Ilustracja przedstawiająca scenę z Dziadów z karty pocztowej z 1919 r.
Dziady – cykl
dramatów romantycznych
Adama Mickiewicza
, na który składają się trzy luźno powiązane części, kolejno II, IV i III oraz nieukończona część I (Dziady. Widowisko). Elementem je spajającym jest obrzęd
dziadów
– dokładnie przedstawiony w części II, wspominany przez Gustawa w cz. IV i odbywający się w scenie IX cz. III. W utworze znajdują się liczne wątki
autobiograficzne
, zawarte są w nim idee
romantyzmu
, także polskiego, związanego z walką narodowowyzwoleńczą z
rosyjskim zaborcą
.
W
1968
roku zdjęcie z afisza inscenizacji Dziadów w
Teatrze Narodowym w Warszawie
stało się powodem wystąpień studenckich określanych jako
Marzec 1968
.
Opis utworów
Dziady część II
II część Dziadów, chronologicznie pierwsza, powstawała w latach
1820
–
1821
[1], w okresie wileńsko-kowieńskim życia Adama Mickiewicza (stąd określenie Dziady Wileńsko-Kowieńskie). Została opublikowana po raz pierwszy w II tomie Poezji. Utwór poprzedza
balladowy
wiersz Upiór.
Ta część Dziadów skupia się wokół problematyki związanej z ludowością oraz z wczesnoromantyczną filozofią egzystencji, zawiera romantyczną koncepcję kosmosu i człowieka. Folklor w II części – zgodnie z deklaracją poety zawartą w przedmowie dzieła - stanowi źródło wyobraźni twórczej, jest również związany z określonym światopoglądem i koncepcją etyki. Wszechświat postrzegany jako tajemnicza rzeczywistość duchowa, a ludowość jest znakiem tego światopoglądu.
Mickiewicz nawiązując do ludowego obrzędu Dziadów (pogańskiego, ale poddanego w utworze "chrystianizacji"), będącego ramą konstrukcyjną utworu, pragnie na wzór
tragedii greckiej
wykreować dramat zakorzeniony w obrzędowości.
II część dramatu ukazuje ów obrzęd rozgrywający się w
Dzień Zaduszny
(w nocy) w kaplicy (sakralna czasoprzestrzeń, w której żywi mogą kontaktować się z umarłymi). Bohaterem utworu jest wspólnota, obejmująca również przeszłe pokolenia, spośród której zostaje wyodrębnionych kilka postaci.
Najważniejszą z nich jest
Guślarz
(funkcja wymyślona przez poetę) – kapłan sprawujący obrzęd za pomocą nakazów, rytualnych gestów i zaklęć, któremu towarzyszy chór wieśniaków wypowiadający zaklęcia i komentarze do prawd moralnych. Na Dziady przybywają trzy rodzaje duchów: lekkie - Józio i Rózia (są to dzieci, które nie doświadczyły cierpienia i dlatego nie mogą dostać się do nieba), ciężkie – widmo złego pana (upiora skazanego na wieczną mękę za zło wyrządzone poddanym, którzy pod postacią "żarłocznego ptactwa" towarzyszą mu po śmierci) i pośrednie – duch pasterki Zosi (jej wina polega na tym, że igrała z uczuciami innych).
Obrzęd ma zakończyć opowiadanie ojców dziejów. Zjawia się jednak kolejny duch, który nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i Chóru. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce.
W tym momencie kończy się
misterium
i zaczyna dramat. Dzieją się rzeczy, jak mówi Guślarz, niepojęte dla zebranych. Zjawienie się Upiora rozbija strukturę obrzędu Dziadów.
