Racjonalizm (
łac.
ratio – rozum; rationalis – rozumny, rozsądny) – filozoficzne podejście w
epistemologii
zakładające możliwość dotarcia do
prawdy
z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na
aksjomatach
, z których poprzez
dedukcję
można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od
Kartezjusza
. W anglosaskiej tradycji filozoficznej bywa nazywany racjonalizmem kontynentalnym.
Nie należy go mylić z pojęciem
racjonalizmu światopoglądowego
.
Racjonalizm w filozofii greckiej
Przekonanie o rozumności świata i jego uporządkowaniu wywodzi się od
Heraklita
, który wprowadził do filozofii pojęcie
rozumu
(logos), który rządzi światem.
Eleaci
zaprzeczyli wiarygodności danych zmysłowych, dowodząc ich sprzeczności z logicznym rozumowaniem i jednocześnie zapoczątkowując spór racjonalizmu z empiryzmem. Eleata
Parmenides
pierwszy świadomie zastosował rozumowanie
dedukcyjne
, i utożsamiając myśl z bytem zbudował pierwszy system filozofii racjonalistycznej.
Demokryt
próbował dokonać syntezy racjonalizmu i empiryzmu, rozróżniając "ciemną" wiedzę zmysłową, która wymaga wyjaśnienia i wiedzę "prawdziwą", pochodzącą z rozumu. Program zreformowania praw, języka oraz stosunków społecznych według kryterium racjonalności przedstawił sofista
Protagoras
. Rozumowanie jako sposób dochodzenia do prawd etycznych był przedmiotem rozważań
Sokratesa
. Empiryzm odrzucił Platon, którego zdaniem poznanie zmysłowe jest raczej domysłem (doksa), dotyczy tylko zjawisk, ma charakter ułomny i wymaga pomocy rozumu, wyprzedzającego i współdziałającego w poznaniu zmysłowym. Tylko umysł jest zdolny do poznania (episteme) idei dzięki wrodzonej wiedzy, którą dysponuje. Wyższość poznania rozumowego podkreślał również
Arystoteles
, choć poznanie zmysłowe według niego dostarczało rozumowi niezbędnego materiału do rozumowania. Nowy kierunek racjonalizmowi nadał
Grzegorz z Nyssy
, który jako pierwszy dowodził zgodności objawienia chrześcijańskiego z rozumem i jego racjonalnego charakteru.
Zachodni racjonalizm
Filozofowie racjonaliści od czasów
Kartezjusza
starali się znaleźć zbiór ponad podstawowych
aksjomatów
, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.
Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach
XVII
i
XVIII
. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą:
Kartezjusz
,
Isaac Newton
,
Baruch Spinoza
, oraz w pewnym sensie
Gottfried Wilhelm Leibniz
.
Od czasu
Hegla
nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.
Zobacz też
Linki zewnętrzne