Ostrogi regulacyjne na Wiśle
Dolina Dolnej Wisły (
314.8
) – kraina geograficzna oraz makroregion fizyczno-geograficzny w północnej Polsce, obejmujący dolinę
Wisły
na odcinku od
Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej
w
Bydgoszczy
do delty w okolicach
Gniewu
.
Charakterystyka
Dolina Dolnej Wisły jest obrębie
podprowincji pojezierzy
regionem odmiennym genetycznie i krajobrazowo. Szeroka dolina przecina wzniesienia pojezierzy rodzajem przełomu pomiędzy
pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką
, a równiną
Żuław Wiślanych
. Odpływ wód wiślanych do zagłębienia
Zatoki Gdańskiej
powstał po wycofaniu się
czoła lodowca
fazy pomorskiej do zagłębienia bałtyckiego[1]. Wtedy to Prawisła zmieniła kierunek na północny tworząc w okolicach
Bydgoszczy
przełom
. Przewężenie doliny w rejonie
Fordonu
jest zaadoptowaną później przez rzekę
rynną lodowcową
, a poszerzenia doliny – rozległymi obniżeniami wytopiskowymi, w których występowały płaty
martwego lodu
.
Od
Bydgoszczy
, gdzie
Wisła
opuszcza
pradolinę
, po
Gniew
poniżej którego zaczyna się
delta
, długość doliny wynosi 120 km, a szerokość zmienia się w granicach 3-18 km w kotlinowatych rozszerzeniach. Najmniejsza szerokość dolina osiąga w
przełomowym odcinku fordońskim
: 3 km, 18 km w rejonie
Grudziądza
, 8 km koło
Kwidzyna
, zaś najczęściej spotykana szerokość wynosi 7-9 km[2].
Zbocza doliny osiągają
wysokość względną
50-70 m, a ich nachylenie dochodzi nawet do 50°. Powierzchnie wysoczyznowe przylegające do górnych krawędzi doliny zalegają na zmiennych wysokościach, i tak: w
bramie fordońskiej
wznoszą się powyżej 90 m n.p.m., a z biegiem doliny ku północy oscylują często w granicach 80-100 m, obniżając się w obszarze wylotów dolin bocznych, gdzie schodzą przeważnie do wysokości 60 m w wyniku wzmożonej
denudacji
[2]. Zbocza doliny w rejonie dawnych
meandrów
rzeki są znacznie wystromione, natomiast pozostałe zbocza ulegały rozczłonkowaniu przez dolinki zboczowe pochodzenia
erozyjnego
i
denudacyjnego
oraz poddane były procesom grawitacyjnych ruchów masowych (obrywy, osuwiska, spełzywanie, spłukiwanie).
Średnie zwierciadło Wisły obniża się od 28 m n.p.m. w obszarze
Fordonu
, 20 m w rejonie
Świecia
, 18 m w Basenie Grudziądzkim, 9 m na obszarze
Gniewa
, do 7 m u początku delty na
Cyplu Mątowskim
[2].
W południowej części Doliny Dolnej Wisły zachowały się fragmenty systemu tarasowego.
Terasy
najlepiej zachowały się w
Basenie Grudziądzkim
, w pełnym dziewięciostopniowym zespole. Na wszystkich z nich, z wyjątkiem
terasy zalewowej
, wykształciły się
wydmy śródlądowe
, które osiągają wysokość do kilkunastu metrów.
W skład Doliny Dolnej Wisły wchodzą trzy jednostki
morfogenetyczne
:
- dno doliny (płaski obszar ukształtowany wylewami Wisły),
- strefa zboczowa,
- wysoczyzna morenowa.
Dno doliny charakteryzuje się płaskim rolniczym krajobrazem, który przecina gęsta sieć
kanałów melioracyjnych
. W dnie doliny zachowały się również relikty
lasów łęgowych
, a krajobraz kształtuje linia ziemnych wałów przeciwpowodziowych. W wielu miejscach znajdują się
strorzecza
. Na północ od
Chełmna
znajduje się pas
śródlądowych wydm
.
