Rola związana z płcią (
ang.
gender role) – sposób zachowania, który w danej
kulturze
postrzegany jest jako typowy bądź akceptowalny dla danej
płci
. Według niektórych psychologów, pewne zachowania wynikają z uwarunkowań biologicznych, część zaś jest wynikiem presji społecznej[1].
Płeć biologiczna a płeć kulturowa
Współczesna
socjologia
i
psychologia
rozróżnia płeć biologiczną i płeć kulturową (ang. sex i gender). Termin
płeć biologiczna
(ang. sex) odnosi się do różnic anatomicznych wynikających z
dymorfizmu płciowego
. Różnice te obejmują funkcje reprodukcyjne, hormonalne, anatomiczne - zdeterminowane biologicznie i niezależne od czynników społecznych. Angielski termin gender określa zaś płeć w kontekście kulturowym - zachowania, postawy, motywy, które dane społeczeństwa uważają za właściwe dla danej płci. Tak jak płeć biologiczna odnosi się do somatyki, tak płeć kulturowa odnosi się do psychiki.
Różnice wynikające z płci biologicznej
Różnice wynikające z płci biologicznej dotyczą przede wszystkim wpływu na zachowanie czynników biologicznych takich jak np. hormonów. Przykładowo: statystycznie częstsze większe stężenie
androgenów
w ciele mężczyzn determinuje większe prawdopodobieństwo wystąpienia u nich zachowań agresywnych[2]. Na całym świecie chłopcy częściej uczestniczą w brutalnych zabawach, są bardziej aktywni fizycznie. Przeciętny mężczyzna jest bardziej skory do używania przemocy, tak werbalnej jak fizycznej, także wojny i inne konflikty najczęściej są domeną mężczyzn[3]. Wynika to z faktu, że stężenie testosteronu w krwi mężczyzn jest wyższe niż u kobiet. Analogiczne wyniki uzyskano w badaniu osób tej samej płci: im wyższy poziom testosteronu u badanego, tym większa jest jego skłonność do zachowań agresywnych, podejmowania ryzyka i konkurencji z innymi w warunkach
stresu
[4][5].
Szczególnym przypadkiem pokazującym rolę
androgenów
w kształtowaniu płci jest specyficzna mutacja stwierdzona u mężczyzn w niektórych regionach
Dominikany
, która powoduje brak
dihydotestosteronu
powodującego wykształcenie płci męskiej w wieku płodowym. Dzieci z tym defektem rodzą się jako dziewczynki, po czym - po rozpoczęciu wydzielania
testosteronu
w wieku dojrzewania - przechodzą maskulinizację, z wykształceniem penisa, jąder oraz zmianami zachowania charakterystycznym dla chłopców - w tym skłonnością do ryzyka i zainteresowaniem płcią przeciwną[6].
Poziom testosteronu ma też prawdopodobnie wpływ na zdolności twórcze, przynajmniej w zakresie muzyki. W latach 1980. i 1990. w Berlinie Marianna Hassler badała poziom testosteronu u muzyków zajmujących się kompozycją: był on niższy niż w kontrolnej grupie mężczyzn o innych zawodach, natomiast kompozytorki miały wyższy poziom tego hormonu niż kobiety w grupie kontrolnej.[7],
Wpływ na zachowanie ludzi i zwierząt mogą mieć różne substancje - ponieważ w organizmach kobiet i mężczyzn niektóre z nich mają różny poziom, powstawać będą różnice między najczęstszymi zachowaniami przedstawicieli obu płci. Substancje chemiczne obecne w ludzkich organizmach mogą mieć wpływ tylko lub przede wszystkim na aktualne zachowanie. Na przykład, po spożyciu
alkoholu
będzie to najczęściej zachowanie nietypowe. W pewnych przypadkach poziom substancji chemicznych może determinować stałe cechy: dzieje się tak w początkowych stadiach rozwoju osobniczego, gdy struktury mózgowe nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Hormony oraz inne substancje obecne w ciałach decydują o budowie mózgu: w zależności od ich poziomu, mózg rozwija się w takim lub innym kierunku, co ma ogromny wpływ na późniejsze zachowania, postawy, reakcje. Jednocześnie różny poziom odpowiednich substancji w ciałach kobiet i mężczyzn powodować będzie różne ścieżki rozwoju struktur mózgowych, a tym samym różnice w skłonnościach do danych zachowań.
