I Zarząd Główny KGB ZSRR, (
ros.
Первое Главное Управление ПГУ, Pierwoje Gławnoje Uprawlenije PGU), potoczne określenie radzieckiej służby wywiadu zagranicznego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego
KGB
ZSRR
, powstałej po powołaniu KGB w marcu 1954 roku, następnie po rozwiązaniu Komitetu, przeformowanej na Centralną Służbę Wywiadu a następnie na działającą do dziś
Służbę Wywiadu Zagranicznego Rosji
(SWR).
Historia radzieckiego wywiadu zagranicznego
Od samego początku wywiad zagraniczny odgrywał znaczną rolę w kształtowaniu się i prowadzeniu polityki zagranicznej
Związku Radzieckiego
. W radzieckich
służbach specjalnych
wywiad zagraniczny utworzono (formalnie) w
1920
roku, jako Wydział Zagraniczny
Czeka
, znany w okresie międzywojennym jako Inostrannyj Otdieł (INO). Po utworzeniu
Głównego Zarządu Politycznego przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych RFSRR
, wywiad zagraniczny prowadził Wydział Zagraniczny GPU, a następnie od listopada
1923
do lipca
1934
– Wydział Zagraniczny Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego OGPU. Po przemianowaniu OGPU na
Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego NKWD
(
GUGB
) i włączeniu go do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
NKWD
, wywiadem zagranicznym zajmował się Departament VII, a od lipca
1939
– Departament V
GUGB
. Później podniesiono status wywiadu i w latach
1941
-
1947
nosił on nazwę Inostrannoje Uprawlenije (INU), ale posługiwano się również nazwą I Zarząd. Od lutego do lipca 1941 wywiadem zajmował się I Zarząd Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
NKGB
ZSRR, od lipca
1941
do kwietnia
1943
– I Zarząd NKWD, po kwietniu 1943 zaś – ponownie I Zarząd NKGB, aż do
1946
, czyli do przemianowania komisariatów na ministerstwa. Od 1946 do 1947 prowadzeniem wywiadu zajęło się
Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego Związku Radzieckiego
(
MGB
), ściślej – I Zarząd Główny MGB. W 1947 na polecenie
Józefa Stalina
spod kontroli wywiadu wojskowego
GRU
, zabrano wywiad zagraniczny, to samo uczyniono w MGB. W ten sposób utworzono
Komitet Informacji
Rady Ministrów (KI), pod kierownictwem
Wiaczesława Mołotowa
, następnie
Andrieja Wyszynskiego
, w
1947
KI podporządkowano Ministerstwu Spraw Zagranicznych Związku Radzieckiego. W styczniu
1952
zagraniczny wywiad wojskowy przywrócono ponownie do GRU, a cywilny – do MGB jako I Zarząd Główny MGB. Po śmierci Józefa Stalina, w marcu
1953
Ławrientij Beria
, dążąc do przejęcia całkowitej kontroli nad organami bezpieczeństwa wewnętrznego i wywiadu, zlikwidował Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, a dotychczasowe zadania MGB przydzielił Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (
MVD
). Wywiad zagraniczny prowadził wtedy II Zarząd Główny MVD. W wyniku reorganizacji organów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR, w
1954
powstał Komitet Bezpieczeństwa Państwowego
KGB
, na czele z przewodniczącym
Iwanem Sierowem
, byłym zastępcą
Wiktora Abakumowa
, szefa kontrwywiadu wojskowego Armii Czerwonej
Smiersz
. Wówczas wywiadem zagranicznym aż do rozwiązania KGB, czyli do
1991
, zajmował się I Zarząd Główny KGB.
Naczelnicy wywiadu zagranicznego
Pierwszym naczelnikiem (szefem) wywiadu radzieckiego: Wydziału Zagranicznego CzeKa (INO - Isostrannyj Otdieł), był
Jakow Dawtian
, zawodowy rewolucjonista. Aresztowany w
St. Petersburgu
przez carską
policję
w
1908
roku i wypuszczony za kaucją, uciekł do
Belgii
, gdzie studiował na politechnice w
Brukseli
. Po wybuchu
I wojny światowej
w
1914
roku i wkroczeniu wojsk niemieckich do Belgii został aresztowany i internowany, do Rosji powrócił dopiero po rewolucji. Uczestniczył w wojnie domowej i pracował dla Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych. Na stanowisko naczelnika INO został mianowany na polecenie ówczesnego szefa
CzeKa
,
Feliksa Dzierżyńskiego
.
