Bronisław Dembiński (ur.
14 sierpnia
1858
w
Małej Komorzy
, zm.
23 listopada
1939
w
Poznaniu
) – polski historyk, profesor uniwersytetów
Lwowskiego
,
Warszawskiego
i
Poznańskiego
, rektor Uniwersytetu Lwowskiego, działacz państwowy.
Był synem zamożnego ziemianina Teodora (herbu
Nieczuja
) i Nepomuceny z Jasińskich. Kształcił się w gimnazjum w
Chojnicach
i gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu (do
1878
, m.in. pod kierunkiem
Kazimierza Jarochowskiego
), następnie studiował historię na uniwersytecie w
Berlinie
i
Wrocławiu
. Pod opieką Jacoba Caro przygotował pracę doktorską Die Beschickung des Tridentinums durch Polen und die Frage vom Nationalconcil, obronioną na Uniwersytecie Wrocławskim w
1883
. Lata
1885
-
1886
spędził w
Rzymie
na badaniach archiwalnych. W 1886 obronił pracę habilitacyjną Wybór
Piusa IV
(opiekunem przewodu habilitacyjnego był
Stanisław Smolka
) i został docentem w Katedrze Historii Powszechnej
Uniwersytetu Jagiellońskiego
. W
1892
został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Lwowskiego; dzięki poparciu
Michała Bobrzyńskiego
objął Katedrę Historii Powszechnej oraz dyrekcję Seminarium Historycznego. Prowadził wykłady z dziejów papiestwa
XVI
i
XVII wieku
, historii Europy XVI i XVII wieku oraz stosunków międzynarodowych Polski. W
1897
mianowany profesorem zwyczajnym, pełnił funkcje dziekana Wydziału Filozoficznego (1898/1899), rektora (1907/1908), prorektora (1908/1909). Prowadził polemiki naukowe z
Szymonem Askenazym
; znany był z używania w dyskusjach naukowych argumentów osobistych, a w przypadku Askenazego zablokował jego kandydaturę na objęcie Katedry Historii Nowożytnej Polski (
1907
). Brał udział w pracach Komisji Egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół gimnazjalnych i realnych we
Lwowie
.
W
1916
przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, gdzie przez trzy lata kierował Katedrą Nowożytnej Historii Polski i Powszechnej. W latach
1919
-
1922
sprawował mandat posła do Sejmu Ustawodawczego; wcześniej był już posłem na sejm w
Wiedniu
(1914-1918). Był także dyrektorem Departamentu Wyznań w randze podsekretarza stanu (wiceministra) w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1918-1920); wcześniej przez dwa tygodnie był ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego w prowizorium rządowym
Władysława Wróblewskiego
przy
Radzie Regencyjnej
. Stał na czele polskiej grupy Unii Międzyparlamentarnej (1919-1930) i Międzynarodowej Unii Stowarzyszeń
Ligi Narodów
(1927). W
1923
został profesorem Uniwersytetu Poznańskiego i kierownikiem Katedry Historii Powszechnej - drugiej takiej na Wydziale Humanistycznym UP, gdyż pierwszą prowadził już
Adam Skałkowski
wobec rezygnacji Dembińskiego w
1919
r. z jej objęcia, tłumaczonej wtedy obowiązkami poselskimi i ministerialnymi. Przeszedł na emeryturę w
1933
, ale współpracował z uczelnią w kolejnych latach.