W
2002
roku badania Gerianna Alexandera przeprowadzone na małpach Cercopithecus aethiops sabaeus wykazały, że płeć osobników tego gatunku ma znaczenie w zainteresowaniach zabawkami określonego typu. Osobniki płci męskiej preferowały zabawki kojarzone z zabawami "męskimi", zaś płci żeńskiej - bawiły się wszystkimi zabawkami. Podobne badania przeprowadził Kim Wallen w
2008
roku. Psycholog zasugerował, iż wyniki tych badań można ekstrapolować na ludzi, co miałoby świadczyć, iż istnieją czynniki biologiczne płci, które determinują rodzaj preferowanych zabawek wśród dzieci[8][9].
Również obserwacje dokonywane w
kibucach
w roku 1951 nie potwierdzają teorii o czysto kulturowym uwarunkowaniu ról płciowych. Analiza zabaw dzieci wychowywanych w ściśle
egalitarnym
środowisku pokazała, że chłopcy częściej niż dziewczynki bawili się przedmiotami (41% do 30%), w szczególności dużymi i wymagającymi większej siły fizycznej (17% do 9%). W zabawy związane z ruchem i aktywnością fizyczną angażowało się 33% chłopców i 21% dziewczynek. Dziewczynki z kolei preferowały zabawy werbalne i związane z wyobraźnią (39% do 24%)[6]. Pomimo, że od początku działalności
kibuców
starano się zacierać różnice między poszczególnymi płciami oraz związanymi z nimi rolami, z upływem czasu większość kobiet i mężczyzn powróciła do tradycyjnych ról płciowych. Zjawisko to występowało zwłaszcza w pokoleniu urodzonym i wychowanym w
kibucu
, które nie doświadczyło tradycyjnych form
wychowania
[10].
Różnice wynikające z płci kulturowej
Już od momentu narodzin rozpoczyna się intensywna internalizacja oczekiwań w zakresie płci. Dziewczynki i chłopców inaczej się ubiera, inaczej traktuje. Badania nad tym zjawiskiem dowodzą, że rodzice określają swoje nowonarodzone dzieci w różny sposób, w zależności od tego jakiej są one płci. Dziewczynki opisywane są za pomocą słów mała, delikatna, piękna, chłopcy zaś za pomocą słów mocny, dziarski, silny. W rzeczywistości noworodki biorące udział w badaniu nie różniły się wzrostem, wagą, czy stanem zdrowia[11]. Przez cały okres dzieciństwa oczekiwania dotyczące płci są wzmacniane poprzez różnicowanie i grupowanie dzieci pod względem płci. Rodzice, nauczyciele, oraz inne osoby mające kontakt z dziećmi używają różnych ścieżek komunikacji i inaczej traktują dzieci w zależności od tego do jakiej należą płci. W ten sposób, bezpośrednio lub poprzez kontekst przekazują młodemu pokoleniu swoje oczekiwania dotyczące jego zachowań. Jednocześnie każde "nieprawidłowe" zachowanie spotyka się z dezaprobatą. Dotyczy to zwłaszcza chłopców, których "niemęskie" zachowania są szczególnie piętnowane i wyśmiewane[12].
Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że takie postrzeganie płciowych ról społecznych jest przykładem "nieświadomego seksizmu" (
ang.
nonconscious sexism) - systemu przekonań, które przyjmujemy nie zdając sobie z tego sprawy, bez udziału krytycznej refleksji jako nieuchronna konieczność[13]. Według nich ludzie akceptują różne przekonania związane z tym co kobiety i mężczyźni mogą lub powinni robić nie uświadamiając sobie alternatywy. Jednocześnie każdego, kto nie myśli tak jak oni skazuja na
ostracyzm
społeczny.
Tendencje współczesne
Początki emancypacji
W czasie II wojny światowej, gdy mężczyzn wysłano na front, kobiety musiały zająć ich miejsce zmniejszając w ten sposób poziom stereotypizacji płciowej.
