Mennica w Bydgoszczy – zakład zajmujący się produkcją (biciem) monet oraz medali czynny w latach
1594
-
1688
w
Bydgoszczy
.
Mennica
bydgoska w latach
1627
-
1644
i
1677
-
1679
była jedynym tego typu zakładem czynnym na terenie
Korony Polskiej
. W
1621
r. wybito w niej największą i najwartościowszą monetę doby staropolskiej.
Historia
Prawo bicia monet
Bydgoszcz
uzyskała na mocy
przywileju lokacyjnego
z 19 kwietnia
1346
roku. Niepewnym dowodem istnienia mennicy w Bydgoszczy już w
XV wieku
jest pochodzący z tamtego okresu
denar
, na którym jest widoczny herb Bydgoszczy oraz napis:"Moneta Bidgosk"[1].
Jednakże w pełni udokumentowane jest dopiero powstanie
mennicy
w
1594
r. na terenie
Wyspy Młyńskiej
.
Mennica prywatna (1594-1601)
W
1594
r. król
Zygmunt III Waza
obdarzył przywilejem założenia mennicy w Bydgoszczy swego faworyta Stanisława Cikowskiego, posła, senatora,
podkomorzego krakowskiego
i generalnego administratora ceł koronnych. W
1597
r. kierownikiem mennicy z nadania Cikowskiego został Niemiec Hermann Rüdiger, który ściągnął do niej wybitnych fachowców i znacznie rozwinął zakład. W tym okresie wybijano drobne monety:
szelągi
,
grosze
,
trojaki
i
szóstaki
. Pracownikami byli głównie Niemcy, Polacy zaś wykonywali prace niefachowe. Mincerze stanowili wyizolowaną, dobrze sytuowaną grupę społeczną, co rodziło konflikty z mieszczanami.
Zakład bydgoski szybko zdobył renomę, dorównując starszym odpowiednikom w
Poznaniu
i
Wschowie
. W
1601
r. prace mennic prywatnych, w tym bydgoskiej przerwano w wyniku egzekucji postanowień Sejmu.
Mennica królewska (1613-1632)
W
1613
r. bydgoską mennicę ponownie otwarto - tym razem jako mennicę królewską
Zygmunta III Wazy
, jedną z czterech obok mennic w
Olkuszu
,
Gdańsku
i
Warszawie
. Jej administratorem został Konrad Bremmer, a później Holender Jakub Jacobson (1616-1639). Ten ostatni okazał się doskonałym zarządcą, autorem niezwykłego rozwoju zakładu, uznawanego za najlepszy w kraju. W nagrodę
Zygmunt Waza
nadał mu szlachectwo i przekazał administrację nad pozostałymi mennicami w Polsce: koronnymi, litewskimi i pruskimi. W latach
1627
-
1644
, gdy zamknięte były mennice koronne, działała tylko jedna bydgoska.
Mennica po krótkiej przerwie w działalności w czasie
wojny ze Szwecją (1626-27)
rozpoczęła nowy asortyment produkcji m.in. bicie talarów. Wtedy właśnie nadszedł dla zakładu najlepszy okres działalności, na poziomie najlepszych zakładów europejskich. Bito wtedy najróżniejsze monety nie tylko na „rynek” polski, ale również za granicę.
W
1621
roku wybito w Bydgoszczy jedne z najokazalszych monet w historii numizmatyki[2] – 100-dukatówki
Zygmunta III Wazy
z okazji
zwycięstwa nad Turkami pod Chocimiem
. Średnica monety wynosi 69,2 mm, ciężar 348,2 g złota.
Mennica koronna (1632-1688)
W
1632
r. po śmierci króla
Zygmunta III Wazy
zakład przekształcono w mennicę koronną (państwową), zarządzaną przez
podskarbiego koronnego
.
W
1644
r. mennica została zamknięta, a część wyposażenia przewieziono do
Krakowa
. Kolejne wznowienie pracy zakładu wiąże się z wstąpieniem na tron
Jana Kazimierza
w
1650
r. Odpowiedzialność za bicie monety złożono na ręce
podskarbiego koronnego
Bogusława Leszczyńskiego
, dziadka późniejszego króla
Stanisława Leszczyńskiego
. Kierownikiem mennicy został Krzysztof Guttman, mieszczanin bydgoski. W czasie jego zarządu wybijane monety miały wysoką próbę srebra, ale jej obniżanie w kolejnych emisjach było prawdopodobnie przyczyną zawieszenia działalności mennicy w
1652
r.
W czasie
potopu szwedzkiego
zakład uległ zniszczeniu. Działalność wznowiono w
1660
r., a dzierżawcami zostali Tomasz i
Andrzej
Tymfowie. Mennica wybijała drobną monetę, od
1663
r. złotówki
Jana Kazimierza
zwane
tymfami
(jedna z pierwszych monet polskich nazywanych złotówkami). Była to podwartościowa moneta srebrna, której różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. Skutkiem ubocznym takich praktyk była powszechna krytyka działalności Tymfów na Sejmach („dobry żart tymfa wart”), która spowodowała, że w
1667
r. mennicę zamknięto.
Rok później, w wyniku abdykacji
Jana Kazimierza
los ten czekał także pozostałe mennice koronne i litewskie.
Za panowania
Michała Korybuta Wiśniowieckiego
(1669-1673) wybijano w bydgoskiej mennicy monety okazowe oraz drobne monety złote. Były to jedyne monety wybite w Polsce za panowania tego monarchy.
Mennicę otwarto ponownie dopiero w
1677
r. i wówczas przez dwa lata zakład w Bydgoszczy był jedyną działającą oficyną państwową w kraju (dwa lata później otwarto mennicę w
Krakowie
). Dzierżawę zakładu oddano
Tytusowi L. Boratiniemu
, a następnie Włochowi Bartłomiejowi Sardi.