Po odejściu z INO Dawtiana w
1921
roku, na bardzo krótko nowym naczelnikiem został
Solomon Mogilewski
, który parę miesięcy później zginął w wypadku lotniczym, wówczas w
1922
roku jego miejsce zajął
Michaił Abramowicz Trilisser
, także rewolucjonista. Specjalizował się on w tropieniu konfidentów i politycznych szpiegów w partii bolszewickiej, przed zajęciem stanowiska naczelnika INO prowadził Sekcję Europy Zachodniej i Wschodniej. Pod rządami Trilissera wywiad radziecki rzeczywiście się rozwinął. Okres ten charakteryzuje werbowanie zagranicznych agentów, szerokie wykorzystanie emigrantów do zadań wywiadowczych, zorganizowanie sieci niezależnych agentów, rekompensujących szczupłość personelu etatowego i posługiwanie się tzw. łowcami talentów. Sam Trilisser był bardzo pracowity i aktywny, m.in. jeździł osobiście na spotkania za granicę z agentami, np. do Berlina, Paryża, twierdząc że musi mieć rozeznanie w terenie. Pozostał on na stanowisku szefa INO do
1930
roku. Na miejsce Trilissera przyszedł
Artur Artuzow
, były szef Departamentu Kontrwywiadu OGPU (KRO), oraz główny inicjator Operacji Trust. W 1936 roku Artuzowa zastąpił
Abram Aronowicz Słucki
, komisarz bezpieczeństwa państwowego II rangi, stary funkcjonariusz
NKWD
. Kiedy stanął na czele wywiadu zagranicznego (od
1936
r. Departament VII
Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD
), w radzieckich organach bezpieczeństwa i wywiadu rozpoczęły się czystki prowadzone na rozkaz Józefa Stalina przez ówczesnego Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego
Nikołaja Jeżowa
. Słucki zakończył swoje urzędowanie w grudniu
1938
roku z powodu nagłej śmierci na zawał serca. Tak naprawdę został zaproszony do gabinetu
Michaiła Frinowskiego
, naczelnika GUGB, I-zastępcy ówczesnego szefa NKWD, i otruty. W ostatnim miesiącu 1938 roku zostali zamordowani kolejni dwaj naczelnicy,
Zelman Pasow
i
Siergiej Szpigelglas
. Wówczas na stanowisku naczelnika wywiadu stanął
Paweł Sudopłatow
, stary doświadczony NKWD-ista, wykonawca zamachu na
Jewhena Konowalca
przywódcę UON. Sprawował on ów stanowisko jedynie przez 3 tygodnie pod koniec 1938 roku zastąpił go
Władimir Diekanozow
, wcześniej zastępca przewodniczącego Gruzińskiej Rady Komisarzy Ludowych i późniejszy
ambasador
ZSRR w
Berlinie
. Diekanozow opuścił swoje stanowisko już w
1939
roku, nie dlatego, że nie miał pojęcia o rzemiośle wywiadowczym, lecz ponieważ został ambasadorem w
Berlinie
. Zastąpił go urodzony w
1907
roku major bezpieczeństwa państwowego, wieloletni funkcjonariusz radzieckiej Służby Bezpieczeństwa i wywiadu,
Paweł Michajłowicz Fitin
. Był pierwszym naczelnikiem, który przeszedł wyszkolenie w pierwszej szkole radzieckiego wywiadu zagranicznego, tzw.
