Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm, komunizm wolnościowy) – jeden z nurtów
anarchizmu
;
doktryna polityczna
zakładająca, że po likwidacji
kapitalizmu
i
państwa
ludzie powinni połączyć się w
komunistyczne
wspólnoty
, kooperujące ze sobą na zasadach
federacji
, równocześnie nie pozbawiające jednostek wolności osobistej i działające na zasadach
demokracji bezpośredniej
.
Anarchokomunizm to najbardziej usystematyzowana odmiana anarchizmu, powstała na początku lat 80. XIX w. jako rozwinięcie poglądów
anarchokolektywistycznych
. Za jego najwybitniejszego teoretyka jest uznawany
Piotr Kropotkin
. Zamiast indywidualnej albo grupowej własności środków produkcji ten nurt anarchizmu postuluje własność ogólnospołeczną, a użytkowaniem tej własności powinny według jego zwolenników zajmować się
samorządne
komuny
(
komunistyczne
gminy
działające na zasadzie
demokracji bezpośredniej
), w administrowaniu którymi wszyscy mieszkańcy mają mieć równy głos, kooperujące i łączące się ze sobą najlepiej w
federacje
najpierw
prowincjonalne
czy
regionalne
, potem
krajowe
i
kontynentalne
, a na końcu łącząc się w
światową
federację
komunistyczną
. Anarchokomunizm opowiada się za
egalitaryzmem
, wolnością jednostki oraz zniesieniem
hierarchii społecznej
i podziałów
klasowych
oraz własności prywatnej
środków produkcji
. Według anarchokomunizmu wszystkie jednostki powinny mieć swobodny dostęp do produktów pracy, również posiadanych wspólnie, na mocy zasady „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb” oraz pomocy wzajemnej (czym różni się od nurtów anarchizmu proponujących powiązanie w gospodarce ilości otrzymywanych dóbr z ilością wykonywanej pracy).
Historia
Prekursorów anarchokomunizmu można doszukiwać się już w czasie
rewolucji angielskiej
, kiedy działał ruch określany mianem
diggerów
, opowiadający się za wspólną własnością oraz zniesieniem panowania człowieka nad człowiekiem. Jako poprzednika tego nurtu wymienia się również
Josepha Déjacque
. Pierwsze grupy określające się mianem „komunistów wolnościowych” pojawiły się jednak po
1876
r., kiedy to środowiska anarchistyczne zaczęły odchodzić od
bakuninowskiego
anarchokolektywizmu
.
Anarchokolektywizm opowiadał się za powiązaniem dochodów z wykonywaną przez daną osobę pracą. Tymczasem w 1876 r. z poparciem dla komunistycznej zasady „od każdego według jego siły, każdemu według potrzeb” wystąpił cały szereg działaczy anarchistycznych[1] W
1880
r. za anarchokomunizmem opowiedziała się
Federacja Jurajska
(m.in. dzięki
Piotrowi Kropotkinowi
), a potem kolejne organizacje anarchistyczne, wcześniej zrzeszone jako sekcje krajowe w I Międzynarodówce (z wyjątkiem
hiszpańskiej
).
Za czołowego ideologa anarchistycznego komunizmu uważa się Piotra Kropotkina. Kropotkin w książkach takich jak Fields, Factories and Workshops (Pola, fabryki i warsztaty) czy Zdobycie chleba analizował możliwości wprowadzenia anarchokomunizmu i szczegóły jego realizacji. Wykazywał również, że kluczowe dla anarchokomunizmu pojęcia solidarności czy pomocy wzajemnej (przeciwstawione konkurencji) nie są teoretycznym konstruktem czy wyłącznie moralnym celem, ale tendencją ujawniającą się w życiu nie tylko ludzkich społeczeństw, ale i zbiorowości zwierzęcych (w książce pt. Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju).
W latach 80. XIX w. ruch anarchistyczny rozpadł się na niewielkie grupy prowadzące działalność na własną rękę, co w pewien sposób odzwierciedlało nacisk, jaki Kropotkin początkowo kładł na małe komuny wytwórców. Sytuacja zmieniła się, kiedy w latach 90. postanowiono powrócić do masowego ruchu robotniczego, charakterystycznego dla czasów I Międzynarodówki. W ten sposób pojawił się
anarchosyndykalizm
. Anarchokomuniści zaakceptowali taktykę syndykalizmu, choć działały też nadal grupy charakterystyczne dla pierwszej fazy anarchokomunizmu (np. w
Rosji
i na ziemiach
zaboru rosyjskiego
zob.