W okresie do
1688
r., kiedy działalność mennicy na dobre zamarła, sytuacja zmieniała się jak w kalejdoskopie. Dzierżawcy zmieniali się, a na Sejmach trwały niekończące się dyskusje na temat polityki monetarnej, nie kończące się jednak żadną konkluzją.
Z okresu późniejszego nie ma śladów działalności mennicy. Zakład prawdopodobnie stał nie używany, aż blisko 100 lat później (
1765
r.) Komisja Skarbu nakazała przewieźć pozostałości bydgoskiej mennicy do
Warszawy
.
Układ przestrzenny
Zachowały się dwa precyzyjne inwentarze mennicy z
1672
i
1702
r., które stały się podstawą do odtworzenia układu przestrzennego, form architektonicznych i funkcji obiektu[3].
Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzeki
Brdy
(
kanału Międzywodzie
), co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (
Brda
,
Wisła
), umożliwiającym dogodny transport kruszcu z
Gdańska
oraz w głąb kraju - przyczyniło się do rozwoju zakładu.
Bydgoska mennica wg lustracji zajmowała wschodnią część dzisiejszej
Wyspy Młyńskiej
i była odseparowana od miasta przez ogrodzenie i cieki wodne (rzeka
Brda
i
Młynówka
,
kanał Międzywodzie
). Na terenie wyspy znajdowało się szereg obiektów technicznych, a także śluzy, w których regulowano dopływ wody poruszającej maszyny mennicze. Kompleks budowli liczył dwanaście obiektów m.in.:
piekarnię
,
kuźnię
,
koła młyńskie
,
kierat
konny, strzygalnię, piece do topienia srebra. W zakładzie przerabiano dziennie ok. 700 kg kruszcu. Pracowało jednocześnie minimum 50 wykwalifikowanych rzemieślników, nie licząc dostawców surowca (m.in. miedź, srebro) i pośredników.
Badania archeologiczne
W latach
1993
-
1994
wykonano badania archeologiczne na
Wyspie Młyńskiej
. Potwierdziły one rozlokowanie obiektów menniczych, ale nie doprowadziły do wydobycia na światło dzienne monet, ani narzędzi menniczych.
Muzeum Pieniądza
W
2005
r. w związku z rewitalizacją
Wyspy Młyńskiej
powstał projekt skansenu numizmatycznego z wykorzystaniem jedynego zachowanego budynku mieszczącego w sobie resztki zabudowań mennicy (kamienica przy ul. Mennica 4).
Przypisy
- ↑ Garbaczewski Witold: Mennica bydgoska - kalendarium. In. Kronika Bydgoska XXVII
- ↑ Garbaczewski Witold: Monety bite w mennicy bydgoskiej - ikonografia i miejsce w sztuce polskiej doby manieryzmu i baroku. In. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu - zeszyt 5. Bydgoszcz 2000
- ↑ Obremski Maciej: Wyspa Młyńska – mennica bydgoska. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa służba ochrony zabytków w Bydgoszczy: 1994
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Mennica bydgoska na portalu Wenecja.art
Bibliografia
- Bogucki Andrzej: Bydgoskie portugały. In. Kalendarz Bydgoski 1986
- Bogucki Andrzej: Bydgoskie studukatówki. In. Kalendarz Bydgoski 1984
- Bogucki Andrzej: Próba recepcji złotych monet bitych w mennicy bydgoskiej. In. Kronika Bydgoska VIII
- Borowczak Irena: Dwudukat z bydgoskiej mennicy. In. Kalendarz Bydgoski 2008
- Brandowski Teodor. O zwadzie malierów i mincarzyków bydgoskich. In. Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1937 z.3-4
- Drygałowa Waleria: O skarbach zatopionych w Brdzie. In. Kalendarz Bydgoski 1970
- Garbaczewski Witold: Mennica bydgoska - kalendarium. In. Kronika Bydgoska XXVII
- Garbaczewski Witold: Monety bite w mennicy bydgoskiej - ikonografia i miejsce w sztuce polskiej doby manieryzmu i baroku. In. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu - zeszyt 5. Bydgoszcz 2000
- Guldon Zenon, Kabaciński Ryszard: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI-XVIII w. Bydgoszcz 1973
- Gumowski M. Herman Rudiger naczelny mincerz bydgoski w końcu XVI wieku. In. Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1937 z.3-4
- Gumowski Marian: Mennica Bydgoska. Toruń 1955
- Kabaj Władysław: Historia zaczyna się w 1594 roku. In. Kalendarz Bydgoski 1991
- Mincer Franciszek. Stanisław Cikowski – założyciel mennicy bydgoskiej. In. Kalendarz Bydgoski 1974
- Mincer Franciszek: Sukcesy i kłopoty Hermana Rydigera. In. Kalendarz Bydgoski 1975
- Malewski Zygmunt. Proces o zabójstwo przeciw mincerzom bydgoskim. In. Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1933 z.1
- Obremski Maciej: Wyspa Młyńska – mennica bydgoska. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa służba ochrony zabytków w Bydgoszczy: 1994
- Pietroń Barbara: Technika bicia monet w mennicy bydgoskiej w XVII w. In. Kronika Bydgoska X
- Rożdżyński Leon. O trojakach czyli dutkach bydgoskich (1594-1601). In. Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1936 z.3-4
- Świątkiewicz-Siekerska Beata,
Woźny Jacek
: Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na terenie dawnej mennicy w Bydgoszczy stanowisko 3. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa służba ochrony zabytków w Bydgoszczy: 1994