Strome zbocza DDW w wielu miejscach porasta
grąd
zboczowy, w skład którego wchodzą m.in.:
dąb
,
grab
,
klon
,
lipa
,
buk
. Najbardziej strome zbocza często się obrywają i tworzą pozbawione roślinności osuwiska (np. w okolicach
Sartowic
). W innych miejscach, wzdłuż zboczy i grzbietów rosną krzewy lub roślinność ciepłolubna (
kserotermiczna
). Zbocza doliny często przecinają jary i dolinki, które powstały w wyniku wypłukania przez wody wypływające ze
źródeł
i wysięków. W takich miejscach odnotowano stanowiska
skrzypu olbrzymiego
.
Strefa zboczowa doliny przechodzi w
wysoczyznę morenową
, która stanowi płaską lub falistą równinę. Urozmaicają ją doliny i parowy oraz liczne
oczka wodne
powstałe w wyniku zaniku brył
martwego lodu
. Strefę zboczową porastają najczęściej
mieszane lasy
i
bory
o urozmaiconym charakterze.
Dolinę dzieli się na trzy
mezoregiony
:
Dolinę Fordońską
,
Kotlinę Grudziądzką
i
Dolinę Kwidzyńską
. W DDW wykształcone są kilkunastokilometrowe rozszerzenia zwane basenami: Unisławski, Świecko-Chełmiński i Grudziądzki oraz przewężenia doliny, m.in.
Fordoński Przełom Wisły
[1].
Historia geologiczna
- Zobacz:
Historia geologiczna przełomu Wisły pod Fordonem
Obniżenie dolnego Powiśla, w które wcięła się współczesna Dolina Dolnej Wisły, nawiązuje do starszych kopalnych powierzchni geomorfologicznych rozwiniętych na seriach osadowych wieku
kredowego
,
trzeciorzędowego
,
zlodowacenia południowopolskiego
(
interglacjał mazowiecki
) i
zlodowacenia środkowopolskiego
(
interglacjał eemski
). Obniżenie dolinne z
interglacjału eemskiego
pokryły osady
zlodowacenia bałtyckiego
, lecz nie zdołały całkowicie zatrzeć czy zamaskować tego obniżenia[2]. Stworzyło to predyspozycję do przelania się wód z pradoliny na północ po wytopieniu się lodu lodowcowego.
Po wycofaniu lądolodu
zlodowacenia bałtyckiego
na północ, w obniżeniu dolnej Wisły pozostały masy
martwego lodu
. Wisła podczas postoju
czoła lądolodu
wzdłuż strefy marginalnej pomorskiej, płynąca ku zachodowi
pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką
, przeszła w etap
bifurkacji
w momencie, kiedy dostatecznie głęboko wtopiła się
rynna polodowcowa
(
dolina sandrowa
Wdy
i
Mątawy
) założona południkowo na linii
Fordon
-
Chełmno
. Zmiana kierunku przepływu wód poniżej Fordonu na północny została zapoczątkowana według R. Galona 12 tys. lat temu, w poziomie dzisiejszej
terasy
IX
Kotliny Toruńskiej
[3].
Bifurkacyjny
przepływ wód Wisły pod
Fordonem
polegał na tym, że część wód kierowała się na zachód
pradoliną Noteci-Warty
ku systemowi
Odry
, a część na północ ku
Bałtykowi
. W ten sposób, zdaniem R. Galona wody płynęły w poziomach
teras
od IX do VI. Niska
baza erozyjna
(poziom kształtującego się
Morza Bałtyckiego
na etapie
Jeziora Lodowego
i
Yoldiowego
), spowodowała szybkie wcinanie się przełomowej doliny fordońskiej i ostateczne zaniknięcie odpływu na zachód na rzecz odpływu na północny-wschód wprost ku Morzu Bałtyckiemu[4]. Skierowanie się Wisły wyłącznie na północ nastąpiło według R. Galona ok. 11 tys. lat temu[3].
Gdy Wisła dokonała pod Fordonem
przełomu
i skierowała swoje wody na północ w obszar
Zatoki Gdańskiej
, zastała tu już gotowe doliny wód roztopowych, które wykorzystała i przemodelowała. Zaznaczyło się to rozcięciami i średnio trzykrotnym poszerzeniem włączanych odcinków dolinnych z lokalnego układu form odwodnienia do nowego układu, formowanego już przy udziale wód wiślanych[2].