Anarchizm w Polsce
.) W 1922 r. powstało również
Międzynarodowe Stowarzyszenie Pracowników
opowiadające się za komunizmem wolnościowym.
Podczas
rewolucji lutowej
i
październikowej
w Rosji anarchokomuniści włączyli się w działalność rewolucyjną. Rady robotnicze, komitety fabryczne i chłopskie, komitety lokatorów budowane oddolnie i łączące się ze sobą oraz uspołecznienie gospodarki w ten sposób były realizacją postulatów anarchistycznych. Rady zostały jednak w końcu
upaństwowione
w ramach tzw. „proletariackiego państwa” i pomimo początkowej umiarkowanej współpracy z
bolszewikami
doszło do walk z nimi[2] (choć część anarchistów przeszła na ich stronę np.
Wiktor Serge
). Kulminacją tej walki było
powstanie machnowców
na
Naddnieprzu
i
Zaporożu
, które w
1921
r. poniosło klęskę. Uchodźcy z Rosji przebywający na emigracji we
Francji
(m.in.
Nestor Machno
,
Piotr Arszynow
i in.) skupieni wokół czasopisma
Dieło Truda
(Sprawa Pracy) na bazie swoich doświadczeń wyniesionych z rewolucji rosyjskiej opracowali program anarchokomunistyczny, sformułowany w tekście „Platforma organizacyjna wolnościowego komunizmu”, na bazie którego powstała pewna tendencja organizacyjna w ramach tego nurtu -
platformizm
.
W czasie
rewolucji hiszpańskiej 1936
wolnościowy komunizm został wprowadzony częściowo. W hiszpańskim ruchu anarchistycznym od czasu I Międzynarodówki poglądy bakuninowskie były mocno zakorzenione i kropotkinowski anarchokomunizm nigdy nie wyparł ich do końca. Dla np.
Diego Abada de Santillána
, był to pewien cel, na drodze do którego konieczne jest zastosowanie anarchokolektywistycznego „okresu przejściowego”. (Zalążki takiego myślenia pojawiły się już w pracy kolektywisty
Jamesa Guillaume
„Idees sur l’organisation sociale”, anarchokomunizm miał być docelową formą anarchizmu, niemożliwą do realizacji w krótkim okresie czasu, a zasada „od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb” miała charakter bardziej normy moralnej niż konkretnego postulatu[3].) W czasie rewolucji rozwiązania te łączono.
Teoria
System wolnościowego komunizmu jest w zamierzeniu syntezą "dwóch celów, ku którym ludzkość dąży od wieków: syntez[ą] wolności ekonomicznej i wolności politycznej."[4]
Anarchizm komunistyczny dąży do społeczeństwa opartego na pomocy wzajemnej i wzajemnym poszanowaniu samych siebie, pełnej wolności, równości, braku przymusu i władzy politycznej. Organizacja społeczeństwa , ma nastąpić w dwóch aspektach - komunistycznym oraz anarchistycznym, wobec związku między trybem produkcji i jego politycznej formy. Społeczeństwo powinno zostać oparte na "wolnej
komunie
", połączonymi ze sobą drogą
federacjonizmu
bezpaństwowego. Piotr Kropotkin, odróżniał 2 podstawowe typy organizacji
federacji
:
- ze względu na terytorium i sąsiedztwo (federacja
gmin
)
- ze względu na funkcję danej komuny i jej produkcję(federacja handlu)
Uspołecznienie w gospodarce
Anarchokomunizm opowiada się za uspołecznieniem środków produkcji, które w ramach kapitalizmu są własnością prywatną. Krytyka kapitalizmu dotyczy nie tylko
wyzysku
, ale przede wszystkim tego, że w tym systemie ekonomicznym
produkcja
, prowadzona przy użyciu środków będących wytworem społecznym, nastawiona jest nie na dobrobyt i zaspokojenie
potrzeb
wszystkich, ale na
zyski
tych jednostek, których są prywatną własnością. Rezultatem prywatnego zawłaszczenia społecznych środków produkcji jest praca najemna, konieczność sprzedawania własnej zdolności do pracy, a tym samym
władza
właścicieli środków produkcji nad pracownikami ("najemne
niewolnictwo
"). Gospodarka w obrzędzie danej wspólnoty, powinna zostać całkowicie uspołeczniona, tzn. że dany samorząd terytorialny powinien kontrolować wszelkie dobra, surowce itd. natomiast poszczególne osoby powinny być jedynie ich użytkownikami. Np. Rolnictwo gdzie ziemia należy do całego społeczeństwa i winna ona być uspołeczniona, to znaczy kontrolowana przez ogół danej jednostki terytorialnej a chłopi powinni być jedynie jej użytkownikami, którzy zajmowali by się jej uprawą i za owoce tej pracy, winni mieć dostęp do owoców pracy ogółu. Anarchokolektywizm zaproponował, żeby produkty pracy należały do ich wytwórców, pracujących w kolektywach, w których środki produkcji byłyby uspołecznione, z czym zgodził się anarchokomunizm, rozumiejąc jednak przez to, iż te produkty pracy powinny należeć do
społeczeństwa
jako całości, a nie poszczególnych osób – uspołecznienie dotyczy nie tylko środków produkcji, ale również jej wytworów.
