Współczesny zasięg geograficzny języków indoeuropejskich
Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez większość obywateli
Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez mniejszość obywateli
Języki indoeuropejskie - jedna z największych i najwcześniej odkrytych
rodzin języków
. Zalicza się do niej kilkaset[1]
spokrewnionych ze sobą
języków współczesnych, używanych od kilku tysięcy lat w
Europie
,
Indiach
(stąd przymiotnik indoeuropejski) i południowo-zachodniej
Azji
. W czasach nowożytnych języki indoeuropejskie rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty, głównie za sprawą
angielskiego
,
hiszpańskiego
i
portugalskiego
. Obecnie jako językami ojczystymi posługuje się nimi ok. 3 miliardy osób na całym świecie (co stanowi ok. 45% ziemskiej populacji).
Wśród 20 najczęściej używanych języków świata, 10 z nich należy do języków indoeuropejskich:
angielski
,
hindi
,
hiszpański
,
francuski
,
rosyjski
,
portugalski
,
bengalski
,
niemiecki
,
urdu
i
perski
.
Do języków indoeuropejskich należą między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym
polski
, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak
sanskryt
,
greka klasyczna
lub
łacina
, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych.
Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest
hetycki
. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (
Rygweda
) i być może staroirańskie (
Awesta
), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej.
Klasyfikacja języków indoeuropejskich
Schemat pokrewieństwa i rozmieszczenia języków indoeuropejskich
Hipotetyczny podział i rozmieszczenie języków indoeuropejskich 2000 lat p.n.e.
Do indoeuropejskiej
rodziny językowej
zaliczają się następujące grupy języków:[]
- Niektórzy językoznawcy jako odrębną grupę klasyfikują
języki dardyjskie
, przez pozostałych umieszczane jako podgrupa języków indyjskich.
- Pokrewieństwo między powyższymi dwiema grupami jest kwestionowane przez niektórych językoznawców.
- Kwestionowana przez niektórych językoznawców. Tradycyjnie do grupy tej zalicza się istniejący do dziś
język ormiański
oraz wymarłe języki
trackie
,
dackie
i
frygijski
.
Do języków indoeuropejskich zaliczają się też dokładniej niesklasyfikowane:
Ponadto do języków indoeuropejskich można zaliczyć niektóre
języki sztuczne
:
Najbardziej rozpowszechnione języki indoeuropejskie
Dane według encyklopedii Encarta oraz serwisu Ethnologue.
-
Język angielski
z grupy
germańskiej
- 1,15 miliarda mówiących, w tym 340 milionów jako język ojczysty
-
Język hindi
z grupy indoaryjskiej - 905 milionów mówiących, w tym 365 milionów jako język ojczysty
-
Język hiszpański
z grupy
romańskiej
- 450 milionów mówiących, w tym 320 milionów jako język ojczysty
-
Język francuski
z grupy romańskiej - 290 milionów mówiących, w tym 80 milionów jako język ojczysty
-
Język rosyjski
z grupy
słowiańskiej
- 265 milionów mówiących, w tym 165 milionów jako język ojczysty
-
Język portugalski
z grupy romańskiej - 205 milionów mówiących, w tym 180 milionów jako język ojczysty
-
Język bengalski
z grupy indoaryjskiej - 190 milionów mówiących, prawie wyłącznie jako język ojczysty
-
Język niemiecki
z grupy germańskiej - 120 milionów mówiących, w tym 100 milionów jako język ojczysty
-
Język urdu
z grupy indoaryjskiej - 115 milionów mówiących, w tym 60 milionów jako język ojczysty
-
Język perski
z grupy
irańskiej
- 75 milionów mówiących, w tym 40 milionów jako język ojczysty
Język praindoeuropejski
Wspólnym przodkiem języków indoeuropejskich, nie zaświadczonym bezpośrednio, ale zrekonstruowanym częściowo za pomocą
metody porównawczej
, był
język praindoeuropejski
, istniejący w okresie
neolitu
. Termin "indoeuropejski" oznacza tylko tyle, że języki te znane są z wielkiego obszaru geograficznego sięgającego od
Europy
po
Indie
. Do rodziny indoeuropejskiej nie należą bynajmniej wszystkie języki Europy ani Indii; nazwa nie przesądza także kwestii lokalizacji prajęzyka całej rodziny (dotąd ostatecznie nie rozstrzygniętej).
Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (
ablaut
) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o - tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: - stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę - stopień zaniku.
Praindoeuropejski był
językiem fleksyjnym
, podobnie jak
język polski
.
Deklinacja
uwzględniała osiem
przypadków
(siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy
liczby
: pojedynczą, podwójną i mnogą. Trzy
rodzaje gramatyczne
(męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami
anatolijskimi
) – teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne rzeczowników (ożywione i nieożywione).