Po całkowitym roztopieniu lodowca i połączeniu Bałtyku z oceanem (
Morze Litorynowe
), poziom wód się podwyższył,
erozja
ustała, a rozpoczęła się
akumulacja
osadów w dolinie Wisły. Rzeka zaczęła
meandrować
i tworzyć szerokie
poziomy zalewowe
. Podczas błądzenia rzeki zakolami po całej szerokości
koryta
, następowało podcinanie krawędzi i poszerzanie doliny. Nurt przybierał charakter
roztokowy
i anastomozujący, czyli formę wielu ramion opływających wiślane kępy zbudowane ze zdeponowanego rumowiska rzecznego. Efektem tych procesów jest gruba, sięgająca 18-20 m w
Basenie Grudziądzkim
,
pokrywa aluwialna
doliny. Te maksymalne miąższości aluwiów rzecznych znaczą równocześnie najniższy poziom erozyjny doliny kopalnej Wisły powiązanej
profilem
z położoną 80 m niżej od współczesnej ówczesną
bazą erozyjną
, którą stanowiło
Morze Bałtyckie
z
okresu Yoldia
[2].
Historia osadnictwa
Prehistoria
Pierwsze ślady osadnictwa w DDW pochodzą z czasów
prehistorycznych
. W
VI
i
V w.p.n.e.
miały miejsce najazdy
Scytów
; na przełomie er rozpoczął się okres wpływu
kultury przeworskiej
od południa a
gockiej
od północy. W pierwszych wiekach naszej ery wzdłuż górnej Noteci i DDW wiódł
szlak bursztynowy
, którego istnienie potwierdziły liczne znaleziska archeologiczne.
Średniowiecze
Na przełomie
V
i
VI w.
w okolice DDW zaczęli przybywać
Słowianie
; prawy brzeg zamieszkiwali
Prusowie
. W
X w.
dotarło w rejon dolnej Wisły
chrześcijaństwo
czego dowodem są m.in. odnalezione w okolicach
Kałdusa
fundamenty
wczesnoromańskiej
bazyliki
.
W czasie
rozbicia dzielnicowego
,
Pomorze Gdańskie
było pod władaniem miejscowego rodu
Święców
.
Pojezierze Chełmińskie
należało do
Mazowsza
i było nękane najazdami
Prusów
; dlatego książę
Konrad I Mazowiecki
sprowadził w rejon DDW
Krzyżaków
, którzy podbili nadwiślańskie plemiona.
W
1308
roku
zakon krzyżacki
dokonał nieprawnego zaboru lewobrzeżnego
Pomorza
wraz z grodami:
Gdańskiem
,
Tczewem
i
Świeciem
[5]. W
traktacie pokojowym
w
Kaliszu
(
1343
r.) sporna ziemia została uznana za wieczystą jałmużnę ofiarowaną Zakonowi przez króla polskiego. Wyrazem znaczenia zaboru Pomorza Gdańskiego dla tworzenia
państwa krzyżackiego
był fakt przeniesienia w
1309
r. siedziby
wielkiego mistrza
z
Wenecji
do
Malborka
. Budowa
zamku krzyżackiego w Malborku
, rozpoczęta jeszcze w
XIII w.
, nabrała nowego rozmachu i doprowadziła do powstania całego kompleksu militarno-gospodarczego po obu stronach dolnej Wisły[5].
W
XIV
w. rozwinęło się silne
państwo krzyżackie
, które lokowało w rejonie dolnej
Wisły
wiele miast. Dzięki temu obszar DDW obfituje w liczne
średniowieczne
zabytki, takie jak:
zamki krzyżackie
w
Gniewie
,
Świeciu
,
Nowem
oraz
gotyckie
kościoły w
Chełmnie
,
Gniewie
,
Świeciu
,
Nowem
,
Grudziądzu
. W średniowieczu zbudowano również kompleks katedralno-zamkowy w
Kwidzynie
[5].
W
XV wieku
toczyły się
wojny
Królestwa Polskiego z Zakonem Krzyżackim, których celem było utrzymanie kontroli nad ujściem Wisły, która już zaczynała odgrywać rolę drogi wywozowej dla produktów rolnych i leśnych z obszaru ziem polskich. W wyniku
wojny trzynastoletniej
Polska odzyskała
Pomorze Gdańskie
z
Gdańskiem
,
Powiśle
z
Malborkiem
,
Sztumem
i
Dzierzgoniem
oraz
Elbląg
.