Zjawienie się tajemniczego ducha w pewien sposób tłumaczy wiersz Upiór dołączony do Dziadów przez Mickiewicza. Tytułowy bohater tego utworu - postać o nieokreślonym statusie egzystencjalnym - nie żyje, ale i nie umarł ostatecznie, jest duchem powrotnikiem skazanym za grzech (samobójstwo) na karę corocznego powtarzania swego cierpienia na świecie. Cierpienie to jest związane z nieszczęśliwą miłością i życiem wśród ludzi, którzy go nie rozumieją. Bohater Upiora nie jest jednak tożsamy z nieznaną zjawą z II części Dziadów, aczkolwiek posiada podobne cechy.
Dziady część IV
Ilustracja do części IV Dziadów, rys. Czesław Jankowski.
Ta część Dziadów, chronologicznie druga, powstała w latach
1821
–
1822
i została opublikowana w II tomie Poezji[2]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami Wileńsko-Kowieńskimi. Jest to dramat o tematyce miłosnej, w którym głównym bohaterem jest nieszczęśliwy kochanek – Gustaw. Akcja utworu toczy się w dzień zaduszny między godziną dziewiątą wieczorem a północą, natomiast miejscem akcji jest dom księdza, który w przeszłości był nauczycielem głównego bohatera.
Osobowość Gustawa została ukształtowana poprzez lekturę
Nowej Heloizy
Rousseau
oraz
Cierpień młodego Wertera
Goethego
[2]. Utwory te uczyniły z niego indywidualistę, a nawet pchnęły go do samobójstwa. Kochanka głównego bohatera, jest określana jako nadludzka dziewica, została bowiem uwznioślona i uświęcona. Jest dla niego przeznaczeniem i darem niemalże nadprzyrodzonym. Jednak od momentu poślubienia jej przez osobę bogatą i utytułowaną, dla Gustawa rozpoczyna się godzina rozpaczy[3], przepełniona egzaltacją, miłosnym cierpieniem, udręką zazdrości. Cierpienie to zostało wyrażone językiem, jak na owe czasy bardzo nowoczesnym[3]. Ta część jest uważana przez badaczy m.in. za studium psychologiczne[3].
Ksiądz, słuchacz historii Gustawa, jest przez niego postrzegany za uosobienie
racjonalizmu
,
zdrowego rozsądku
i
konformizmu
[3]; potrafi posługiwać się tylko maksymami, powiedzeniami o charakterze popularnych porzekadeł, np. Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!, po smutkach wesele[3]. Z kolei nieszczęśliwy kochanek reprezentuje romantyczny
spirytualizm
.
Dziady część III
Trzecia, ostatnia ukończona część dramatu, została napisana wiosną
1832
roku[4] i nazywana jest Dziadami Drezdeńskimi (wiąże się to z pobytem
Mickiewicza
w Dreźnie). Tekst opublikowano po raz pierwszy w 1832 roku jako IV tom Poezji (w wydaniu zbiorowym), oraz rok później w edycji osobnej[4]. Przez badaczy ta część Dziadów jest uważana za
arcydzieło
polskiego
dramatu romantycznego
[5], m.in. ze względu na połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną.
Charakterystyczną cechą tego dramatu jest jego nieciągłość, fragmentaryczność i
otwarta, swobodna kompozycja
. Żaden z licznych
wątków
fabularnych nie został ukończony, losy bohaterów są niedopowiedziane (z wyjątkiem Doktora, który ginie od uderzenia piorunem)[6]. Do całego cyklu nawiązuje scena IX (obrzęd tytułowych Dziadów).
Mickiewicz poszukiwał nowej formy dramatu, odmiennego od konstrukcji utworów
Szekspira
,
Calderona
,
Goethego
czy
Schillera
[6]. Entuzjastycznie przyjął pojawienie się dramatów Dittmera i Cavé pt. Les soirées de Nauilly, esquisse dramatiques et historiques (
1827
)[6], w których dostrzegał nowatorstwo.
