Sebastião José de Carvalho e Melo, znany szerzej jako Markiz de Pombal (
port.
Marquês
de
Pombal
–
mɐɾ'keʃ dɨ 'põbaɫ
, ur.
13 marca
1699
w
Lizbonie
, zm.
15 maja
1782
w
Pombalu
) −
portugalski
polityk, w latach
1750
-
1777
premier
i pierwszy doradca
króla Portugalii
Józefa I
.
Biografia
Początki
Pombal urodził się
13 maja
1699
roku w
Lizbonie
w bogatej szlacheckiej rodzinie, jako syn Manuela de Carvalho e Ataíde i jego żony, Teresy Luizy de Mendonça e Melo. Rodzina ta posiadała ogromne majątki ziemskie w rejonie
Leirii
w środkowej Portugalii, a leżące tam miasto
Pombal
, z którego się wywodziła, tłumaczy skrócone imię przyszłego
Markiza
.
Studiował na
uniwersytecie
w
Coimbrze
i odbył pełną służbę w wojsku. Po powrocie do Lizbony zakochał się z wzajemnością w Teresie de Mendonça e Almada (
1689
-
1737
). Ich małżeństwo było burzliwe, jako że żona de Melo poślubiła go wbrew woli swej rodziny. Teściowie uprzykrzali życie nowożeńcom tak bardzo, że musieli się oni przenieść do posiadłości de Melo w pobliżu
Pombal
.
Kariera polityczna
W
1738
roku Sebastião de Melo został ambasadorem
Portugalii
w
Londynie
, a od roku
1745
z powodzeniem pełnił tę funkcję w
Wiedniu
. Dostrzegła to przebywająca wówczas na dworze
Habsburgów
księżna Portugalii, Anna Maria Józefa Austriacka (
1683
-
1754
) i po śmierci pierwszej żony Pombala zaaranżowała jego kolejne małżeństwo z córką
feldmarszałka
Austrii, Leopolda Józefa. Ówczesny król Portugalii,
Jan V Wielkoduszny
, nie był jednak zadowolony z postępującej kariery młodego ambasadora i nakazał mu powrót do
Lizbony
. Jan umarł jeszcze tego samego roku, a na tron wstąpił przychylny Pombalowi
Józef I
i powierzył mu stanowisko ministra spraw zagranicznych. Wraz ze wzrastającym zaufaniem władcy e Melo skupiał w swoim ręku coraz więcej władzy.
W
1750
roku Pombal został mianowany premierem Portugalii. Zainspirowany sukcesem ekonomicznym
Wielkiej Brytanii
, jaki obserwował podczas swojego pobytu w
Londynie
, z powodzeniem realizował analogiczne do brytyjskich reformy w swoim kraju. Przypisuje się mu zniesienie
niewolnictwa
w
portugalskich
koloniach
w
Indiach
, restrukturyzację miejscowej armii i marynarki wojennej, a także zakończenie dyskryminacji
protestanckiej
szlachty, złożonej głównie z
angielskich
kupców osiadłych w
Porto
i
Vila Nova de Gaia
.
Reformator
W okresie wielkich przemian społeczno-ekonomicznych
oświecenia
, jakie postępowały w
XVIII-wiecznej
Europie
,
Portugalia
była powszechnie uważana za jeden z najbardziej zacofanych krajów kontynentu – w liczącym wówczas około 3 miliony mieszkańców królestwie naliczono ponad 200 tysięcy zakonników i zakonnic, zamieszkałych w 538 klasztorach (spis powszechny z roku
1750
). Kraj był częstym obiektem kpin ze strony myślicieli i pisarzy epoki.
Voltaire
pisał w swoim, opublikowanym w
1759
roku, "
Kandydzie
":
|
Po trzęsieniu ziemi, które zniszczyło trzy czwarte Lizbony, mędrcy owej krainy nie znaleźli skuteczniejszego środka przeciw całkowitej ruinie, jak dać ludowi piękne
auto-da-fé
. Uniwersytet w Coimbrze orzekł, iż widowisko kilku osób spalonych uroczyście na wolnym ogniu jest niezawodnym sekretem przeciwko trzęsieniu ziemi. |
Z sytuacji panującej wówczas w Portugalii korzystali szczególnie
jezuici
, prowadzący
misje
wśród
autochtonicznej
ludności
Brazylii
oraz sieć szkół, do których wciąż uczęszczała zdecydowana większość podejmujących naukę ludzi. W kontraście ze słabo rozwiniętą edukacją publiczną, jezuici mieli faktyczny wpływ na wartości wyznawane przez ogół społeczeństwa, a o bogactwach materialnych zakonu krążyły legendy. Pombal w trakcie swojego pobytu w Anglii i Austrii zetknął się z wieloma osobami krytycznie nastawionymi do wpływu, jaki wywierał kler na społeczeństwo, naukę i niektórych ówczesnych władców. Należy wymienić tu głównie
Gerarda van Swieten
, jednego z prekursorów tendencji w polityce nazwanej później
józefinizmem
.