Zakon krzyżacki
został zepchnięty na wschodnie obszary swego państwa, a jego nową stolicą stał się
Królewiec
. Z miast nadwiślańskich jedynie
Kwidzyn
pozostał na terytorium krzyżackim, ale jako siedziba
biskupa pomezańskiego
nie mógł być wykorzystywany bezpośrednio do działań antypolskich w zakresie kontroli żeglugi na Wiśle. Taki układ sił politycznych przy ujściu Wisły przetrwał do
1772
r., mimo licznych wojen i prób zmiany tej sytuacji, podejmowanych w
XVII w.
[5]
System obronny dolnej Wisły
Zalążkiem systemu obronnego szlaku wiślanego były pierwsze
zamki krzyżackie
:
Chełmno
,
Kwidzyn
i
Elbląg
. Następnie powstały zamki na lewym brzegu Wisły: w
Tczewie
i
Gniewie
. W
XV wieku
podstawą systemu były zamki znajdujące się przy ujściach Wisły - w
Gdańsku
i
Elblągu
. Były to silne zamki komturskie, których zadaniem była kontrola żeglugi i handlu portowego. Aż do
potopu szwedzkiego
system obrony Doliny Dolnej Wisły opierał się na zamkach naprzemianległych, które znajdowały się w takich odległościach, że możliwa była między nimi komunikacja optyczna. Łańcuch ten stanowiły:
Gniew
-
Kwidzyn
-
Nowe
-
Grudziądz
-
Świecie
. Każdy z zamków posiadał wieżę obserwacyjną, która umożliwiała wizualną komunikację. Druga linia zamków biegła równolegle do Wisły, wzdłuż dróg lądowych po obydwu jej stronach. Po prawej stronie były to warownie:
Dzierzgoń
,
Rogoźno
i
Radzyń
, a po lewej –
Sobowidz
,
Starogard
,
Osiek
i
Jasiniec
[5].
Gospodarcze wykorzystanie dolnej Wisły
Najstarszą formą eksploatacji Wisły było
rybołówstwo
, które na odcinku dolnej Wisły pojawiło się już w
epoce kamiennej
. Drugą ważną gałęzią gospodarki nadwiślańskiej była
hodowla
bydła
. Najważniejsze znaczenie posiadała jednak dolna Wisła jako
droga wodna
. Wszystkie leżące nad nią miasta były ośrodkami portowymi. Handel rzeczny był w
XVI
-
XVII wieku
podstawą rozwoju gospodarczego miast w rejonie doliny dolnej Wisły[5].
Za „złoty okres” transportu wiślanego uznaje się 300 lat kontroli Polski nad ujściem Wisły (
1466
-
1768
). Apogeum jej przypada dokładnie w połowie tego okresu dziejowego w
1618
r., kiedy w porcie gdańskim zanotowano najwyższe ilości spławianych dolną Wisłą towarów. Na ten wywóz składało się przede wszystkim
zboże
(250 tys. ton), a nadto
drewno
,
potaż
i inne produkty służące okrętownictwu. Ujście Wisły było w tej epoce podstawowym źródłem zaopatrzenia Europy Zachodniej w te produkty.
Wisła
była wówczas najważniejszą gospodarczo rzeką świata[5]. Taką liczbę przewozów, jaką notowano na Wiśle w końcu
XVI
i w pierwszej połowie
XVII w.
osiągnął np.
Ren
dopiero w
1830
r., a więc dwa wieki później. W latach
1740
-
1796
do portu gdańskiego wpływało ok. 1000 statków wiślanych rocznie, z czego blisko połowę stanowiły
szkuty
, a 20%
komięgi
[6]. W obrotach morskich z
Gdańskiem
dominowali wtedy
Holendrzy
- w połowie
XVII wieku
największa potęga morska świata. Ówczesne wpływy holenderskie odbiły się nie tylko w gospodarce, ale także w kulturze i architekturze
Gdańska
i
Pomorza Gdańskiego
. Ładunki kierowane dolną Wisłą do Gdańska pochodziły z całego dorzecza rzeki i jej dopływów, aż po
Małopolskę
,
Podole
,
Wołyń
i
Ukrainę
, a także ze słynących z gospodarki zbożowej regionów:
Kujaw
i
Wielkopolski
.
