Głowonogi (Cephalopoda, z
gr.
kephalē – głowa + pous – noga) –
gromada
dwubocznie symetrycznych, morskich
mięczaków
o prostym rozwoju, nodze przekształconej w lejek, ramionach otaczających otwór gębowy, chitynowym dziobie i całkowicie zrośniętym płaszczu otaczającym organy wewnętrzne. Mają od 1
cm
do ponad 20
m
długości. Głowonogi są ewolucyjnie bardzo starą grupą – pojawiły się prawdopodobnie około 570 mln lat temu. Jest to najwyżej uorganizowana grupa mięczaków.
Występowanie
Wszystkie głowonogi żyją w morzach o pełnym zasoleniu. Preferują wody podzwrotnikowe.
Budowa
Pomimo dużych różnic w morfologii poszczególnych
rzędów
, u wszystkich głowonogów możemy wyróżnić dwie części ciała: głowę i tułów. Z głowy wyrasta osiem lub dziesięć pokrytych przyssawkami ramion, ułożonych dookoła otworu gębowego. Ramiona te są prawdopodobnie przekształconą nogą, na co wskazuje ich unerwienie. Między nimi, na większej lub mniejszej długości rozpięta jest błona. U dziesięciornic ramion jest dziesięć, z czego dwa są wyraźnie dłuższe, kurczliwe. Geneza tych dwojga ramion nie jest do końca znana. U łodzików ramion nie ma. Mają one za to do 90 kurczliwych, bezprzyssawkowych wyrostków.
Powłoka ciała
Skóra głowonogów składa się z warstwy skóry właściwej zbudowanej z tkanki łącznej oraz z jednowarstwowego nabłonka walcowatego. Ma ona liczne gruczoły śluzowe oraz – w górnej warstwie –
komórki barwnikowe
. Skóra wielu głowonogów ma także komórki tęczowe zawierające drobne, załamujące światło kryształki. Dzięki tym komórkom może nabierać ona metalicznego lub perłowego połysku. W skórze wielu gatunków znajdują się także
narządy świetlne
. Są to skomplikowane, dobrze ukrwione i unerwione struktury, zużywające dużo tlenu. U niektórych gatunków świecenie wywołują bakterie symbiotyczne. Poza tym niektóre głębinowe głowonogi wydzielają także świecący śluz.
Szkielet
Łodziki jako jedyne z obecnie występujących głowonogów mają muszlę zewnętrzną.
Muszla
płaszczoobrosłych jest bowiem muszlą wewnętrzną, na dodatek mniej lub bardziej zredukowaną. U niektórych ośmiornic muszla zanika całkowicie. Głowonogi są pierwszymi mięczakami u których pojawia się tkanka chrzęstna. Jest ona nie tylko punktem przyczepu dla mięśni, ale pełni też funkcję ochronną. Na ten chrzęstny
szkielet wewnętrzny
składają się:
- Chrząstka głowowa – osłania ona zwoje nerwowe. Po bokach ma dwa wyrostki oczowe.
- Chrząstka szyjowa – ulokowana na granicy głowy i worka trzewiowego.
- Chrząstka lejkowa – znajduje się u nasady lejka.
Ponadto u wylotu jamy płaszczowej znajdują się dwie chrząstki wgłębione i dwie guziczkowate zamykające ją. Wgłębione znajdują się na ścianie worka trzewiowego, zaś guziczkowate po wewnętrznej stronie
płaszcza
. Głowonogi mające płetwy mają także chrząstki płetwowe.