Powodem jest to, iż skoro praca jest czynnością społeczną, jej wytwory również są społeczne, dlatego nie jest możliwe „wymierzenie” wkładu danej osoby w produkcję społeczeństwa i wynagrodzenie poszczególnych osób według wartości tego wkładu, za czym opowiadał się anarchokolektywizm. Jak pisał
Aleksander Berkman
:
- Współcześnie nikt nie może żyć ze swojej własnej pracy: musi korzystać z pomocy innych. Zatem wszystko, co mamy, wszystkie dobra, to produkt pracy wielu ludzi, wręcz wielu pokoleń. Znaczy to, że cała praca i produkty pracy są społeczne, wytworzone przez społeczeństwo jako całość.[5]
Uspołecznienie środków produkcji ma więc posłużyć przestawieniu produkcji na zaspokajanie potrzeb. W ekonomicznym ustroju anarchokomunizmu każdy, kto bierze udział w produkcji otrzyma to, czego potrzebuje w zależności od zdolności produkcyjnych; także potrzeby osób niezdolnych do pracy mają być zaspokajane. Ponieważ podstawowym prawem każdego człowieka jest wg wolnościowych komunistów prawo do życia, priorytetem jest zapewnienie wszystkim podstawowych
dóbr konsumpcyjnych
(od żywności po mieszkanie), a w dalszej kolejności luksusowych.
W systemie ekonomicznym pozbawionym pracy najemnej pracownicy posiadający kontrolę nad produkcją uzyskują „prawo do decydowania czym właściwie winien być ten dobrobyt – co należy produkować, ażeby go zabezpieczyć, a czego odtąd należy zaniechać jako nie posiadającego żadnej wartości”[6]
Zniesienie państwa
Według anarchokomunistów państwa nie można wykorzystać do przeprowadzenia przemian społecznych. Istnienia państwa nie da się pogodzić z
wolnością
i
równością
. Państwo niszczy indywidualność i solidarność międzyludzką oraz tłumi inicjatywę indywidualną i zbiorową. Skupia władzę nad społeczeństwem oraz funkcje życia społecznego w rękach rządzącej mniejszości oraz jest zinstytucjonalizowaną przemocą klasy panującej nad robotnikami. Według Kropotkina jest ono podstawową przeszkodą dla „rozwoju społeczeństwa na zasadach równości i wolności, ponieważ państwo jest formą historyczną, która utworzona została w celu przeszkodzenia takiemu rozwojowi.”[7]
Także w demokracji parlamentarnej, gdzie istnieją pewne swobody polityczne, nie są one wynikiem istnienia systemu parlamentarnego, ale skutkiem wymuszenia tych swobód na klasach rządzących, na drodze działalności pozaparlamentarnej.
Kropotkin wyróżniał dwa „nurty dziejowe”, dwie tendencje historyczne, które są ze sobą sprzeczne – „tradycję władzy” i „tradycję swobody”. Państwo należy do tej pierwszej i nie da się go wykorzystać do zaprowadzenia wolności.
Republikanie
- „chcą nas przekonać, że stara maszyna, stary organizm, który w ciągu dziejów rozwijał się stopniowo w celu zabijania wolności, ujarzmiania jednostki, wynajdywania dla ucisku podstaw prawnych, ogłupiania umysłów ludzkich przez narzucanie im niewolnictwa myśli, cudem jakimś okaże się przystosowanym do nowej roli, stanie się orężem dla stworzenia wolnego życia (...) Co za bezsens!”[8]
Anarchokomuniści odrzucili tym samym likwidację kapitalizmu na drodze reform
parlamentarnych
, co proponowała
socjaldemokracja
. Według nich sprowadzało się to w rzeczywistości do ulepszania dotychczasowego systemu.