W
1900
został członkiem-korespondentem, a w
1917
członkiem czynnym
AU
(późniejsza PAU); był także członkiem czynnym (1918) i członkiem zwyczajnym (1929) Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od
1887
członek-korespondent, a w latach 1923-1939 prezes
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
; w 1932 nadano mu członkostwo honorowe. W 1921 został członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego we Lwowie, był ponadto członkiem honorowym Towarzystwa Naukowego w
Toruniu
. Uniwersytet w
Oxfordzie
(1930) i Uniwersytet Warszawski (1933) nadały mu doktoraty
honoris causa
. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim i Komandorskim z Gwiazdą
Orderu Polonia Restituta
, czeskim Orderem Lwa Białego III stopnia, papieskim Orderem Św. Grzegorza, Krzyżem Oficerskim francuskiej
Legii Honorowej
, złotym medalem Alliance Francaise. W 1933 Uniwersytet Poznański wydał Medal ku Czci Br. Dembińskiego, a w 1934 r. nadał mu godność profesora honorowego. Dembiński brał aktywny udział w pracach III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie (1900) oraz Międzynarodowych Zjazdów Historyków w Rzymie (1903), Brukseli (1923), Oslo (1928), Warszawie (1933) i Zurychu (1938). Był wieloletnim działaczem środowiska katolickiego, przewodniczył Kongresowi Eucharystycznemu w Poznaniu, a pod koniec
lat 20.
został tercjarzem zakonu
franciszkańskiego
. Po zajęciu Poznania przez Niemców w 1939 zgłosił się do zastąpienia
Zygmunta Wojciechowskiego
(profesora historii Uniwersytetu Poznańskiego), aresztowanego jako zakładnika; Wojciechowski nie przyjął tej propozycji. Wkrótce potem Dembiński zmarł w zamienionym na szpital klasztorze sióstr elżbietanek w Poznaniu, tknięty paraliżem.
W pracy naukowej zajmował się historią nowożytną papiestwa, historią dyplomatyki nowożytnej, metodologią historii, dziejami europejskiego parlamentaryzmu oraz historią Polski
XVIII wieku
. Badał m.in. stanowisko
Kurii Rzymskiej
wobec Polski w okresie
soboru trydenckiego
; analizował przebieg
konklawe
po śmierci
Pawła IV
(
1559
). Zajmował się misją dyplomatyczną Wasyla Kapnisty, poszukującego w Niemczech pomocy dla wyzwolenia Ukrainy spod władzy rosyjskiej. Wiele uwagi poświęcił królowi
Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu
, badał jego życie i działalność, a także życie m.in.
carycy Katarzyny II
,
Ignacego Potockiego
,
Scipione Piattolego
,
Feliksa Oraczewskiego
(posła polskiego w Paryżu w latach 1791-1792). Przygotował do wydania Źródła do dziejów II i III rozbioru Polski w latach 1788-91 (1902) oraz Korespondencję Stanisława Augusta z księciem
Józefem Poniatowskim
(1904). Dokonał badań porównawczych nad upadkiem państw europejskich, m.in. Polski i Włoch; postawił tezę, że przyczyną upadku były przerost
parlamentaryzmu
i rządy
oligarchii
. Wskazał również ogólnodziejowe epoki przełomowe czasów nowożytnych; były to jego zdaniem reformacja i kontrreformacja oraz
rewolucja francuska
i upadek Rzeczypospolitej. Zajmował się ponadto
hołdem pruskim
oraz dorobkiem naukowym Michała Bobrzyńskiego.
Najważniejsze publikacje
- Nowsza historiografia niemiecka (1886)
- O materiałach do dziejów Polski wieku XVI i XVII (1886)
- Stosunek włoskiej literatury politycznej do polskiej w XVI wieku (1888)
- Upadek polityczny i utrata niepodległości Włoch w epoce Odrodzenia (1889)
- Rzym i Europa przed rozpoczęciem trzeciego okresu soboru trydenckiego (1890)
-
Leon XIII
wobec prądów współczesnych (1893)
- Papiestwo wobec upadku Polski (1893)
- Rosya a rewolucja francuska (1896)
- Tajna misja Ukraińca w Berlinie (1896)
- U zarania stuleci (1903)
- Ostatni wielki mistrz zakonu niemieckiego (1925)
Źródła do dziejów drugiego i trzeciego rozbioru Polski, t. I, Lwów 1902.
Misja Ignacego Potockiego w Berlinie w 1792 roku, Lwów 1939.
Źródła
- Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A-J, Wrocław 1983