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy rozpoczyna się usytuowanym pomiędzy ramionami otworem gębowym. Zaopatrzony jest on w parę rogowych szczęk o kształcie papuziego dzioba. Są one poruszane silnymi mięśniami, co ma znaczenie przy kruszeniu pancerzy
skorupiaków
. W leżącej za otworem gardzieli znajduje się
tarka
. Inaczej niż u pozostałych mięczaków, u głowonogów tarka służy nie tyle do rozdrabniania pokarmu, co do pomocy przy jego przełykaniu. Przy dolnej szczęce znajduje się narząd podtarkowy. Ujście do gardzieli mają dwie pary gruczołów ślinowych, przy czym druga para może wydzielać jad. Za gardzielą znajduje się krótki przełyk, który następnie przechodzi w jelito środkowe. W tej części układu pokarmowego znajduje się żołądek. U łodzika i ośmiornic jest on poprzedzony wolem. Częściowo strawiony w żołądku i ewentualnie w wolu pokarm przechodzi do jelita ślepego, gdzie zostaje w znacznej mierze wchłonięty. Powierzchnia jelita ślepego jest pokryta licznymi fałdami. Do jelita ślepego ma ujście wątrobotrzustka, która u płaszczoobrosłych jest wyraźnie podzielona na dwie części. Z żołądka wychodzi jelito tylne, które przechodzi w jelito proste kończące się odbytem. Do jelita prostego ma ujście
woreczek czernidłowy
.
Układ wydalniczy
Głowonogi mają jedną lub dwie pary
nerek
. Zrastają się one ze ściankami pni żylnych w pobliżu serca, które uwypuklają się do ich wnętrza tworząc gąbczaste wyrostki. Nerki otwierają się do wtórnej jamy ciała za pomocą lejków[1]. Ściany nerek pokrywa nabłonek wydzielniczy. Moczowody są parzyste. Mają one ujście w jamie ciała, po bokach odbytu.
Układ krwionośny
Jednokomorowe serce głowonogów leży w tylnej części worka trzewiowego. Ma po bokach cztery (u łodzika), bądź dwa przedsionki. U ośmiornic komora zazwyczaj ma przegrodę. Z serca wychodzi tętnica głowowa i odwłokowa.
Układ krwionośny głowonogów jest półotwarty[2]. Co za tym idzie krew wlewa się do zatok krwionośnych w ograniczonym stopniu. Mają naczynia włosowate.
Przed wpłynięciem do skrzeli krew przyśpieszana jest w sercach skrzelowych.
Układ nerwowy
U głowonogów spośród całego typu mięczaków nastąpiło najsilniejsze scentralizowanie układu nerwowego, w którym można wyróżnić mózg zbudowany ze zlanej pary zwojów mózgowych, trzewiowych i nożnych. Zwoje mózgowe kontrolują receptory głowowe: statocysty, dotykowe i pęcherzykowate oczy zdolne do akomodacji a analogiczne do oczu ryb; od zwojów trzewiowych odchodzą trzy pnie nerwowe unerwiające narządy znajdujące się w tułowiu, a z pary zwojów nożnych odchodzi osiem lub dziesięć nerwów unerwiających odnóża. Mózg głowonogów chroniony jest chrzęstną puszką mózgową.
Układ oddechowy
Poza łodzikami mającymi 2 pary
skrzeli
wszystkie współczesne głowonogi mają tylko jedną parę. Skrzela znajdują się w tylnej części jamy płaszczowej. Są przytwierdzone do spodu worka trzewiowego i skierowane ku przodowi. Na osi skrzeli znajdują się dwa rzędy blaszek skrzelowych. U ośmiornic na blaszkach znajdują się kolejne rzędy blaszek, zaś u kałamarnic i mątw szereg pokrytych zmarszczkami fałd. Przepływ wody przez skrzela jest regulowany za pomocą skurczów ściany jamy płaszczowej.