Komunizm wolnościowy odrzucił postulowane przez marksistów „państwo robotnicze”, które według teorii marksistowskiej miałoby stopniowo „zaniknąć”, uznając iż takie państwo z konieczności musi być bardziej wszechwładne i represyjne niż państwo
burżuazyjne
, ponieważ posiada władzę nad całą gospodarką, a państwowa
biurokracja
posiadająca znacznie większa rolę, nie jest skłonna dążyć do jego likwidacji.
"Władza socjalistyczna" w drodze budowy i organizowania tzw. "proletariackiego państwa" nie służy wyzwoleniu klasy robotniczej. Nowa władza tworzy nowe uprzywilejowane grupy i kasty. Tak stało się zdaniem anarchokomunistów w Rosji po rewolucji październikowej.
Władza polityczna musi zostać zastąpiona zasadami współpracy i dobrowolnego stowarzyszania się w warunkach równości oraz maksimum możliwej w danych warunkach wolności.
Federalizm
Anarchokomunizm przejął również od kolektywizmu koncepcje
federalistyczne
. Państwo powinno zostać zastąpione przez federacje swobodnie stowarzyszających się grup
producentów
i
konsumentów
.
Zarządzaniem
produkcją w zdecentralizowanej gospodarce powinny zajmować się
samorządne
grupy pracowników, poczynając od komitetów zakładowych, wybieranych przez pracujących w nich ludzi, przez federacje lokalne, po krajowe i międzynarodowe, w zależności od potrzeb. Dystrybucją wytwarzanych produktów z kolei analogiczne kooperatywy konsumentów.
Podejmowanie decyzji
Wszystkie decyzje dotyczące działania danej jednostki terytorialnej(
gminy
), to też modelu gospodarczego(komuny), redystrybucji dóbr etc. powinny być podejmowane na walnych zgromadzeniach wszystkich członków danej
wspólnoty
lub
przedstawicielskiego
komitetu (
rady
), gdzie każdy miałby równy głos(
demokracja bezpośrednia
), gdzie mógłby proponować i argumentować swoje racje i propozycje wspólnie tworząc
prawo
. Decyzje powinny być podejmowane według zasady większościowej.
Federacjonizm i delegatura
Autonomiczne jednostki komunistyczne, łączą się ze sobą na zasadach
federalizmu
anarchistycznego. Federacjonizm tego typu jest przeciwieństwem federacjonizmu
państwowego
, w którym to federacje oddają część swoich kompetencji
rządowi
federalnemu. W anarchizmie komunistycznym, w każdej jednostce terytorialnej podjęta zostaje dyskusja podczas zgromadzenia w celu wybrania delegata, który zakomunikuje na zebraniu federacyjnym decyzje podjęte przez te lokalne zgromadzenia podczas kongresu delegatur, następnie podejmując dyskusje w celu zawarcia wspólnych lub kompromisu interesów. Oczywiście delegat, jeżeli nie spełnia oczekiwań danego samorządu, może zostać w każdej chwili odwołany. Taki model przedstawicielstwa danej duże poczucie bezpieczeństwa danego kolektywu i w przeciwieństwie do systemu demokracji-burżuazyjnej, daje on możliwość odwołania takiego delegat, jeżeli dana komuna uzna, że nie spełnia on oczekiwań tego ogółu.
Lenistwo
Na sam początek należy się zastanowić czym ono jest i do czego się ono odnosi. Piotr Kropotkin, uważał bowiem, że osoby które nie chcą pracować - tzn. osoby takie które nie pracują bo im się nie chce pracować a nie:
- starcy
- niedołężni
- dzieci
- kobiety w ciąży lub wychowujące dzieci
- itd.
Nie powinny mieć w ogóle dostępu do owoców pracy i środków produkcji danego kolektywu, lecz pogląd ten mocno zrewidował Guiileme, który to bowiem uważał, że nawet takich osób nie można pozostawić bez opieki i stosować wobec nich tegoż "przymusu ekonomicznego" i każda osoba która nie chce pracować - powinna otrzymywać przysłowiowe wino i chleb. Pogląd ten został zrewolucjonizowany już przez współczesnego anarcho-komunistę - Aleksandra Berkamana, który to wysnuł wniosek, że tak naprawdę nie ma człowieka, który nie chce pracować, lecz po prostu nie znalazł on dla siebie pracy/powołania, która by go rozwijała i satysfakcjonowała, dlatego też należy tworzyć miejsca pracy i zakłady przeznaczone dla każdego.