Jako premier rozpoczął e Melo otwartą polemikę z jezuitami, wysuwając wobec zakonu zarzuty mające często niewiele wspólnego z prawdą. Spór był uważnie obserwowany przez ówczesne środowiska intelektualne Europy i sprowokował międzynarodową debatę na temat problemu jezuitów. Wkrótce potem Pombal oskarżył zakon i arystokratyczną rodzinę Távora o spisek przeciwko królowi, co w czasach dominacji ustroju
monarchii absolutnej
było najwyższym możliwym wykroczeniem. Pod tym pretekstem skłonił Józefa I do zamknięcia placówek jezuickich i wydalenia zakonu z Portugalii, co nastąpiło ostatecznie
17 grudnia
1759
roku. Decyzja ta odbiła się szerokim echem na całym świecie, a kulminacją procesów przez nią zapoczątkowanych było rozwiązanie Towarzystwa Jezusowego przez papieża
Klemensa XIV
w roku
1773
. Na kanwie opisanych wydarzeń nakręcono w
1986
roku film pt. "
Misja
", z
Robertem de Niro
i
Jeremym Ironsem
w rolach głównych.
Była misja jezuicka w São Miguel das Missões (Brazylia).
Nie mniej znaczące osiągnięcia przypisane są Pombalowi w dziedzinie szkolnictwa; po rozwiązaniu problemu jezuitów określił podstawy publicznej edukacji, zakładając zintegrowaną sieć szkół podstawowych i średnich. Na uniwersytecie w Coimbrze założono wydziały
matematyki
i
nauk przyrodniczych
. Wszystkie te przedsięwzięcia finansowała monarchia, znacznie bogacąca się wówczas na eksploatacji ogromnych złóż
srebra
, odkrytych na początku
XVIII
wieku w
Brazylii
.
Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia było jednak określenie
regionu produkcji
wina
Porto
i utworzenie w
1756
roku
Instytutu Wina Porto
, zajmującego się regulacją jakości i sprzedaży tego niezwykle dochodowego trunku (→
Traktat Methuena
). Pombal słynął z twardej i bezkompromisowej polityki. Skonstruowany przez niego system podatkowy spowodował falę krytyki ze strony wyżej usytuowanej szlachty, która w dużej mierze ponosiła koszty przemian. Pogardzany wśród arystokracji, często nazywany był karierowiczem i parweniuszem.
Kataklizm
Trzęsienie ziemi o przypuszczalnej sile około 9 stopni w
skali Richtera
miało miejsce w dzień
Wszystkich Świętych
1755
roku, punktualnie o 9.30, w czasie, gdy większość mieszkańców Lizbony uczestniczyła w porannej mszy. W ciągu 10 minut nastąpiły trzy najdotkliwsze wstrząsy, a wywołana przez wstrząs fala typu
tsunami
zalała wybrzeże, gdzie schroniło się wielu lizbończyków. Przez całe miasto przetoczyła się następnie fala pożarów, dopalając doszczętnie pozostałe rejony miasta (ocalała jedynie stara,
arabska
dzielnica
Alfama
). Spośród 270 000 ówczesnych mieszkańców zginęło ponad 60 000 (mówi się nawet o 100 000). Katastrofa wstrząsnęła Europą. We wspomnianym wcześniej Kandydzie autor dosyć często nawiązuje do tego wydarzenia – właśnie od lizbońskiego trzęsienia ziemi Voltaire rozpoczął polemikę z
Rousseau
na temat opatrzności. Dla Portugalii i jej stolicy, wcześniej jednego z najpotężniejszych portów Europy, 1755 rok stanowi jedną z najważniejszych dat w historii.
Pombal szczęśliwie przeżył kataklizm, przebywając w tym czasie poza Lizboną. Natychmiast po przybyciu do stolicy rozpoczął jej kompleksową przebudowę zgodnie z duchem
klasycyzmu
, wypowiadając pamiętne słowa: "I co teraz? Pogrzebiemy umarłych i nakarmimy żywych" (
port.
"E agora? Enterram-se os mortos e alimentam-se os vivos"). Powstała w tym okresie dzielnica Baixa (dosł. Dolna, z uwagi na położenie w przylegającej do
Tagu
kotlinie) stanowi prawdopodobnie pierwszy w historii przykład zastosowania rozwiązań architektonicznych odpornych na
trzęsienia ziemi
. Wszystkie nowo wybudowane kamienice były (najpierw w formie modeli z drewna) poddawane testom maszerującego dookoła nich wojska. Klasycystyczny rozmach przedsięwzięcia, szerokie prostopadłe ulice wykładane mozaikami budziły w zrujnowanym kraju podziw i uznanie. Jednocześnie tradycyjnym, obfitującym w detale płytkom
azulejos
przeciwstawiono proste, geometryczne flizy określane później jako pombalińskie, a ulicom nadano nazwy poszczególnych
cechów
. W owym czasie ktoś spytał De Melo: "Na co komu tak szerokie ulice?". W odpowiedzi usłyszał: "Pewnego dnia okażą się za wąskie" (Um dia elas serão pequenas).