Plan historyczny utworu dzieli się na dwie części: jawną (oficjalny wymiar rzeczywistości) i ukrytą (
martyrologia
, spiski i walka narodowowyzwoleńcza)[7]. W części jawnej (Dom wiejski pode Lwowem, Salon Warszawski, Pan Senator) poeta staje się bezlitosnym analitykiem i krytycznym obserwatorem zaprezentowanej w utworze zbiorowości. Zbiorowość ta dzieli się na "lewą" i "prawą" stronę. W części ukrytej autor zawarł swoją drezdeńską koncepcję martyrologicznej historii Polski[8].
Jedną z cech charakterystycznych dla tej części Dziadów jest
mesjanizm
, polegający na eksploatowaniu paraleli pomiędzy cierpieniem Jezusa a ofiarą Polaków pozbawionych własnej państwowości i prześladowanych. Ofiara ta ma mieć, według Mickiewicza, charakter uniwersalny, stanowi bowiem powtórzenie odkupienia Chrystusa[9]. Wyrazicielem takiej postawy w utworze jest Ks. Piotr, który posiada zdolność przewidywania przyszłości ("widzenia"). Jego przepowiednie mają charakter optymistyczny, chociaż ich treść jest bardzo nieprecyzyjna (np. liczba
44
)[10]. Przeciwieństwem ks. Piotra w utworze jest Konrad, którego cechuje
indywidualizm
, świadomość własnej wyjątkowości, a nawet duma urastająca do pychy[11]. Źródło takiej postawy tkwi w przekonaniu, że jest wielkim poetą, dzięki czemu dysponuje wyjątkową mocą (Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż ty większego mogłeś zrobić - Boże?, sc. II, w. 54-55)[12]. Posiada zdolność do odczuwania bólu za cały naród polski. W tzw.
Wielkiej Improwizacji
podnosi bunt przeciwko Bogu, żądając od Niego władzy nad światem, aby urządzić go lepiej. Oskarża Boga w ten sposób o całe zło, a do tak gwałtownych żądań popycha Konrada odczuwanie cierpień własnego narodu (Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon - bo za milijony / Kocham i cierpię katusze, w. 259-261). Żąda od Stwórcy całkowitej kontroli nad ludźmi, dlatego też marzenie o szczęściu i pokoju na Ziemi nosi cechy
tyranii
[13]. Jednak Konrad nie zostaje wyraźnie w utworze potępiony[12].
Dziady część I
Fragment niezrealizowanego pomnika Adama Mickiewicza, dłuta
Henryka Kuny
, przedstawiający scenę z Dziadów
Pierwsza część Dziadów ma charakter nieukończony, nie została także wydana za życia artysty. Utwór powstawał prawdopodobnie na początku
1821
roku[14]. Autorski tytuł brzmiał: Dziady. Widowisko[14]. Po raz pierwszy do druku trafiła w wydanym w Paryżu w
1860
roku podsumowaniu ważniejszych dzieł Mickiewicza. Zawiera zbiór niepowiązanych ze sobą scen. Pierwsza część Dziadów może być traktowana jako początek lub zakończenie cyklu.
W utworze pojawia się, podobnie jak w części II, postać Guślarza, opis obrzędu cmentarnego, oraz Chór młodzieńców i Chór młodzieży. Część badaczy uważa, że te Chóry stanowią literacką kreację
filomatów
, z którymi Mickiewicz w okresie pisania utworu prowadził spór filozoficzno-światopoglądowy[15].
Historycy literatury nie potrafią odpowiedzieć na pytanie dlaczego autor ani nie ukończył tej części Dziadów, ani nie zniszczył
rękopisu
. Niektórzy badacze utrzymują, że ten utwór jest ukończoną całością, złożoną z luźnych fragmentów[16].