Handel spławny
stanowił podstawę ówczesnej zamożności miast nadwiślańskich[7], gdyż część rynku zbożowego przypadała mieszczanom, którzy zakupywali ten towar od szlachty, lub oferowali za stosowną opłatą usługę jego transportu do Gdańska. Wśród miast położonych wzdłuż dolnej Wisły szczególnie zaktywizowane było kupiectwo
Bydgoszczy
,
Świecia
,
Gniewu
i
Grudziądza
. Kupcy zbożowi wyróżniali się w Bydgoszczy, Gniewie i Grudziądzu, zaś w Świeciu kupcy drzewni. Szczególnie rozwinął się w owym czasie
Grudziądz
, będący portem wywozowym dla
Ziemi chełmińskiej
.
Bydgoszcz
stanowiła natomiast duże centrum handlowe, w którym magazynowano i obracano zbożem, pochodzącym z
Krajny
i
Wielkopolski
[8].
O dużej roli, jaką odgrywały miasta nadwiślańskie w handlu spławnym świadczą po dziś dzień zachowane we fragmentach zespoły
spichlerzy
, m.in. w
Grudziądzu
i
Bydgoszczy
.
Osadnictwo olęderskie
W
XVI wieku
na
Żuławach Wiślanych
zostali osadzeni pierwsi osadnicy holenderscy (
olędrzy
). Przyczyn migracji można szukać w fakcie, że byli oni
menonitami
i uchodzili przed prześladowaniami religijnymi. Z kolei dzięki swej umiejętności budowania tam i osuszania zalanych terenów byli chętnie sprowadzani i osadzani na terenach zalewowych[5]. W dolinie Wisły pierwsze skupienia osad olęderskich powstały w II połowie
XVI wieku
na nizinie sartowicko-nowskiej, a z czasem rozprzestrzeniły się na całym obszarze doliny dolnej Wisły. Gospodarka olęderska nastawiona była w dużej mierze na hodowlę; sprowadzano rasowe bydło holenderskie i tuczono woły przeznaczone na rynek gdański. Osadnicy budowali wały przeciwpowodziowe, kanały i rowy melioracyjne, które zachowały się po dzień dzisiejszy[5].
Wojny szwedzkie
Podobnie jak dla większości miast w północnej Polsce, upadek gospodarczy przyniosły regionowi
wojny ze Szwecją
w
XVII
i
XVIII
w. Wśród szwedzkich priorytetów opanowania wybrzeży Bałtyku, na pierwszy plan wysuwał się problem uzyskania kontroli nad portami wywozowymi:
Gdańskiem
i
Elblągiem
, w celu zawładnięcia dochodami z handlu wiślanego. Ziemie nad dolną Wisłą były głównym teatrem walk, jakie toczono w czasie
wojny 1626-1629 r.
, zaś kolejne zniszczenia przyniósł
potop szwedzki
(1655-1660). Wojny te stały się katastrofą dla gospodarki polskiej i przyczyną wyludnienia kraju[5].
Rozbiory Polski
Układ polityczny, ustalony po
wojnie trzynastoletniej
trwał nad dolną Wisłą ponad 300 lat, chociaż w jego otoczeniu następowały istotne zmiany. Zmieniał się stosunek
księstwa pruskiego
do Polski: na skutek kolejnych faktów politycznych dawny lennik wyzwolił się z zależności i już jako
Królestwo Prus
zagroził całości ziem polskich[5]. Już w
1765
r.
Fryderyk II
ustanowił komorę celną w
Kwidzynie
i rozpoczął pobieranie od towarów spławianych Wisłą
cła
w wysokości 10% od ich wartości. W
1772
r. w
I rozbiorze Polski
tereny DDW włączono do
Prus
(z wyjątkiem Gdańska, przyłączonego do Prus w II rozbiorze). Na skutek ustanowionych wysokich ceł, pobieranych w komorze celnej w
Fordonie
i w
Nowym Porcie
, polski eksport drogą wiślaną gwałtownie się skurczył. Odcinek dolnej Wisły stał się drogą wodną niższej rangi, a jej porty:
Gdańsk
i
Elbląg
, uległy również degradacji[5].
