Geneza ruchu skautowego w Polsce sięga
1909
roku, kiedy to na polskie tereny przeniknęły pierwsze wiadomości o rozwijającym się w Wielkiej Brytanii
skautingu
(w dwóch czasopismach warszawskim i lwowskim m.in. artykuł Edmunda Naganowskiego w "Słowie Polskim"). Wieści te padły na podatny grunt. Młodzież polska, wychowana w duchu
pozytywizmu
, przeniknięta hasłami niepodległościowymi, garnęła się do kół turystycznych, sportowych, gimnastycznych, samokształceniowych związków etyczno-abstynenckich oraz organizacji przysposobienia wojskowego głoszących hasło zbrojnej walki o niepodległość Polski.
Atrakcyjność metod skautowych oraz ich przydatność do celów wyszkolenia wojskowego, a także wartości pedagogiczne skautingu, bardzo szybko zostały odkryte przez niektóre z organizacji młodzieżowych takich jak:
Organizacja Młodzieży Niepodległościowej "Zarzewie"
,
Towarzystwo Gimnastyczne Sokół
,
Ruch Etyczny "Eleusis"
. One to wśród wewnętrznych sporów i kontrowersji przystąpiły do tworzenia polskiego skautingu, a następnie przekształcenia go w
harcerstwo
.
Ruch skautowy na ziemiach polskich (bez Pomorza) (1909-1920)
Narodziny harcerstwa
Skauting
przyjął się w Polsce nadzwyczaj szybko. Początki datować można na rok
1910
w którym to
Andrzej Małkowski
tłumaczy na język polski podręcznik
Roberta Baden-Powella
"
Scouting for boys
" (jest to kara wymierzona za spóźnienie się na ćwiczenia
"Zarzewia"
). Małkowski szybko staje się entuzjastą idei skautingu i jej aktywnym popularyzatorem.
We wrześniu
1910
uczniowie I Gimnazjum św. Anny w Krakowie zakładają "Zastęp Kruków" (zastępowy - Władysław Smolarski). [1]
Była to pierwsza udana i trwała próba. Wcześniejszą, tymczasową próbę przeprowadził we Lwowie Andrzej Małkowski w lecie 1910, zakładając wakacyjną, kilkunastoosobową drużynę chłopców (2 patrole) przy gnieździe "Sokoła" [2]
26 lutego
1911
na spotkaniu członków największych organizacji młodzieżowych zostaje podjęta decyzja o stworzeniu skautingu na ziemiach polskich. Uzyskanie poparcia naczelnika
"Sokoła"
dr.
Kazimierza Wyrzykowskiego
pozwala na zorganizowanie w okresie od marca do maja
1911
pierwszego kursu instruktorskiego.
21 maja
1911
powstaje Komenda Skautowa we Lwowie. Dzień później Andrzej Małkowski wydaje rozkaz w którym powołuje pierwsze drużyny skautowe:
- I Lwowska Drużyna Skautów im. Tadeusza Kościuszki - drużynowy Czesław Pieniążkiewicz
- II Lwowska Drużyna Skautów im. Jana Karola Chodkiewicza - drużynowy Franciszek Kapałka
- III Lwowska Drużyna Skautek im. Emilii Plater - drużynowa
Olga Drahonowska
- IV Lwowska Drużyna Skautów im. Szymona Mohorta (najprawdopodobniej nie powstała)
W lipcu zostaje wydana książka "
Skauting jako system wychowania młodzieży
" (tłumaczenie Andrzeja Małkowskiego). We wrześniu, w Krakowie, Zygmunt Wyrobek, w oparciu o powstały rok wcześniej "Zastęp Kruków", zakłada 1 Drużynę Skautów im. Tadeusza Kościuszki, zaś Zofia Langierówna zakłada pierwszy w Krakowie zastęp żeński.
15 października
we
Lwowie
ukazuje się pierwszy numer czasopisma "Skaut Pismo Młodzieży Polskiej", na pierwszej stronie wydrukowano wiersz
Ignacego Kozielewskiego
"Wszystko, co nasze" (późniejszy
hymn harcerski
). W drugim numerze "Skauta" (wydanym 1 listopada) ukazuje się treść ślubowania i 9 punktów prawa skautowego. Pierwsze skautowe publikacje docierały na "
bibułach
" do wszystkich zaborów. W grudniu, w Krakowie, w oparciu o powstały we wrześniu zastęp żeński, Roma Wodziczko-Dediowa zakłada I Drużynę Skautek im. Klaudii z Działyńskich Potockiej.