Opieka społeczna
Michał Bakunin potem większość teoretyków anarchizmu, postulowała wprowadzenie powszechnego szkolnictwa jako inicjacja ku wolności, domy opieki nad starymi, chorymi i niezdolnymi do pracy. Osoby nie zdolne do pracy(starcy, inwalidzi, chorzy, osoby wychowujące dzieci, kobiety w ciąży oraz dzieci) powinny być utrzymywane przez cały kolektyw i winne mieć one taki sam dostęp do owoców pracy danej wspólnoty jak osoby pracujące.
Służba zdrowia i szkolnictwo
Służba zdrowia powinna być całkowicie wolno dostępna dla każdego, darmowa, równa... A jej utrzymaniem powinien zając się dany kolektyw, lub sieć kolektywów, lecz niezależnie od tego czy dana osoba pochodzi z danego/danych kolektywu/ów powinna mieć całkowicie wolny dostęp do służby zdrowia. Jest to naturalną konsekwencją pełnej równości, wolności oraz systemu komunistycznego jak i humanitaryzmu. Kwestia szkolnictwa pozostaje do tej pory nie rozwiązana i naprzeciwko siebie stoi kilka obozów, zwolenników lub przeciwników np. obowiązkowego szkolnictwa, modelu nauczania(czy tez nowymi metodami, czy też tradycyjnymi), czy też nauczanie początkowe powinno odbywać się w domu czy też w specjalnie przygotowanych do tego placówkach pedagogicznych.
Podział pracy
Guiileme zakład konieczność zniesienia wszelkiego rodzaju pośrednictwa pomiędzy produkcją a dystrybucją oraz zniesienia wszelkiego rodzaju biurokracji, co miało spowodować wzrost produkcji oraz jakości pracy. Piotr Kropotkin dodatkowo postulował rozdzielenie produkcji na dwie części - "konieczną", w której miały się znaleźć gałęzie gospodarki, które zapewniają człowiekowi byt oraz na "luksusową", czyli na tę część gospodarki, która poprawia byt człowieka i poprawia komfort życia
Wartość pracy
Anarchokomunizm wyklucza mierzenie wartości pracy, ponieważ jako takiej nie da się zmierzyć, otóż: Wartość jest tym czym dana rzecz jest warta, ale cena jest zupełnie nie adekwatna do tej wartości(Kapitalizm), Karol Marks natomiast uważał, że wartością, jest trud i czas włożony w wyprodukowanie tego przedmiotu, ale ten pomiar również jest nie prawdziwy, można tutaj przysłużyć się pewnym przykładem: Stolarz pracował 3 godziny by zrobić kuchnię, w tym samym czasie chirurg przez pół godziny operował, jednocześnie ratując życie człowiekowi. Tak więc według tej teorii(Marksa) oraz teorii kapitalistycznej z formalnego punktu widzenia praca stolarza jest więcej warta niż praca chirurga, który uratował życie. Jest to oczywiście nonsens i się nie da zmierzyć wartości pracy danego człowieka stąd anarchokomunizm proponuje aby wszystkie jednostki otrzymywały równe wynagrodzenie i miały swobodny dostęp do produktów pracy.
Przypisy
- ↑ Np. Francis Dumartheray (w broszurze „Aux Travailleurs manuels partisans de l’action politique”),
Élisée Reclus
, Carlo Cafiero i in. W tym samym roku Włoska Federacja
I Międzynarodówki
wydała rezolucję, w której stwierdzała, iż „Każdy powinien służyć społeczeństwu na miarę swoich zdolności oraz mieć prawo wymagać od społeczeństwa zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb dostosowanych do stanu produkcji i istniejących udogodnień socjalnych”. Cyt. za: D. Grinberg „Ruch anarchistyczny”..., s. 117
- ↑ W kwietniu
1918
r. anarchistyczny ośrodek w
Moskwie
został zbrojnie zaatakowany przez bolszewików. W ciężkich walkach zginęło kilkunastu anarchistów, a ponad 600 zostało aresztowanych. Oskarżono ich o „niekontrolowanie”, gdyż odmówili uznania przywództwa
komunistów
autorytarnych i powołali „Czarną Gwardię” do walki z atakami
Czeki
(późniejszej
KGB
).
- ↑
James Guillaume „Ideas on Social Organization”
- ↑ P. Kropotkin Zdobycie chleba, s. 25
- ↑ Aleksander Berkman
Now and After: The ABC of Communist Anarchism, New York 1929, rozdz. 1
- ↑ P. Kropotkin Zdobycie chleba, s. 19
- ↑ P. Kropotkin Państwo i jego rola historyczna, s. 3
- ↑ P. Kropotkin Państwo i jego rola historyczna, s. 57
Bibliografia