Zarówno rozwijający się od połowy
XIX wieku
ruch
feministyczny
, jak i zmiany polityczne,
industrializacja
oraz dwie wojny światowe, które wymusiły opuszczenie przez kobiety tradycyjnie przypisywanych im przestrzeni społecznych, doprowadziły do silnych przeobrażeń i powstania nowych możliwości w ramach wzorca ról kobiecych i męskich; przy czym mieliśmy tu do czynienia z silniejszą
liberalizacją
postrzegania ról kobiecych niż ról męskich, także teraz przestrzeń możliwości jest dla kobiet znacznie większa niż dla mężczyzn. I tak np. młoda kobieta chcąca podjąć studia na kierunku biologicznym czy chemicznym spotyka się ze zrozumieniem i akceptacją, nawet gdy szanse na uzyskanie pracy po takich studiach dla niej są mniejsze niż dla mężczyzny z takim samym wykształceniem. Jednak mężczyzna, który więcej niż przez kilka miesięcy zajmuje się domem, ponieważ np. jego żona ma lepsze wykształcenie, spotyka się zazwyczaj z niezrozumieniem zarówno ze strony mężczyzn jak i kobiet. Mężczyźni, którzy nie realizują oczekiwań społecznych dotyczących płci, bardziej od kobiet narażeni są na zachowania agresywne ze strony innych jednostek[14] (2. Osoby takie określa się mianem zniewieściałych, podczas gdy nie ma analogicznego określenia dla kobiet.
Androgyniczność
Zdaniem Elliota Aronsona narzucany przez społeczeństwo przymus realizacji sztywnych ról społecznych jest ograniczający i stanowi przeciwieństwo wszechstronnego i pełnego rozwoju[15], sugerując jednocześnie odrzucenie tradycyjnego modelu ról społecznych na rzecz androgyniczności[16]. Androgyniczność polega na świadomym przezwyciężeniu społecznych oczekiwań związanych z płcią i uznaniu, że każdy człowiek może prezentować wybrane przez siebie, a nie otoczenie postawy, motywy czy zachowania. Jak pisze amerykańska badaczka
Sandra Bem
[17]: każdego człowieka należy zachęcać, aby umiał działać skutecznie i wyrażać swoje uczucia, żeby był stanowczy i ustępliwy, męski i kobiecy - w zależności od sytuacji.
Bibliografia
- Anne Moir, David Jessel: Płeć mózgu. 2007. .
Przypisy
- ↑ Williams J. (1983) The psychology of women, NY, Norton.
- ↑ Moyer K. The psychology of motivation. Agression as a model. W: Scheier i inn. G. Stanley Hall Lecture Series, t. 3, APA, Washington DC, 1983
- ↑ Maccoby E (1980) Social development, San Diego, California, Harcourt Brace Jovanovich
- ↑
Prezeski i tajemnica szklanego sufitu
. Rzeczpospolita, 26 listopada 2008.
- ↑ Evren Örs, Frédéric Palomino, Eloïc Peyrache:
The performance gender gap: Does competition matter?
. Centre for Economic Policy Research, 21 lipca 2008.
- ↑ 6,0 6,1 P. Pavlov:
Human Ethology
. 2007. .
- ↑ D. Gwizdalanka Muzyka i płeć, Kraków PWM 2001, s. 80.
- ↑
Male monkeys prefer boys' toys
. New Scientist, 4 kwietnia 2008.
- ↑ Alexander, G. M., Hines, M.. Sex differences in responses to children's toys in a non-human primate (Cercopithecus aethiops sabaeus).. „Evolution and Human Behavior”. 23 (6), ss. 467-479 (2002).
- ↑ Judith Bubber Agassi:
Theories of Gender Equality: Lessons from Israeli Kibbutz
. Gender & Society, 1989.
- ↑ Rubin J. Z. i inni. (1974) The eye of the beholder. Parents' views on sex of newborns, "American Journal of Orthopsychiatry" 44, ss. 512-519.
- ↑ Langlois J.H. i in. (1980) Mothers, fathers and peers as socialization agents of sex-typed play behawiors in young children, "Child Development" 51
- ↑ Bem, Sandra and Bem, Daryl, "We're all nonconscious sexists," Psychology Today, 1970, 4(6), p. 26.
- ↑ Bem, S. L. (1988). Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa. [w:] Zimbardo P.G., Ruch F. L. [red.], Psychologia i życie (s. 435-438). Warszawa: PWN.
- ↑ Elliot Aronson: Człowiek istota społeczna. PWN, 2006. .
- ↑ Bem, S. L. (1977). On the utility of alternative procedures for assessing psychological androgyny. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 54, 196-205
- ↑ Bem, S. L. (1976). Sex typing and androgyny: Further explorations of the expressive domain. Journal of Personality and Social Psychology
Zobacz też