Język łotewski (łot. latviešu valoda) -
język
z grupy
języków bałtyckich
, którym posługuje się w sumie ok. 1,5 mln osób, głównie na
Łotwie
.
Informacje ogólne
Język łotewski należy wraz z
litewskim
do grupy wschodniej języków bałtyckich, stanowiących podgrupę w rodzinie
języków indoeuropejskich
. Obydwa języki zachowały stosunkowo dużą liczbę archaicznych cech prajęzyka, zwłaszcza w zakresie morfologii imiennej, aczkolwiek zarówno fonologia, jak i morfologia czasownika wykazują w stosunku do prajęzyka pewne innowacje. W przeciwieństwie do
języka litewskiego
łotewski był pod silnym wpływem języków
germańskich
,
ugrofińskich
oraz
słowiańskich
, czego efektem są stosunkowo liczne innowacje gramatyczne i leksykalne, nieobecne w litewskim. Dlatego też przydatność łotewskiego do badań porównawczych nad
językami indoeuropejskimi
i rekonstrukcji
języka praindoeuropejskiego
jest mniejsza, niż konserwującego wiele archaicznych cech języka litewskiego. Pewne archaiczne cechy języka łotewskiego (głównie leksyka, lecz nie tylko) występują zwłaszcza w tradycyjnych pieśniach ludowych (tzw. dainach) oraz w poezji ludowej.
Słownictwo łotewskie wykazuje wiele zapożyczeń z
języka niemieckiego
,
języka szwedzkiego
oraz
języka rosyjskiego
. Współcześnie obserwowany jest rosnący wpływ
języka angielskiego
.
Od wczesnego średniowiecza aż do XIX wieku język łotewski był pod bardzo silnym wpływem
języka niemieckiego
z uwagi na setki lat niemieckiego panowania na ternie
Łotwy
oraz tego, że nawet w późniejszych czasach wyższą klasę społeczeństwa, na Łotwie stanowili
Niemcy
.
Po odzyskaniu niepodległości w
1991
r. władze Łotwy ustanowiły język łotewski jedynym
językiem urzędowym
w tym kraju i prowadzą kampanię na rzecz jego upowszechnienia wśród mniejszości narodowych (przede wszystkim Rosjan preferujących
język rosyjski
).
Stara ortografia
Stara ortografia bazowała na niemieckim i nie reprezentowała zbyt dobrze wymowy języka łotewskiego. Na początku teksty pisane były używane przez niemieckich duchownych do pomocy w ich pracach z Łotyszami. Początkowo zasady pisowni były chaotyczne, np. było 12 wariantów pisania głoski "Š". W 1631 duchowny Georgs (Juris) Mancelis starał się usystematyzować pisownię. Tak powstały pierwsze, systematyczne zasady pisowni języka łotewskiego. Stara ortografia była używana do XX wieku, gdy powoli zastępowano ją nowoczesną ortografią.
Porównanie odmian łotewskiej ortografii
Na przykładzie
Ojcze Nasz
w różnych stylach języka łotewskiego:
Pierwsza ortografia (Cosmographia Universalis) | Stara ortografia | Nowa ortografia | Styl używany w internecie | |
---|
Muuſze Thews exkan tho Debbes | Muhſu Tehvs debbeſîs | Mūsu tēvs debesīs | Muusu teevs debesiis |
Sweetyttz thope totws waerdtcz | Swehtits lai top taws wahrds | Svētīts lai top tavs vārds | Sveetiits lai top tavs vaards |
Enaka mums touwe walſtibe. | Lai nahk tawa walſtiba | Lai nāk tava valstība | Lai naak tava valstiiba |
Tows praetcz noteſe | Taws prahts kai noteek | Tavs prāts lai notiek | Tavs praats lai notiek |
ka exkan Debbes tha arridtczan wuerſſon ſemmes | kà debbeſîs tà arirdſan zemes wirsû | kā debesīs, tā arī virs zemes | kaa debesiis taa arii virs zemes |
Muſze beniſke mayſe bobe mums ſdjoben. | Muhsu deeniſchtu maizi dod mums ſchodeen | Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien | Muusu dienishkjo maizi dod mums shodien |