SZON
, pozostał na tym stanowisku przez całą
II wojnę światową
i przetrwał wszystkie reorganizacje struktur
NKWD
/
NKGB
aż do
1946
roku. W 1946 roku zastąpił go
Piotr Kubatkin
, który był naczelnikiem jedynie przez trzy miesiące (czerwiec i wrzesień), w lipcu zastąpił go
Piotr Wasilewicz Fiodotow
. Na miejsce Fiodotowa w
1949
roku przyszedł
Siergiej Sawczenko
, a jego w
1951
roku zastąpił
generał
Jewgienij Pitowranow
, wysoki oficer, długoletni funkcjonariusz radzieckiego wywiadu i
kontrwywiadu
, w latach
1950
-
1951
, zastępca ówczesnego ministra
Bezpieczeństwa Państwowego
,
Wiktora Abakumowa
. Po śmierci Stalina i przyłączeniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego do
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
, stojący wówczas na czele
MVD
Ławrientij Beria
postawił na stanowisku naczelnika wywiadu swojego człowieka,
Wasilija Riasnoja
. Po aresztowaniu Berii został on zdjęty ze stanowiska naczelnika i zastąpiony
Aleksandrem Paniuszkinem
, byłym ambasadorem ZSRR w
USA
, który stał na czele wywiadu zagranicznego aż do powołania KGB i jego I Zarządu Głównego.
Pierwsze operacje
Pierwsze operacje wywiadu radzieckiego skupiały się w największym stopniu na rosyjskich wojskowych i politycznych organizacjach emigracyjnych. Zgodnie z wytycznymi
Lenina
, na początku i w połowie lat dwudziestych, wywiad zagraniczny obrał za główny cel swoich operacji zagranicznych białogwardzistów, których największe środowiska znajdowały się w Berlinie,
Paryżu
i
Warszawie
. Przeprowadzano wówczas gry wywiadowczo-dezinformacyjne, które trwały długie lata, lecz kończyły się pełnym sukcesem.
Struktura działalności Oddziału zagranicznego (INO), CzeKa/OGPU/NKWD/NKGB
Tak było w przypadku Operacji Sindikat, której głównym celem był
Boris Sawinkow
, najgroźniejszy jak sądzono w
Moskwie
białogwardzista, były terrorysta z partii socjalistów-rewolucjonistów, który w Rządzie Tymczasowym, obalonym przez rewolucję bolszewicką, zajmował stanowisko wiceministra obrony. W czasie
wojny polsko-bolszewickiej
Sawinkow organizował asenterunek do Rosyjskiej Armii Ludowej, która walczyła pod polskim dowództwem przeciwko
Armii Czerwonej
. Po wojnie Sawinkow osiadł w Warszawie, gdzie założył Ludowy Związek Obrony Ojczyzny i Wolności - NSZRiS). Operację Sindikat podzielono na dwie fazy. W pierwszej do organizacji Sawinkowa wprowadzono agenta CzeKa i aresztowano 44 osoby z kierownictwa NSZRiS, którzy w 1921 roku usiedli na ławie oskarżonych w pokazowych procesach. W drugiej fazie operacji, która rozpoczęła się w lipcu 1923 roku, postanowiono aresztować i postawić pod sądem samego Sawinkowa. Sawinkow zwabiony podstępem przekroczył granicę 15 sierpnia
1924
roku, natychmiast został aresztowany i już
27 sierpnia
(1924) stanął przed sądem.
Drugą z bardzo znanych i głośnych operacji radzieckiego wywiadu, wymierzoną także przeciwko emigracji rosyjskiej, była przeprowadzona w latach 20. operacja dezinformacyjno-wywiadowcza o kryptonimie Trust.
Po zakończeniu wojny domowej, obawiając się możliwości penetracji aparatu radzieckiego przez silne i cieszące się wsparciem służb specjalnych państw zachodnich wojskowe i polityczne organizacje emigracyjne, takie jak Ogólnorosyjski Związek Wojskowy (ROWS), czy Bractwo Białego Krzyża, ówczesny szef radzieckich służb specjalnych,
Feliks Dzierżyński
, z inicjatywy szefa
kontrwywiadu
CzeKa
Artura Artuzowa
(przyszłego naczelnika Wydziału Zagranicznego
OGPU
i VII Dep
GUGB
), postanowił do ich zwalczania zastosować prowokację. W tym celu powołano fikcyjną Monarchistyczną Organizację Rosji Środkowej, która nawiązała potajemne stosunki z białymi na Zachodzie. Spodziewano się w ten sposób zdemaskowania ich potencjalnej agentury w
Rosji
, wprowadzenia własnych ludzi do struktur emigracyjnych i organizacji, i na koniec pełnej kompromitacji całego ruchu. Cele te do roku
1927
, gdy operacja Trust prowadzona pod nadzorem Biura ds. Dezinformacji Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego
OGPU
dobiegła końca, zrealizowano z nawiązką. W książce Chekisty: A History of the
KGB
, John Dziak pisze:
Trust dla osiągnięcia swych kontrwywiadowczych celów wykorzystywał nie tylko prowokację, ale również rozpowszechniał sfałszowane podejrzane dokumenty oraz raporty wywiadowcze, dyskredytując środowisko emigracyjne i zachodnie służby wywiadowcze.