W
1912
ukazuje się książka
Eugeniusza Piaseckiego
i Mieczysława Schreibera "Harce Młodzieży Polskiej", w której po raz pierwszy, w kontekście powstającej Organizacji użyto wyrazów takich jak: "harcerz" (zastąpił określenie "skaut polski"), "
zastęp
" (zastąpił określenie "
patrol
"), "
drużyna
" (zastąpił określenie "
pluton
"), "
hufiec
", "
chorągiew
", "harce". Zaproponowano w niej także używane do dziś nazwy stopni i funkcji. Pochodzenie polskiego nazewnictwa można przypisać Kazimierzowi Żórawskiemu i Andrzejowi Małkowskiemu, którzy w październiku i w listopadzie 1910 wydawali dodatek do "Haseł Filareckich : ONC" pod znamiennym tytułem "Harcerz". W tym pisemku postulowaną Organizację opisywano jako "drużyny harcownicze" i "harcerzy". Te próby datują się na 24-25 grudnia 1909, gdy obaj, Małkowski i Żórawski, postanowili powołać organizację "harcerską". Terminologia skautowa przyszła wraz z przejęciem opieki nad tym ruchem przez Sokół.
W tym samym roku zakończył się ogłoszony przez "
Skauta
" konkurs na odznakę harcerską - żadna z prac nie okazała się na tyle interesująca, by od razu wprowadzić ją do użytku. Po wprowadzeniu szeregu zmian wszedł do użytku zaprojektowany przez
ks. Kazimierza Lutosławskiego
krzyż harcerski
wzorowany na orderze
Virtuti Militari
.
Latem odbywają się pierwsze obozy harcerskie. W Warszawie działa już 12 drużyn, w Poznaniu 4. Pierwsze drużyny pojawiają się w Łodzi, Pabianicach, Ozorkowie, Tomaszowie Mazowieckim, a także w Śremie, Kórniku, Chełmnie, Grudziądzu, Pleszewie, Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Wałczu, Nakle, Chojnicach, Świeciu, Inowrocławiu i Bydgoszczy.
Podziały ideowe i organizacyjne
Już w końcu
1913
roku zarysował się rozłam wśród instruktorów, spowodowany różnicą poglądów pomiędzy grupą reprezentującą idee zachowawcze "Sokoła", a zwolennikami haseł zarzewiackich, charakteryzujących się propagowaniem walki zbrojnej z zaborcami.
Wynikiem tego konfliktu było utworzenie w Warszawie Naczelnej Komendy Skautowej, która zapewniając sobie jednak pewną autonomię, zgodziła się działać w oparciu o dyrektywy ze Lwowa. Dopiero wybuch
I wojny światowej
uwidocznił różnice polityczne i spowodował zasadniczy zwrot w kierunku rozwoju prac harcerskich. Ośrodek ich przeniósł się z
Galicji
do
Królestwa
.
Na osłabienie ruchu harcerskiego w Galicji wpłynęło odejście starszyzny harcerskiej do
Legionów
, co spotkało się z niezadowoleniem
endeckiego
Naczelnictwa Skautowego, którego postawa z kolei zniechęciła młodzież. W przeciwieństwie do Galicji, w Królestwie, w Poznańskiem i Rosji harcerstwo w tym okresie charakteryzuje ogromny postęp, o czym zadecydował czynny jego udział w aktualnych wydarzeniach, aktywna postawa jaką organizacja zajęła wobec wypadków politycznych. Jednocześnie ówczesne harcerstwo stanowiło wewnętrznie zawiły splot rozmaitych grup i organizacji, na przemian to dzielących się, to łączących, co wynikało z walki między zwolennikami
Piłsudskiego
a
endekami
.