Badania porównawcze
języków indoeuropejskich (pochodzących od
prajęzyka
indoeuropejskiego
) wskazują na stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych współczesnych indoeuropejskich
rodzin językowych
, co część ekspertów z pewną dozą ostrożności łączy z wyodrębnianiem się poszczególnych
kultur
indoeuropejskich. Wyniki tych badań sugerują wyodrębnienie się w pierwszej kolejności języków, z których wywodzą się późniejsze bądź dzisiejsze
ormiański
,
hetycki
,
grecki
,
indoirańskie
i
tracki
, a dopiero w dalszej kolejności m.in.
języków romańskich
,
celtyckiego
,
germańskich
,
bałtyckich
i
słowiańskich
.
Pochodzenie języków indoeuropejskich
Hipotetyczna praojczyzna i ekspansja indoeuropejczyków na podstawie badań genetycznych
Wśród językoznawców nie ma zgodności, gdzie znajdowała się pierwotna ojczyzna (
Urheimat
) języka
praindoeuropejskiego
. Obecnie dominują 2 hipotezy: pontycko-kaspijska, umieszczająca ojczyznę rodziny indoeuropejskiej pomiędzy
Morzem Czarnym
a
Morzem Kaspijskim
, oraz anatolijska, według której języki indoeuropejskie wywodzą się z
Anatolii
, na terenach dzisiejszej
Turcji
.
Teoria pontycko-kaspijska
Teoria pontycko-kaspijska (
teoria kurhanowa
) została przedstawiona przez
Mariję Gimbutas
w roku
1956
na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych. Gimbutas umieściła indoeuropejską ojczyznę na
Wielkim Stepie
, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej, od
kurhanów
- kopcowatych mogił
neolitycznych
występujących na tym obszarze.
Według tej teorii, pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy podbili większość obszarów
Europy
oraz środkowo-zachodniej
Azji
, wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język.
Teoria anatolijska
W roku
1987
Colin Renfrew
zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a
rewolucją neolityczną
. Według jego teorii ojczyzna indoeuropejczyków znajdowała się na terenie
Anatolii
pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e. W przeciwieństwie do teorii kurhanowej teoria anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej.
Według Renfrewa, językiem
praindoeuropejskim
posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7 tysięcy lat temu. 500 lat później, wskutek rolniczych migracji, został on rozprzestrzeniony na tereny dzisiejszej
Grecji
, a następnie wzdłuż
Dunaju
do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały podstawy poszczególnym indoeuropejskim grupom językowym.
W
2003
r. biolodzy ewolucyjni Russel Gray i Quentin Atkinson na podstawie
glottochronologicznych
badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki
anatolijskie
są najstarszą grupą indoeuropejską, zarazem najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Jego wiek został określony na 7800 do 9800 lat (czyli w przedziale ok. 7800 - 5800 r. p.n.e.)
Inne hipotezy
Na temat pochodzenia języków indoeuropejskich wysuwano też wiele innych hipotez, jednak nie zyskały one większego uznania. Do ciekawszych należą:
Drzewo filogenetyczne zbudowane przez genealogię Y-DNA[2] populacji europejskich wskazuje na istnienie populacji z męską haplogrupą Y-DNA R1, żyjącą około 18500 lat temu w Azji Centralnej, z której wywodzą się dwie duże podgrupy,
R1a
i R1b. Haplogrupa
R1a
występuje dziś u ludów posługujących się językami indoaryjskimi, słowiańskimi i bałtyckimi, czyli mówiących
językami satemowymi
. Haplogrupa R1b występuje zasadniczo u ludów zachodnioeuropejskich: celtyckich, celto-germańskich, italo-greckich. Należy jednak pamiętać, że pochodzenie genetyczne określonych grup ludności nie musi automatycznie wskazywać na pochodzenie ich języków. W historii ludzkości często zdarzało się bowiem, że narody przejmowały język ludów przez siebie podbitych lub też język najeźdźców - do przejmowania języka mogło również dochodzić w wyniku pokojowych kontaktów kulturowych. Również same haplogrupy wyodrębniły się ponad 10 tys. lat przed samym powstaniem rodziny języków indoeuropejskich.
Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi
Pokrewieństwo indoeuropejskiej rodziny językowej z innymi rodzinami nie jest bliżej znane, jednak niektórzy językoznawcy (na podstawie prac Władisława Illicza-Switycza i Aarona Dołgopolskiego) sugerują istnienie hipotetycznej makrorodziny języków
nostratycznych
. Miałyby do niej należeć, obok języków indoeuropejskich, takie języki jak
uralskie
,
ałtajskie
,
drawidyjskie
i inne. Inni łączą jezyki indoeuropejskie w takie makrorodziny jak
eurazjatycka
(
Joseph Greenberg
) czy
pontyjska
.