W trakcie operacji zwabiono do
Związku Radzieckiego
, skazano na śmierć i zamordowano najgłośniejszego wówczas agenta brytyjskiego, Sidney Reilly'ego. W szczytowym okresie w operacji zaangażowano niewyobrażalną na tamte czasy liczbę 5 tysięcy agentów i funkcjonariuszy.
- Penetracja projektu Manhattan
Za jeden największych sukcesów radzieckiego wywiadu zagranicznego bez wątpienia należy uznać penetrację amerykańskiego projektu budowy pierwszej bomby atomowej -
projekt Manhattan
, (ang. Manhattan Project). Dostarczone wówczas informacje wywiadowcze z siatek wywiadowczych
NKWD
i
NKGB
rozmieszczonych w
Stanach Zjednoczonych
,
Kanadzie
i
Wielkiej Brytanii
pozwoliły naukowcom radzieckim przeprowadzić pierwszy próbny wybuch własnej bomby atomowej już w
1949
roku.
Pierwsze rezydentury
W początkowych latach istnienia Sowieckiej Rosji,
Moskwa
nie dysponowała wieloma misjami zagranicznymi, które mogły zapewnić oficjalny kamuflaż dla legalnej placówki wywiadu zwanej rezydenturą, dlatego też INO polegało głównie na tzw. nielegałach. W miarę zakładania w zagranicznych stolicach sowieckich przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych tworzono w nich legalne rezydentury, pod kierownictwem rezydenta, którego tożsamość ujawniano oficjalnie jedynie ambasadorowi lub posłowi, jeżeli przedstawicielstwo nie miało rangi ambasady. Jeśli w danym kraju działało kilku nielegałów, grupowali się czasami w nielegalną rezydenturę, działając bez osłony immunitetu dyplomatycznego lub oficjalnego przykrycia i kierowali meldunki bezpośrednio do centrali w Moskwie.
Era wielkich nielegałów
Początki i połowa lat trzydziestych przeszły w historii radzieckiego wywiadu zagranicznego jako era wielkich nielegałów. Elita najzdolniejszych wielkich nielegałów nie składała się z Rosjan, lecz z władających wieloma językami kosmopolitów z Europy Środkowej, którzy zanim przeszli do OGPU, pracowali w podziemiach Kominternu i żyli urojoną wizją komunistycznego milenium. Arnold Deutch, czołowy werbownik studentów i młodych absolwentów na uniwersytecie w Cambridge, był austriackim żydem. Dokonania jego i innych nielegałów zachowały się w historii radzieckiego wywiadu jako piątka z Cambridge (zob.
Siatka szpiegowska Cambridge
).
Jurij Iwanowicz Modin
(ur.
1921
), jeden z najlepszych oficerów prowadzących w historii radzieckiego wywiadu, prowadził m.in. członków Siatki Szpiegowskiej Cambridge.
Czystki
Era wielkich nielegałów skończyła się wraz z rozpoczęciem przez Stalina czystek w
Armii Czerwonej
, organach bezpieczeństwa i wywiadu. Pod ostrza siepaczy z
NKWD
najpierw poszli naczelnicy INO, bardzo doświadczeni oficerowie wywiadu, tacy jak
Abram Słucki
, komisarz bezpieczeństwa państwowego II rangi, naczelnik 7 Departamentu GUGB, czyli wywiadu zagranicznego. Słucki w grudniu
1938
roku został zaproszony do gabinetu zastępcy ówczesnego szefa
NKWD
Nikołaja Jeżowa,
Michaiła Frinowskiego
, potem wyniesiono jego ciało, oświadczając, że zmarł na zawał serca. Prawdopodobnie został otruty kwasem cyjanowodorowym. Zginęli też jego następca, Zeleman Pasow, następca Pasowa i przełożony
Pawła Sudopłatowa
Siergiej Szpigelglas
. Po naczelnikach INO przyszedł czas na wysokich oficerów wywiadu pracujących w centrali na Łubiance. W więzieniach znaleźli się m.in. major bezpieczeństwa państwowego Leonid Eitingon, główny organizator akcji zamordowania Trockiego, oraz wielu innych oficerów wywiadu zagranicznego. Pod byle pretekstem wzywano rezydentów, agentów, którzy po powrocie natychmiast trafiali do moskiewskich więzień, a następnie, po wielodniowym katowaniu, pod plutony egzekucyjne NKWD. Niektórzy, domyślając się, że powrót do kraju równa się z wyrokiem śmierci, odmówili powrotu. Tak było z byłym szefem Głównego Zarządu Wywiadu –
GRU
,
Aleksandrem Orłowem
.
