem znajduje się ich syn
Aleksy
.
Legendy
Najbardziej znaną kolumną kościoła jest ta, zwana "płaczącą" lub "pocącą się", na której umieszczona jest stela
świętego Grzegorza Cudotwórcy
. Przypisuje się jej magiczne właściwości. Jako że Hagia Sofia wybudowana została jako kościół
chrześcijański
, jej oś jest odchylona o 10° od tradycyjnego w
islamie
kierunku. Wiąże się z tym legenda. W "płaczącej" kolumnie znajduje się otwór w który można włożyć
kciuk
. Jeśli pozostałymi palcami jesteśmy w stanie wykonać pełen obrót o 360° a kciuk będzie lekko wilgotny, spełni się nasze życzenie. Co więcej, każdy taki udany obrót przesuwa nieco całą świątynię w pożądanym przez muzułmanów kierunku.[]
Przypisy
- ↑ Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, ss. 58, 59. .
- ↑ Anna Różycka-Bryzek [w:] Historia Kultury Bizantyńskiej, Warszawa 2002, s. 193.
- ↑ Anna Różycka-Bryzek [w:] Historia Kultury Bizantyńskiej, Warszawa 2002, s. 195.
- ↑ Donald M. Nicol, Konstantyn XI ostatni cesarz Bizancjum, Gdańsk 2004, s. 65
- ↑ Anna Różycka-Bryzek [w:] Historia Kultury Bizantyńskiej, Warszawa 2002, s. 194.
- ↑ Anna Różycka-Bryżek [w:] Historia Kultury Bizantyńskiej, Warszawa 2002, s. 195.
Linki zewnętrzne
http://www.byzantium1200.com/hagia.html
- rekonstrukcja świątyni z czasów bizantyjskich