Według przeciwników tych hipotez, główna ich słabość polega na tym, że są one zbudowane na podstawie podobieństw słownikowych, bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są o wiele trwalsze niż słownictwo. Krytycy wskazują też na to, że rdzenie wielu słów są tylko rekonstrukcjami, które nie zostały zaobserwowane w żadnym zachowanym języku. Oznacza to rekonstrukcję prajęzyka na podstawie rekonstrukcji słów, co nie może być do końca wiarygodne i uznawane za fakt.
Języki kentum i satem
Języki kentum i satem na początku I tysiąclecia n.e. Kolor niebieski - języki kentum, czerwony - języki satem. Ciemnoczerwonym kolorem zaznaczono hipotetyczne centrum
palatalizacji indoeuropejskiej
.
Pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na 2 grupy:
kentum
i
satem
. W językach satemowych w procesie
palatalizacji indoeuropejskiej
szeregi głosek k i kw zlały się w k, podczas gdy miękkie k' zmieniło się w zwarto-szczelinową spółgłoskę typu ć/cz, a następnie w ś, sz lub s. W językach kentumowych z kolei upodobniły się do siebie szeregi głosek k' i k przechodząc w jednolite k, natomiast labialna głoska kw zachowała swoją odrębność.
Pod względem geograficznym do grupy satemowej należy większość języków "wschodnich" (z wyjątkiem
tocharskich
i
anatolijskich
). Języki "zachodnie" należą do grupy kentumowej.
Izoglosa
kentum-satem biegnie poprzez grupę języków
tracko-ormiańskich
, pewne minimalne własności języków satemowych wykazuje też język
grecki
(zasadniczo kentumowy).
Języki kentumowe nie są ze sobą spokrewnione monofiletycznie (nie pochodzą od wspólnego języka proto-kentumowego). W przypadku języków satemowych część językoznawców uważa, że mogą być one w ten sposób spokrewnione (tworząc hipotetyczną grupę języków proto-satemowych, "indo-słowiańskich"), czego dowodem ma być przedstawiona powyżej wspólna innowacja głosek.
Badania nad językami indoeuropejskimi
W roku 1585, Filippo Sassetti, kupiec z
Florencji
, zauważył podobieństwa pomiędzy sanskrytem i językiem włoskim (na przykład, devaḥ/dio 'bóg', sarpaḥ/serpe 'wąż', sapta/sette 'siedem', aṣṭa/otto 'osiem', nava/nove 'dziewięć')[3].
Jako pierwszy pokrewieństwo między językami indoeuropejskimi zauważył holenderski językoznawca
Marcus Zuerius van Boxhorn
w roku
1647
. Zestawił on ze sobą języki:
niderlandzki
,
grecki
,
łacinę
,
perski
i
niemiecki
i przypisał im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem scytyjskim. Do wymienionej grupy dodał w późniejszym czasie języki
słowiańskie
,
celtyckie
i
bałtyckie
. Jego hipoteza nie doczekała się jednak szerszego rozgłosu wśród ówczesnych językoznawców.
Powszechnie odkrycie pokrewieństwa języków indoeuropejskich przypisuje się
sir Williamowi Jonesowi
, sędziemu i orientaliście brytyjskiemu, który w wykładzie wygłoszonym w
1786
roku w
Kalkucie
zwrócił uwagę na uderzające zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy
sanskrytem
a językami europejskimi. Ogromny postęp w dziedzinie językoznawstwa indoeuropejskiego dokonał się w ciągu XIX w., a także w następstwie odkrycia i odczytania (już w XX w.) tekstów
anatolijskich
i
tocharskich
.
W roku
1959
Austriak
Julius Pokorny
opublikował Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich. Jest on do dziś największym źródłem zrekonstruowanych rdzeni praindoeuropejskich, jednak nie uwzględnia najnowszych trendów w morfologii i fonologii (pomija m.in. najnowsze dane z badań nad językami
anatolijskimi
i
tocharskimi
). W roku
1997
słownik Pokorny'ego został zmodernizowany i dostosowany do współczesnego stanu indoeuropeistyki przez niemieckiego językoznawcę
Helmuta Rixa
.
Przypisy
Bibliografia
- J. R. Mallory: In search of the Indo-Europeans: language, archaeology and myth. Londyn: Thames and Hudson, 1991. .
- Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2004. .
- Colin Renfrew: Archeologia i język : łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków. Warszawa, Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. .
- August Schleicher, A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European Languages (1861/62).
- Calvert Watkins: The American heritage dictionary of Indo-European roots. Boston: Houghton Mifflin, 2000. .
Źródła internetowe
Zobacz też
Linki zewnętrzne