Regulacja Wisły
Władze pruskie od początku usiłowały włączyć dolną Wisłę do systemu dróg wodnych
państwa pruskiego
. Dla Prus Dolina Dolnej Wisły miała stać się pomostem wodnym łączącym dwa historyczne centra Prus:
Berlin
z
Królewcem
. Temu celowi służyła między innymi budowa
Kanału Bydgoskiego
oraz regulacja
Noteci
, które połączyły wschodnie i zachodnie połacie państwa śródlądową drogą wodną. Prace przy regulacji dolnej Wisły podjęto w
1847
r. od przebudowy węzła wodnego pod
Białą Górą
i budowy obwałowań w tym rejonie. Dalsze prace wykonywano do końca
XIX w.
, a ich zakończeniem było ustabilizowanie nurtu rzeki na całym odcinku pruskim, przekopanie nowego ujścia Wisły pod
Mikoszewem
w latach
1889
-
1895
oraz odcięcie
Nogatu
, dokonane ostatecznie w latach
1912
-
1917
[5].
Rozwój sieci komunikacyjnej
Od połowy
XIX wieku
władze pruskie rozpoczęły budowę szlaków kolejowych łączących wschodnie i zachodnie prowincje państwa. 12 października
1857
r. otwarto pierwszy
most na Wiśle w Tczewie
, który umożliwił kolejowe połączenie
Królewca
z
Berlinem
, a w skali regionalnej -
Prus Wschodnich
i
Zachodnich
. Kolejne mosty na dolnej Wiśle powstały: w
1879
r. w
Grudziądzu
i w
1893
r. w
Fordonie
. Linie kolejowe
Bydgoszcz
-
Gdańsk
z jednej strony i
Toruń
-
Malbork
z drugiej uzupełniały komunikacyjną rolę Wisły na jej dolnym odcinku. Dzięki powstaniu tych linii nastąpiło zróżnicowanie rangi miast nadwiślańskich: wzrosło znaczenie
Grudziądza
,
Kwidzyna
,
Malborka
i
Tczewa
, natomiast takie miasta, jak
Gniew
,
Nowe
,
Świecie
i
Chełmno
, straciły swoją szansę rozwojową. Późniejsze dowiązywanie tych miasteczek do linii kolejowej było zabiegiem sztucznym i nie dającym większych korzyści. Dopiero rozwój motoryzacji i przeprowadzenie szosy o znaczeniu międzynarodowym przez Gniew, Nowe i Świecie pozwoliły włączyć te miasta do szerszych układów gospodarczych[5].
Dzieje w XX w.
Zgodnie z postanowieniami
traktatu wersalskiego
kończącego
I wojnę światową
, utworzono na obszarze
Gdańska
,
Żuław
i części wyżyn nowy twór polityczny pod nazwą
Wolne Miasto Gdańsk
. Pozostałe ziemie
Pomorza Nadwiślańskiego
podzielono między
Polskę
, a
Niemcy
, przy czym o szczegółowym przebiegu granicy na
Powiślu
miał zadecydować
plebiscyt
ludności (11 lipca 1920 r.) Jego wyniki przesądziły o włączeniu Powiśla na rzecz Niemiec[5]. Jedynie pięć wsi leżących po prawej stronie Wisły, naprzeciw
Gniewa
, zastało przyłączonych do Polski. W ten sposób dolina Wisły stała się granicą polityczną między dwoma państwami, a przy
Cyplu Mątowskim
zbiegały się trzy granice, ponieważ obszar delty Wisły należał do Wolnego Miasta Gdańska[5]. Budowa nowej
linii kolejowej
z
Bydgoszczy
do
Gdyni
, z pominięciem
Gdańska
, oraz budowa
portu gdyńskiego
przyczyniły się do dalszej degradacji drogi wiślanej. Wybudowany tuż przed wojną
most kolejowy pod Opaleniem
został rozebrany, zyskały natomiast na znaczeniu mosty pod
Fordonem
i
Grudziądzem
, ponieważ łączyły ziemie polskie.