Czystki stalinowskie w jeszcze większym stopniu dotknęły wywiad wojskowy
Armii Czerwonej
-
GRU
.
Generał
Dimitrij Wołkogonow
, autor książki Trockij (tom II,
Moskwa
1992
, na stronie 222 pisze -
W latach
1937
-
1938
aresztowania w strukturach wywiadu i kontrwywiadu
NKWD
oraz
GRU
objęły około 32 tysiące funkcjonariuszy. Uwięziono, a następnie rozstrzelano prawie połowę pracowników wywiadu, w tym czterech szefów GRU –
Jana Berzina
,
Siemiona Urickiego
, Siemiona Giendina,
Iwana Proskurowa
, prawie wszystkich ich zastępców, oraz większość naczelników wydziałów w centrali wywiadu wojskowego. Uratował się jedynie
Aleksandr Orłow
, uciekając na Zachód.
Struktura INO/INU
Oddział Zagraniczny (Inostrannyj otdieł)lub w sk. INO, został utworzony rozkazem nr 169 przez przewodniczącego CzeKa Feliksa Dzierżyńskiego. Powstał on na bazie Sekcji Wywiadowczej Oddziału Specjalnego Osobogo Otdiela (OO), i podporządkowany szefowi OO czyli 20 grudnia 1920 roku był nim Jakow Dawitian.
Tuż po utworzeniu INO struktura organizacyjna była dość prosta, składała się m.in:
- naczelnik
- kancelaria
- wydział agenturalny
- wydział zagraniczny
- biuro wiz
W skrócie
Ogromne zmiany w nazwach zwłaszcza w latach wielkiej czystki kiedy niszczono kadry wywiadu zagranicznego, pojawiały się po tym jak co nowy naczelnik INO przeorganizowywał Oddział Zagraniczny , sam niewiedząc że za pare miesięcy, czy tygodni on znajdzie sie w katowni Oddziału Śledczego GUGB a jego następca ze strachu przeprowadzi kolejną reorganizację kadr nazw itd, aby tym pokazać że nic go nie łączy z poprzednim naczelnikiem Oddziału Zagranicznego.
Z wyższej kadry oficerskiej podczas czystek w wywiadzie z naczelników INO, uratował się tylko
Paweł Sudopłatow
i
Władimir Diekanozow
, Diekanozow dlatego że został ambasadorem ZSRR w
Berlinie
, a Sudopłatow nie zdążył odebrać odznaczenia
Orderu Czerwonej Gwiazdy
za zlikwidowanie
Jewhena Konowalca
, z rąk
Nikołaja Jeżowa
który został zdjęty ze stanowiska szefa
NKWD
. Zapewne za te odznaczenie znalazł by się wśród poległych ponieważ podpisał by go Jeżow który został już aresztowany.