Narządy zmysłów
Oczy głowonogów mieszczą się po bokach głowy. Są duże, ich masa może sięgać nawet do 25% masy ciała, zaś średnica do 40 cm (u
kałamarnicy olbrzymiej
). Dla porównania masa oczu człowieka stanowi ok. 0,02% masy ciała. U głowonogów wyróżnia się zasadniczo dwa typy oczu. Pierwszy to prymitywne oko łodzika, będące właściwie wpukliną powłoki ciała o kształcie dołka z zawężonym otworem. Znajduje się w nim walcowaty nabłonek wzrokowy, którego komórki mają długie pręciki skierowane w stronę otworu. Brak w nim ciała szklistego i soczewki. Ten typ oka występuje także w rozwoju zarodkowym głowonogów płaszczoobrosłych. Drugim typem jest oko płaszczoobrosłych. Ma ono postać zamkniętych pęcherzyków o złożonej budowie. Ma ono otaczającą gałkę oczną wtórną rogówkę. Pod nią znajduje się tęczówka o kształcie kolistego fałdu. Brzegi fałdu nie zrastają się tworząc źrenicę. Na przedniej ścianie oka znajduje się soczewka. Akomodacja następuje przez przesunięcie soczewki, inaczej niż u ssaków, u których zmienia ona kształt. Siatkówka zbudowana jest z komórek wzrokowych mających bardzo długie pręciki skierowane do wnętrza gałki ocznej. Trzeba tu zaznaczyć, że siatkówka głowonogów działa lepiej od siatkówki wielu kręgowców[]. Wiąże się to z zagęszczeniem pręcików na jej powierzchni. Na 1 mm² siatkówki przypada ich nawet do 105 tysięcy u mątwy i odpowiednio 70 tysięcy u ośmiornicy i 50 tysięcy u kałamarnicy. Głowonogi dostrzegają dokładne, ostre kształty. Widzą kolory, a także światło spolaryzowane. Oczy głowonogów mimo swego podobieństwa do oczu kręgowców nie są z nimi homologiczne. Oczy kręgowców są bowiem wypuklinami mózgu, zaś oczy głowonogów skóry. Głowonogi dwuskrzelne mają też
fotoreceptory
rozsiane po całej powierzchni ciała.
Za odczuwanie smaku odpowiada narząd podtarkowy.
Układ rozrodczy
Gonady głowonogów są usytuowane w tylnej części worka trzewiowego. Pierwotnie uchodziły one do jamy płaszczowej przez dwa przewody, jednakże u większości obecnych głowonogów zachował się tylko jeden.
Samica
Jajowody mają w różnych miejscach gruczoły jajowodowe. W tylnej części worka trzewiowego mieszczą się gruczoły nidamentylne (brak ich u ośmiornic i u części kałamarnic).
Samiec
U płaszczoobrosłych jedno (lub rzadko dwa) ramiona przekształcają się w
hektokotylus
. Wyjątek stanowi tutaj rodzaj
Vampyroteuthis
oraz podrząd Cirrata. U łodzika zaś 2 pary wyrostków przekształcone są w tak zwany spadix. Zarówno hektokotylus jak i spadix służą do przenoszenia
spermatoforów
do jamy płaszczowej samicy.
Budowa gonad samców przypomina budowę jajników. Nasieniowód na początkowym odcinku jest wąski i poskręcany, potem rozszerza się w pęcherzyk nasienny, u którego końca znajdują się jeden lub dwa gruczoły przyprątne. Pęcherzyk uchodzi następnie zazwyczaj do torebki Needhama, która z kolei ma ujście do jamy płaszczowej. W torebce Needhama gromadzą się spermatofory.
Rozmnażanie i rozwój
Głowonogi są formami rozdzielnopłciowymi z zapłodnieniem wewnętrznym. Rozwój ich jest prosty, nie mają formy larwalnej. Głowonogi rozmnażają się raz w ciągu życia i giną po pierwszym okresie rozrodu.
Lokomocja
Większość głowonogów, zwłaszcza tych o wydłużonym, zaostrzonym ciele jest dobrymi pływakami. Pływają one ruchem odrzutowym wyrzucając wodę z jamy płaszczowej przez lejek. Przekrzywiając lejek mogą zmieniać kierunek ruchu. Niektóre z nich potrafią w ucieczce przed drapieżnikami wyskakiwać z wody. Taki skok może mieć do 2 m wysokości i 15 m długości. Płynąc powoli głowonogi wykonują płetwami ruchy faliste. Istnieją jednak także gatunki unoszące się w toni morskiej niemalże biernie.