Most kolejowy w Tczewie
stał się jedynym mostem granicznym i stąd jego wielka rola strategiczna i polityczna w całym
okresie międzywojennym
, aż do
kampanii wrześniowej
włącznie. Cały bieg rzeki Wisły, od źródeł aż do ujścia znalazł się w granicach państwa polskiego po zakończeniu
II wojny światowej
w
1945
r.[5]
Obecnie DDW leży na terenie dwu województw:
pomorskiego
i
kujawsko-pomorskiego
. Na terenach tego ostatniego utworzono
Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego
, którego celem jest ochrona przyrody i walorów krajobrazowych. DDW została również włączona w europejską sieć ekologiczną
Natura 2000
, której podstawą prawną są dwie dyrektywy o ochronie dzikich ptaków.
Ochrona przyrody
Natura 2000
Od
2004
r. Dolina Dolnej Wisły jest częścią obszaru chronionego w sieci
Natura 2000
jako
obszar specjalnej ochrony ptaków
.
Rezerwaty przyrody w Dolinie Dolnej Wisły
-
Biała Góra
– stepowy, położony na granicy Doliny Dolnej Wisły i delty, na prawym brzegu Wisły, w okolicy miejscowości
Biała Góra
.
-
Góra Św. Wawrzyńca
– stepowy, ochroną objęty jest wał obronny dawnego grodziska w
Kałdusie
koło
Chełmna
, który porasta roślinność ciepłolubna (kserotermiczna).
-
Grabowiec
– leśny, położony na północny zachód od
Sartowic
, utworzony w celu ochrony naturalnego lasu liściastego z przewagą grabu; posiada liczne wąwozy i wzniesienia o dużych walorach krajobrazowych.
-
Las Mariański
– leśny, położony na północ od
Ostromecka
, na zboczach poprzecinanych jarami i strumieniami Doliny Dolnej Wisły; chroni
grąd
zboczowy. W rezerwacie występują liczne źródliska, z których Źródło Marii jest eksploatowane.
-
Łęgi na Ostrowiu Panieńskim
– leśny, położony na północny wschód od
rezerwatu Ostrów Panieński
z analogicznym
lasem łęgowym
.
-
Opalenie Dolne
– leśny, położony na południe od
Gniewu
, chroni
grąd
zboczowy i roślinność ciepłolubną runa leśnego.
-
Opalenie Górne
– leśny, położony na południe od
Gniewu
, opodal rezerwatu przyrody Opalenie Dolne; chroni
grąd
zboczowy i roślinność ciepłolubną runa leśnego.
-
Ostnicowe Parowy Gruczna
– stepowy, obejmuje fragment zboczy Doliny Dolnej Wisły między Topolinkiem i
Grucznem
; chroni murawy kserotermiczne z roślinnością ciepłolubną.
-
Ostrów Panieński
– leśny, położony przy
Wiśle
koło
Chełmna
; ochroną objęty jest unikalny
łęg
wiązowo-jesionowy.
-
Płutowo
– leśny, ścisły rezerwat przyrody, w którym ochroną objęty jest
grąd
subkontynentalny; zajmuje głęboki parów ze strumieniem w okolicach wsi
Płutowo
.
-
Śnieżynka
– leśny, obejmuje śródpolny parów z przepływającym przez niego strumykiem; zbocza wąwozu porasta las liściasty.
-
Wielka Kępa Ostromecka
– leśny, położony na prawym brzegu
Wisły
naprzeciw
Fordonu
(dzielnicy
Bydgoszczy
), chroni dobrze zachowany fragment
lasu łęgowego
.
-
Wiosło Duże
– leśno-stepowy, obejmuje fragment zalesionych stromych zboczy Doliny Dolnej Wisły leżączych na północ od
Nowego
.
-
Wiosło Małe
– leśno-stepowy, położony opodal rezerwatu przyrody Wiosło Duże, obejmuje fragment zalesionych stromych zboczy między
Gniewem
a
Nowem
.
-
Zbocza Płutowskie
– stepowy, założony w celu ochrony roślinności ciepłolubnej (kserotermicznej); położony pomiędzy
Starogrodem
a
Płutowem
.