W wyniku tych kontrowersji nastąpiło rozbicie Naczelnej Komendy Skautowej, w związku z czym w
1915
powstał w Warszawie Wydział Rad Drużynowych Naczelnej Komendy Skautowej, który reprezentował kierunek piłsudczykowski, oraz - nieco wcześniej - Związek Skautek Polskich, całkowicie podporządkowany
POW
, zaś w Piotrkowie utworzyła się Polska Organizacja Skautowa, pomyślana jako ekspozytura POW. Pod koniec
1915
rozpoczęła sięganie po drużyny warszawskie, co udało się jednak tylko częściowo. Młodzież miejska i robotnicza skupiała się w organizacji "
Junactwo
", która działała głównie na Lubelszczyźnie.
Tak więc, w
1916
na terenach polskich działały następujące organizacje harcerskie: w Królestwie - Naczelna Komenda Skautowa w Piotrkowie, Związek Skautek Polskich w Łodzi, "Junactwo" na Lubelszczyźnie; w Galicji - Związkowe Naczelnictwo Skautowe; w Wielkopolsce - dwie organizacje skautowe, których nazw nie udało się ustalić; na terenie Rosji i Ukrainy - Naczelnictwo Harcerskie w Kijowie.
Powstanie ZHP
Połączenie Naczelnej Komendy Skautowej i Polskiej Organizacji Skautowej nastąpiło w dniu
2 maja
1916, a
1 listopada
1916
wszystkie cztery organizacje działające na terenie Królestwa utworzyły razem
Związek Harcerstwa Polskiego
, którego przewodniczącym został ks.
Jan Mauersberger
. Tendencje unifikacyjne trwały nadal. Większość instruktorów rozumiała, że w odradzającym się państwie polskim potrzebna jest jedna, wspólna dla wszystkich harcerzy i harcerek organizacja.
Z tych też względów rozpoczęto próby nawiązania kontaktu z organizacjami harcerskimi w Małopolsce, Wielkopolsce i w Rosji. Wskutek wzmagających się prześladowań okupantów, w
1918
ZHP
oddał się pod opiekę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
W maju
1918
powstał w Ministerstwie Inspektorat Harcerski w składzie 2 osób:
Tadeusz Strumiłło
i
Maria Wocalewska
jako naczelna inspektorka. Jednocześnie powołana została w Ministerstwie komisja do spraw harcerstwa. W czerwcu 1918 na Zjeździe Harcerskim w Krakowie powstało Biuro mające na celu przeprowadzenie porozumienia pomiędzy istniejącymi samodzielnie
organizacjami harcerskimi
. Latem
1918
w Straszenie odbył się zorganizowany przez naczelny Inspektorat Harcerski kurs męski i żeński, w którym wzięli udział harcerze ze wszystkich organizacji.
Zjednoczenie harcerstwa
W dniach 1 i
2 listopada
1918
odbył się w
Lublinie
zjazd połączeniowy, na którym zostało uchwalone połączenie się harcerstwa w jedną organizację noszącą nazwę
ZHP
z Naczelną Radą Harcerską na czele, spośród której wybrano Wydział Wykonawczy.
Na pierwszym i drugim Zjeździe NRH brak było oficjalnej delegacji NKS ze Lwowa, dopiero III zjazd NRH, który odbył się w dniach 10 i
11 lipca
1919
, był pełnym zjazdem reprezentującym wszystkie dzielnice kraju.
Na zjeździe tym przekształcono dotychczasowy Wydział Wykonawczy NRH na Naczelnictwo ZHP, wybierając na
Przewodniczącego ZHP
Tadeusza Strumiłłę
. W strukturze organizacyjnej Naczelnictwa wydzielono Główną Kwaterę z wyodrębnionymi działami: Pracy męskiej ze
Stanisławem Sedlaczkiem
i pracy żeńskiej z
Marią Wocalewską
na czele.
W dniu
19 marca
1920
r. Minister WR i OP wyraził zgodę na przedłożony mu przez NRH projekt statutu, który następnie w sierpniu tegoż roku został zatwierdzony przez MSW.
Już uprzednio drogą korespondencyjną ukonstytuowały się nowe władze Związku w składzie: generał
Józef Haller
jako przewodniczący, ks.
Jan Mauersberger
i dr
Tadeusz Strumiłło
jako wiceprzewodniczący.