Rua Augusta, główna arteria Baixy
Pombal uważany jest za jednego z pionierów
sejsmologii
dzięki wydaniu w
1756
roku zarządzenia, w którym zobowiązał gubernatorów każdej
prowincji
do opracowywania corocznego raportu opisującego stan zabezpieczeń przed trzęsieniami ziemi. Premier przeprowadził także we wszystkich parafiach Portugalii ankietę, dotyczącą trzęsienia ziemi i jego skutków. Do podstawowych pytań należały następujące:
- Jak długo trwało trzęsienie?
- Ile razy powracało?
- Jakiego rodzaju straty spowodowało?
- Jak reagowały zwierzęta?
- Co się stało ze studniami?
Odpowiedzi zostały zdeponowane w archiwum Torre do Tombo, gdzie znajdują się do dziś. Dzięki uzyskanym odpowiedziom współcześni naukowcy posiadają wiarygodne źródło informacji o przebiegu trzęsienia ziemi w Lizbonie. Ankieta sporządzona przez Pombala pozostaje pierwszą znaną próbą opisu zjawisk sejsmicznych na świecie. W przeciągu niecałego roku większość zniszczeń wywołanych przez kataklizm została odbudowana, a e Melo za swoje zachowanie zyskał ogromną aprobatę ze strony społeczeństwa. Jego imieniem nazwano jeden z głównych placów Lizbony.
Ostatnie lata
Pomnik de Melo na Praça do Marquês de Pombal w Lizbonie
Od dłuższego czasu król coraz bardziej podupadał na zdrowiu, stopniowo przekazując Pombalowi więcej władzy. Po trzęsieniu ziemi
Józef I
zaczął również zdradzać objawy ciężkiej odmiany
klaustrofobii
, która przerodziła się w przewlekłą chorobę, trapiącą władcę do jego ostatnich dni. Jako że król nie mógł znieść przebywania w murowanych budynkach, przeniósł dwór do wystawionego na wzgórzach Ajuda miasteczka namiotowego. Dyktatura Markiza, pomimo jego ogromnego wkładu w odbudowę kraju, budziła narastający sprzeciw. W
1758
roku król został ranny w wyniku nieudanej próby zamachu. W krótkim, pokazowym procesie Pombal oskarżył głównych przedstawicieli rodziny Távora i księcia
Aveiro
o zorganizowanie ataku, po czym skazał wszystkich na śmierć. Po wyrzuceniu jezuitów terror tylko narastał. Tropiono wszystkie osoby podejrzane o spisek. Wszystko to przyczyniło się do osłabienia pozycji Portugalii na arenie międzynarodowej i zakwestionowania jej
ambicji imperialistycznych
. W uznaniu za szybką reakcję na zamach Józef I nadał w
1759
roku swojemu premierowi ziemie hrabstwa
Oeiras
. Prestiżowy tytuł
markiza
otrzymał e Melo w
1770
roku.
Do czasu śmierci monarchy w
1777
roku De Melo rządził w zasadzie samodzielnie. Kres władzy dyktatora nastąpił dopiero w momencie, gdy rok później na tron wstąpiła córka Józefa I,
Maria I Pobożna
. Przyczyną wzajemnej niechęci monarchini i Pombala był sposób, w jakim premier postępował z opozycją, szczególnie z przyjazną Marii rodziną Távora. Nowa władczyni i jej pierwszy minister różnili się także zasadniczo w kwestiach światopoglądowych. Królowa wydała jedyny tego typu w dziejach dekret, zabraniający Markizowi zbliżać się do niej na odległość mniejszą niż 20 mil. Jeśli w takcie podróży zdarzyło się, że przebywa w pobliżu Pombala, musiał on natychmiast oddalić się na wskazany dystans.
Świeżo nadany tytuł
hrabiego
pozwolił De Melo wybudować w
Oeiras
własny pałac, otoczony stylizowanym,
francuskim ogrodem
i pokryty charakterystycznymi portugalskimi płytkami ściennymi
azulejos
. Po zwolnieniu z funkcji premiera w
1777
roku spędził tam w spokoju ostatnie lata swojego życia. Zmarł
8 maja
1782
roku, pozostawiając kraj w dużo lepszej kondycji, niż na początku swoich rządów. W dobie
monarchii absolutnych
pozostawał jedynym premierem, mającym tak duży wpływ na władzę.
Dokonania
Przeszedł do historii jako zdecydowany i pewny siebie polityk, który przytomnie zareagował na dotkliwe
trzęsienie ziemi
z
1755
roku, osobiście nadzorując odbudowę
Lizbony
. Uważany jest za jednego z prekursorów
sejsmologii
. Odwaga i stanowczość podejmowanych przez niego decyzji przysporzyła mu wielu wrogów, jednak poparcie, jakim cieszył się ze strony zupełnie nieudolnego i uległego mu władcy, pozwoliło Pombalowi wytrwać na stanowisku do początków panowania
Marii I Pobożnej
. Na tle pogrążonej w stagnacji
XVIII
-wiecznej
Portugalii
jawi się jako jeden z bardziej wyrazistych przedstawicieli myśli
oświeceniowej
.
Zobacz też
Linki zewnętrzne