Turystyka
Dolina Dolnej Wisły posiada duże walory turystyczne wynikające z faktu, że na jej terenie znajdują się liczne zabytki; i tak ważniejszymi są:
-
gotycka
katedra
i
zamek kapituły pomezańskiej
w
Kwidzynie
to okazały zespół
średniowiecznych
budowli obronno-sakralnych;
-
zamek krzyżacki w Gniewie
, okazały
średniowieczny
zespół zamkowy;
- zespół parkowo-pałacowy w
Ostromecku
, w którego skład wchodzi
barokowy
pałac stary i
klasycystyczny
pałac nowy;
- zespół zabytków
Grudziądza
, w skłąd którego wchodzą:
barokowe
i
gotyckie
kościoły, mury miejskie, oraz zespół
średniowiecznych
spichrzy;
-
barokowy
kościół w
Topolnie
;
-
pomenonicka
chata w
Chrystkowie
z
1770
r.;
- młyn w
Grucznie
, w którym mieści się mini skansen i ośrodek muzealny uli prowadzony przez
Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły
;
- barokowy kościół w
Starogrodzie
;
- zespół zabytków
Chełmna
, w którego skład wchodzą
średniowieczne
kościoły, mury miejskie, baszty i bramy oraz zabytki z późniejszego okresu;
-
średniowieczne
i
barokowe
zabytki
Świecia
, w tym
zamek krzyżacki
, mury miejskie, kościół starofarny, zespół poklasztorny Bernardynów;
- zespół parkowy w
Sartowicach
;
-
średniowieczne
zabytki
Nowego
: dwa kościoły,
zamek krzyżacki
, mury;
- liczne
pomenonickie
domostwa w miejscowościach:
Wielki Lubień
,
Mątawy
,
Bratwin
,
Wielkie Zajączkowo
,
Mątowskie Pastwiska
,
Rudniki
i inne;
- liczne
menonickie
cmentarze.
Tereny DDW są miejscem uprawiania
paralotniarstwa
, turystyki rowerowej i pieszej.
Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły
we współpracy z
Zespołem Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego
wytyczyło w
2001
, a w
2006
r. odnowiło,
czarny szlak rowerowy po Dolinie Dolnej Wisły:
Cierpice
–
Solec Kujawski
–
Bydgoszcz
–
Świecie
–
Nowe
–
Gniew
–
Tczew
–
Kwidzyn
–
Grudziądz
–
Chełmno
–
Ostromecko
–
Zamek Bierzgłowski
(447 km).
Przez tereny DDW przebiega lub zahacza wiele szlaków rowerowych i pieszych. którymi opiekują się: Regionalny Oddział PTTK "Szlak Brdy", Miejski Oddział PTTK w
Bydgoszczy
, Miejski Oddział PTTK w
Toruniu
, Oddział PTTK w
Grudziądzu
, Oddział PTTK w
Kwidzynie
, Pomorskie Porozumienie Oddziałów PTTK w
Gdańsku
, Bydgoskie Towarzystwo Cyklistów i urzędy gmin.
Atrakcjami turystycznymi na terenie DDW są również liczne obiekty przyrodnicze jak: jaskinia Bajka koło
Gądecza
, Czarcie Góry i osuwiska sartowickie koło
Świecia
, liczne starorzecza oraz rezerwaty przyrody.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Kondracki Jerzy: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2009.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Augustowski Bolesław. Charakterystyka geomorfologiczna. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79.
- ↑ 3,0 3,1 Weckwerth Piotr: Problem bifurkacji Wisły pod Fordonem (Bydgoszcz) na tle ewolucji Kotliny Toruńskiej pod koniec plenivistulianu. [w.] Przegląd Geograficzny 2006, 78, 1, s. 47-68,
http://www.igipz.pan.pl/wydaw/PRZEGLAD/Przeglad_z_1_2006/Artyk3_z_1-2006.pdf
- ↑ Mojski Józef Edward. Geologiczne warunki powstania i rozwoju Doliny Dolnej Wisły. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 Mielczarski Stanisław. Dolina Dolnej Wisły w przeszłości. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79.
- ↑ Binerowski Zbigniew. Transport wiślany w dawnej Rzeczypospolitej. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 283-297.
- ↑ Piskozub Andrzej, Wyszomirski Olgierd: Komunikacja. [w.] Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 377-398.
- ↑ Gierszewski Stanisław: Wisła w dziejach Polski. Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1982, str. 28-30
Bibliografia
- Dolina Dolnej Wisły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1982. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 61-79.
- Kondracki Jerzy: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2009.
Linki zewnętrzne
|
Wisła wpływająca do Basenu Unisławskiego. Widok z zachodniego zbocza doliny w Trzęsaczu |