Dnia
18 grudnia
1920
ministerstwo WRiOP przekazało kierownictwo drużyn byłej Kongresówki Naczelnictwu
ZHP
. W dniach 30-31 października i 1 listopada
1920
odbył się V zjazd NRH, który zajął się przygotowaniem
I Walnego Zjazdu
ZHP
. Odbył się on w dniach
31 grudnia
1920
–
2 stycznia
1921
- podsumowano na nim i zatwierdzono dotychczasowy dorobek Związku. Tak więc rok
1920
zakończył się dla harcerstwa całkowitym i faktycznym zjednoczeniem.
Ruch skautowy na Pomorzu (1911-1918)
Niespełna cztery miesiące po powstaniu pierwszych drużyn skautowych we
Lwowie
, w maju
1911
r. w
Chojnicach
5 września
tego roku zawiązała się I tajna drużyna skautowa. Aby określić przyczyny szybkiego przeniesienia się idei harcerstwa z dalekiego Lwowa do Chojnic, i to o rok wcześniej niż w Poznańskiem, należy sięgnąć do historii polskiego ruchu młodzieżowego na Pomorzu.
Tajne organizacje na Pomorzu
Rosnący nacisk germanizacyjny i niedostateczna ilość lekcji języka polskiego w gimnazjach skłoniły polską młodzież do zakładania tajnych organizacji samokształceniowych, w których uczono się języka, literatury i historii ojczystej oraz pielęgnowano ideały narodowe.
Na Pomorzu pierwsze takie organizacje powstały około
1840
r. w gimnazjach: chojnickim i chełmińskim. Później rozprzestrzeniały się na te wszystkie inne ośrodki, w których kształciła się młodzież polska, jak:
Brodnica
,
Gdańsk
,
Grudziądz
,
Kwidzyn
,
Lubawa
,
Malbork
,
Nowe Miasto Lubawskie
,
Starogard Gdański
,
Świecie
nad
Wisłą
,
Toruń
,
Wałcz
,
Wejherowo
. W
XIX wieku
te tajne związki nosiły często nazwy: „Mickiewicz”, „Zan”, „Koło Filomatów”, „Towarzystwo Filomatów”, w ich bowiem ideologii nawiązywano do dzieła filomatów wileńskich i szczególnym kultem otaczano postać
Adama Mickiewicza
.
W początkach
XX wieku
powstało Towarzystwo Tomasza Zana, którym opiekowali się polscy studenci z uniwersytetów niemieckich, zrzeszeni w tajnej organizacji
Związek Młodzieży Polskiej
, zwanej w skrócie
Zet
, a także doświadczeni w walce z germanizacją starsi obywatele, jak adwokaci, lekarze itd.
Z inicjatywy tych ludzi, a w szczególności na skutek działań adwokata poznańskiego i posła do sejmu pruskiego dr. Bernarda Chrzanowskiego, począwszy od
1905
r. rozpoczęto organizowanie wycieczek wakacyjnych członków TTZ, nie tylko do Galicji, gdzie w warunkach daleko posuniętej autonomii bujnie rozwijała się polska oświata i kultura. W tych corocznych wyjazdach brała również udział młodzież z Pomorza.
Kilkutygodniowy pobyt w
Krakowie
, zapoznanie się z pamiątkami narodowymi na
Wawelu
, bezpośrednie zetknięcie się z pamiątkami naszej historii, wywierało na tej młodzieży głębokie, niezapomniane przeżycia.
Kontakty z ruchem skautowym
Począwszy od
1911
roku, uczestników wycieczek do
Galicji
zapoznawano również z działalnością tworzących się tam polskich organizacji wojskowych, tj. Polskich Drużyn Strzeleckich, a także z rodzącym się wówczas ruchem skautowym.
W tamtym czasie w tajnych organizacjach nie poprzestawano już na pracy samokształceniowej, ale coraz częściej zaczynano akceptować potrzeby zbrojnego wywalczenia niepodległości a tym dążeniom odpowiadał utworzony w 1911
skauting
.
Przedstawiciele TTZ z gimnazjów pomorskich, począwszy od 1911, w każde wakacje letnie brali bardzo aktywny udział w ćwiczeniach polowych pierwszych drużyn harcerskich w Galicji.