Znaczenie
- Poławiane są w celach konsumpcyjnych, przez mieszkańców krajów nadmorskich.
-
Sepii
(wydzieliny z
woreczka czernidłowego
) używa się w malarstwie.
- Z muszli wewnętrznej mątw wykonuje się proszki polerskie. Służą one także jako dodatek do past do zębów, oraz są źródłem wapnia w hodowlach ptaków.
- Muszle łodzików wykorzystywane są do produkcji biżuterii.
- Są elementem łańcuchów pokarmowych. Są pokarmem dla ryb i
zębowców
.
- Skamieliny wymarłych głowonogów są pomocne przy ustalaniu wieku warstw geologicznych.
- Kałamarnice żerują na ławicach ryb.
- Ośmiornice potrafią wyjadać skorupiaki z zastawionych na nie pułapek.
Ewolucja
Pierwszymi znanymi głowonogami są
łodzikowate
znane od
kambru
. Bardzo szybko stały się one istotnym składnikiem morskiej
biocenozy
, a w
ordowiku
i
sylurze
były dominującą grupą wśród
nektonu
. We wczesnym
dewonie
wyodrębniły się z nich
amonitowate
, które od
dewonu
aż do końca
kredy
były jedną z głównych grup nektonu. W
karbonie
z łodzikowatych wyodrębniły się nowe grupy:
mątwy
i wymarłe w
jurze
aulakoceratidy, być może także przodkowie
belemnitów
. Pod koniec
triasu
powstały pierwsze
kalmary
, a pod koniec
jury
(wg innych źródeł w
kredzie
) pierwsze
ośmiornice
. Z samego poczatku
jury
znane są pierwsze niewątpliwe
belemnity
, które aż do końca
kredy
będą jednym z głównych elementów nektonu morskiego.
Wymieranie kredowe
doprowadziło do upadku wiele grup głowonogów. Wymarły wtedy
amonity
i
belemnity
(szczątkowe populacje
amonitów
przetrwały ten kryzys i znane są z najniższego
paleocenu
; a formy zaliczane przez część badaczy do
belemnitów
występują jeszcze w
eocenie
), a łodzikowate stały się od tego czasu grupą reliktową.
Systematyka
Uwaga! Istnieje wiele różnych podziałów systematycznych tej gromady. Tu zaprezentowano tylko jeden z nich.
Podgromada:
Nautiloidea
–
łodzikowce
- Rząd:
Nautilida
–
łodziki
Podgromada:
Coleoidea
–
płaszczoobrosłe
- Nadrząd:
Decapodiformes
–
dziesięciornice
- Rząd: Sepiida
- Rząd: Sepiolida
- Rząd: Spirulida
- Rząd: Teuthida
- Nadrząd: Octopodiformes
- Rząd:
Octopoda
–
ośmiornice
- Rząd:
Vampyromorphida
–
wampirzyce
Ciekawostki
- Niektóre ośmiornice potrafią biegać po dnie morskim za pomocą tylko dwóch ramion.
- Ośmiornice z niektórych rejonów przybrzeżnych nauczyły się łapać ptaki siedzące na skałach ponad taflą wody (w tym celu "pełzną" macką po kamieniu i wciągają ofiarę pod wodę)
- Głowonogi są bardzo inteligentne i szybko się uczą. Np. hodowane w laboratoriach ośmiornice nauczyły się otwierać słoik, by zjeść znajdujący się wewnątrz pokarm.
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Wyjątek stanowią tu łodziki, u których dotyczy to tylko górnej pary nerek.
- ↑ Wiele głowonogów ma jednak układ prawie zamknięty, zaś rodzaj Illex układ całkowicie zamknięty.