Vnbe pammet mums muſſe parrabe | Un pametti mums muhſu parradus [później parahdus] | Un piedod mums mūsu parādus | Un piedod mums muusu paraadus |
ka mehs pammettam muſſims parabenekims | kà arri mehs pamettam ſaweem parrahdneekeem | kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem | kaa arii mees piedodam saviem paraadniekiem |
Vnbe nhe wedde mums exkan kaerbenaſchenne | Un ne eeweddi muhs eekſch kahrdinaſchanas | Un neieved mūs kārdināšanā | Un neieved muus kaardinaashanaa |
Seth atpeſthmums no to loune | bet atpeſti muhs no ta launa [później łauna] | bet atpestī mūs no ļauna | bet atpestii muus no ljauna |
Aefto thouwa gir ta walſtibe | Jo tew peederr ta walſtiba | Jo tev pieder valstība | Jo tev pieder valstiiba. |
vnbe tas ſpeez vnb tas Goobtcz tur muſſige | un tas ſpehks un tas gods muhſchigi [później muhzigi] | spēks un gods mūžīgi | speeks un gods muuzhiigi |
Amen | Amen | Āmen | Aamen |
Dialekty
Podział dialektów łotewskich: kolor niebieski - dialekt liwoński; kolor zielony - dialekt środkowy; kolor żółty - dialekt łatgalski
Wyróżnia się trzy główne
dialekty
języka łotewskiego:
1. liwoński (łot. lībiskais dialekts) - na terenach przyległych do
Zatoki Ryskiej
;
2. środkowy (vidus dialekts) - w centrum kraju; na dialekcie tym oparty jest współczesny łotewski język literacki;
3. łatgalski, zwany też górnołotewskim (augšzemnieku dialekts) - we wschodnich częściach kraju, bezpośrednio sąsiadujących ze słowiańskim obszarem językowym[1].
Wśród powyższych dialektów wyróżnić można także szereg gwar. I tak, dialekt liwoński obejmuje gwary tamijskie[2], znajdujące się na terenie
Kurlandii
oraz gwary inflanckie, znajdujące się w zachodniej
Liwonii
. Dialekt środkowy rozpada się z kolei na a) gwary środkowe (na terenie Liwonii, nad rzeką
Gaują
); b) gwary zemgalskie (w basenie
Lelupy
, na terenie
Semigalii
); oraz c) gwary kurońskie (w południowej
Kurlandii
, w górnym biegu rzeki
Windawy
).
Gramatyka
W języku łotewskim wyróżnia się dwa rodzaje: męski i żeński. Wykładnikami formalnymi rodzaju są końcówki.
Rodzaj | Końcówka | Przykłady |
---|
męski | -s | tēvs - ojciec, galds - stół |
---|
-š (zdrobnienia) | tētiņš - tatuś, aliņš - piwko |
-is | brālis - brat, skapis - szafa |
-us | medus - miód, ledus - lód |
żeński | -a | māsa - siostra, istaba - pokój |
---|
-e | māte - matka, puķe - kwiatek |
-s | nakts - noc, sirds - serce |
Rzeczowniki
odmieniane są, podobnie jak w
języku polskim
przez siedem
przypadków
(choć niektórzy autorzy nie wyodrębniają
narzędnika
, który jest w liczbie pojedynczej zbieżny z
biernikiem
, a w liczbie mnogiej z
celownikiem
).
Z kilkoma wyjątkami akcent pada na pierwszą sylabę.
Pisownia i alfabet
Język łotewski jest zapisywany przy pomocy zmodyfikowanej
łaciny
. Nie są używane litery q, w, x, y, występują w nim natomiast litery ā, č, ē, ģ, ī, ķ, ļ, ņ, š, ū, ž. W dialekcie łatgalskim występuje litera ö.
Ortografia jest w dużym zakresie fonetyczna, odzwierciedlająca wymowę poszczególnych wyrazów.
Alfabet łotewski:
Zobacz też
Łotewska Wikipedia
Bibliografia
- W. Smoczyński, Język łotewski, [w:] Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. II, Warszawa 1988, s. 870-884.
Przypisy
- ↑ Podział dialektów za: W. Smoczyński, Język łotewski, [w:] Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. II, Warszawa 1988, s. 879
- ↑ Stosowane jest też określenie gwary tamskie.