Role zasadniczą w tym szkoleniu odegrały kursy instruktorskie we Wschodnich Karpatach, organizowane przez Lwowską Komendę Skautową. Uczestnicy tych kursów, wróciwszy w swoje rodzinne strony, na Pomorzu przeszczepiali zdobytą wiedzę oraz ideologię skautingu na swych kolegów zrzeszonych w kole TTZ. To właśnie z inicjatywy tych członków TTZ, którzy uczestniczyli w wycieczkach do Galicji, powstały wówczas pierwsze drużyny harcerskie na Pomorzu.
W
1911
roku koło TTZ przy Gimnazjum Chojnickim wydelegowało na obóz do
Krakowa
Stefana Łukowicza z Dziemian. Wraz z kolegami z innych ośrodków przeszedł przeszkolenie skautowe. Po powrocie do Chojnic zwołał w dniu
5 września
1911
w okolicznym lesie zebranie koła TTZ, na którym po wygłoszeniu referatu na temat skautingu i zademonstrowaniu ćwiczeń z musztry postawił wniosek o utworzenie przy Chojnickim TTZ drużyny skautowej. Wniosek został jednogłośnie przyjęty.
Początki harcerstwa na Pomorzu
Pierwsze drużyny harcerskie na Pomorzu nie były zbyt liczne, chociaż realizowano zasadę, że do skautingu wstępowali wszyscy członkowie TTZ. Przez największą drużynę w
Chełmnie
przewinęło się w latach
1912
–
1914
około 70 członków, a w
Chojnicach
w latach
1911
–
1914
było około 60 skautów.
Mała liczba członków sprzyjała zachowaniu w tajemnicy przed władzami faktu istnienia organizacji. Trzeba bowiem podkreślić, że TTZ, jak i wyłonione z niego
harcerstwo
, pracowało w całkowitej
konspiracji
. Zdawano sobie doskonale sprawę, że wykrycie tajnego związku przez policję pruską zaprowadziłoby jego członków do więzienia i złamałoby im kariery życiowe. Toteż na miejsce zbiórek chłopcy schodzili się pojedynczo i różnymi drogami, porozumiewano się hasłami rozpoznawczymi. Zbiórki odbywały się w ustronnych miejscach za miastem, najczęściej w lesie. Na zbiórkach przeprowadzano takie ćwiczenia jak: marsze wg mapy,
musztra
, patrolowanie, podchodzenie przeciwnika, chwytanie jeńca itd. Zbiórki kończono zazwyczaj krótkim podsumowaniem oraz odśpiewaniem
Roty
lub
Jeszcze Polska nie zginęła
.
Okres wakacji letnich wykorzystywano na dłuższe wycieczki piesze, na których uczono się praktycznego terenoznawstwa oraz poznawano Ziemie Północne.
Praca pierwszych drużyn harcerskich na Pomorzu została zahamowana z chwilą wybuchu
I wojny światowej
, bowiem wszystkich harcerzy zaciągnięto do niemieckiego wojska. Wyjątkiem była drużyna z
Brodnicy
, która aktywnie działała do jesieni
1916
r. Po zakończeniu wojny, wielu harcerzy pomorskich przedostało się do szeregów powstańców wielkopolskich i wzięło udział w walkach z Niemcami. Wyszkolenie zdobyte w pracy harcerskiej przydało się w bojach o wyzwolenie Ziem Zachodnich z niewoli niemieckiej.
Literatura
- Praca pod redakcją Olgierda Fiedkiewicza "Leksykon harcerstwa" Młodzieżowa Agencja Wydawnicza,
Warszawa
1988
- Wacław Błażejewski "Z dziejów harcerstwa polskiego 1910-1939"Młodzieżowa Agencja Wydawnicza,
Warszawa
1985
Przypisy
- ↑ Bolesław Leonhard, "Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910-1950", Towarzystwo Sympatyków Historii, Kraków, 2001 |
- ↑ Bolesław Leonhard, (relacja dra Adama Wieniawy-Ślesińskiego),
Harcerz Rzeczypospolitej (gazeta)
Nr 09/1986, Kraków, 1986, ISSN 0860-6463