Niektóre inscenizacje Dziadów
W Polsce
Afisz teatralny do Dziadów z 1901 r. z Andrzejem Mielewskim w roli Gustawa-Konrada
- 31.10.1901: Adama Mickiewicza "Dziady". Sceny dramatyczne, prapremiera dramatu w Teatrze Miejskim w Krakowie (obecnie
Teatr im. Juliusza Słowackiego
), w opracowaniu tekstu i w inscenizacji
Stanisława Wyspiańskiego
. W roli Konrada wystąpił Andrzej Mielewski. Wyspiański dokonał licznych skrótów w tekście, rezygnując z niektórych wątków.
- 1934: Dziady. Poema – widowisko w
Teatrze Polskim w Warszawie
, w reżyserii
Leona Schillera
. Była to realizacja "Teatru Ogromnego", koncepcji rozwiniętej z idei Stanisława Wyspiańskiego i
Edwarda Gordona Craiga
. W roli Gustawa–Konrada wystąpił
Józef Węgrzyn
. Scenografię zaprojektował
Andrzej Pronaszko
.
- 1967: Dziady w
Teatrze Narodowym
, w reżyserii
Kazimierza Dejmka
i ze scenografią
Andrzeja Stopki
. Przedstawienie zyskało wymiar polityczny, zaniepokojone jego odbiorem społecznym i antyradziecką wymową władze komunistyczne nakazały zdjęcie spektaklu z afisza. Decyzja spowodowała protesty, które zapoczątkowały wydarzenia
Marca 1968
. Główną rolę w przedstawieniu zagrał
Gustaw Holoubek
(Gustaw–Konrad), partnerowali mu m.in.
Józef Duriasz
(Ksiądz Piotr),
Zdzisław Mrożewski
(Senator),
Kazimierz Opaliński
(Guślarz),
Barbara Rachwalska
(Pani Rollison),
Stanisław Zaczyk
(Adolf),
Ignacy Machowski
(Doktor).
- 1973: Dziady w
Starym Teatrze w Krakowie
, w reżyserii
Konrada Swinarskiego
. Odtwórcą roli Konrada był
Jerzy Trela
. Jednym z zabiegów inscenizacyjnych było połączenie sceny z widownią poprzez budowę specjalnego pomostu. Dzięki zakwestionowaniu tradycyjnego podziału publiczność stała się aktorem, który – tak jak pozostali aktorzy – brał udział w sztuce. Przedstawienie Swinarskiego wystawiano 269 razy[17], do roku
1983
.
Za granicą
- 1937: Dziady w Teatrze Narodowym w Sofii, w reżyserii
Leona Schillera
- 1990: Dziady w Wileńskim Teatrze Dramatycznym, w reżyserii Jonasa Vaitkusa. W rolę Konrada wcielił się Valentinas Masalskis. Spektakl zawierał wszystkie części dramatu.
Film
Filmowej adaptacji dramatu dokonał w 1989 r.
Tadeusz Konwicki
.
Lawa. Opowieść o "Dziadach" Adama Mickiewicza
oprócz treści zawartych w tekście Mickiewicza odwołuje się do XX-wiecznej historii Polski (obrazy męczeństwa narodu z czasów
II wojny światowej
, pielgrzymka
papieża Jana Pawła II
, obrazy współczesnej Warszawy). Rola Gustawa–Konrada rozpisana została na dwóch aktorów:
Gustawa Holoubka
i
Artura Żmijewskiego
. W ogromnej obsadzie filmu znaleźli się też m.in.
Teresa Budzisz-Krzyżanowska
,
Maja Komorowska
,
Henryk Bista
,
Piotr Fronczewski
,
Grażyna Szapołowska
i
Jan Nowicki
.
Przypisy
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 252.
- ↑ 2,0 2,1 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 255.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 256.
- ↑ 4,0 4,1 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 276.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 277.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 279.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 280.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 281.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 282.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, ss. 283-284.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 284.
- ↑ 12,0 12,1 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 286.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 285.
- ↑ 14,0 14,1 Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 253.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254.
- ↑ Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, ss. 254-255.
- ↑
www.teatry.art.pl
Bibliografia
- Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. .
Linki zewnętrzne