od 20 Grudnia 1920 roku- Oddział Zagraniczny [INO-Inostrannyj Otdieł]
CzeKa
-
Jakow Dawtian
[p.o]
- Ruben Katanian
-
Jakow Dawtian
na przełomie 1921-22- Oddział Zagraniczny [INO-Inostrannyj Otdieł] przy Zarządzie Tajno-Operacyjnym
CzeKa
-
Solomon Mogilewski
-
Michaił Trilisser
luty 1922- Oddział Zagraniczny Zarządu Tajno-Operacyjnego (SOU) przy
GPU NKWD RFSRR
-
Michaił Trilisser
od listopada 1923 roku- Oddział Zagraniczny Zarządu Tajno-Operacyjnego (SOU) przy
OGPU
-
Michaił Trilisser
od marca 1927 roku-
Michaił Trilisser
-
Artur Artuzow
od 10 lipca 1934 roku- Oddział Zagraniczny [INO]
GUGB
przy
NKWD
-
Artur Artuzow
-
Abram Słucki
od 25 Grudnia 1936 roku-
Abram Słucki
-
Siergiej Szpigelglas
(p.o)
-
Zelman Pasow
,
od 28 marca 1938 roku- Oddział V I-go Zarządu NKWD
-
Zelman Pasow
od 9 września 1938 roku-
Zelman Pasow
-
Paweł Sudopłatow
(p.o)
-
Władimir Diekanozow
-
Paweł Fitin
od 26 lutego 1941 roku-
Paweł Fitin
-
Paweł Fitin
- Paweł Fitin
-
Piotr Kubatkin
,
-
Piotr Fiodotow
- szef wyw. zastępca ministra -
Piotr Fiodotow
- szef wyw. zastępca ministra SZ -
Siergiej Sawczenko
,
- szef wyw. zastępca ministra SZ
Jewgienij Pitowranow
-
Jewgienij Pitowranow
-
Wasilij Riasnoj
,
-
Aleksandr Paniuszkin
I Zarząd Główny KGB
W
1954
roku w Związku Radzieckim dokonano reorganizacji organów bezpieczeństwa i wywiadu. Reorganizacja z marca 1954 roku była dokładnym powtórzeniem zmian w radzieckim systemie bezpieczeństwa z
1946
roku, kiedy zostało utworzone
Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego
(MGB) oraz
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
. W marcu 1954 roku z
MVD
zostały wydzielone dwa największe piony tej instytucji, m.in. pion policji politycznej reprezentowany przez I Zarząd Główny MVD oraz pion wywiadu zagranicznego, którym się zajmował II Zarząd Główny MVD. W wyniku tej zmiany powstał oddzielny
Komitet Bezpieczeństwa Państwowego
KGB. Jednym z dziewięciu Zarządów Głównych był Pierwszy Zarząd Główny, Pierwoje Gławnoje Uprawlenie - PGU, zajmujący się wywiadem zagranicznym.
Pierwsza instytucja zajmująca się wywiadem zagranicznym w ZSRR, (Wydział Zagraniczny CzeKa) liczyła 70 osób w połowie lat siedemdziesiątych. I Zarząd Główny KGB był najpotężniejszą instytucją wywiadowczą na świecie, a rozległa sieć jego rezydentur i agentury obejmowała wszystkie większe miasta świata.
Przysięga PZG
Po zakończeniu szkolenia przygotowującego wszyscy oficerowie wywiadu (PZG), składali następującą przysięgę –
Ceniąc wysoko pokładane we mnie zaufanie partii i ojczyzny, będąc głęboko wdzięczny za decyzję wysłania mnie na odpowiedzialny odcinek frontu walki o bezpieczeństwo interesów narodu [..] chcąc być wartościowym synem ojczyzny, przyrzekam raczej poświęcić życie niż zdradzić powierzone mi tajemnice lub oddać w ręce wroga materiały, mogące narazić na polityczną szkodę interesy państwa. Przyrzekam bez wytchnienia służyć partii, ojczyźnie i narodowi sowieckiemu.
Naczelnicy PZG
Pierwszym naczelnikiem PZG został były naczelnik II Zarządu Głównego
MVD
,
Aleksandr Paniuszkin
. Podczas sprawowania swojej funkcji Paniuszkin zajmował się m.in. tzw. mokrymi robotami, na przykład osobiście nadzorował szkolenie zawodowego zabójcy KGB,
Nikołaja Chochłowa
, który był przygotowywany do zamordowania Gieorgija Okołowicza, jednego z liderów organizacji
NTS
na terenie
Niemiec Zachodnich
. Osobiście nadzorował także szkolenie innego zawodowego zabójcy,
Bohdana Stiszynskiego
, który dokonał zabójstwa
Lwa Rebeta
.
Paniuszkin odszedł ze stanowiska naczelnika PZG w
1955
roku, na jego miejsce przyszedł
Aleksandr Sacharowski
, który stał na czele PZG przez następne 15 lat, do
1972
roku. Zastąpił go wtedy
Fiodor Mortin
, który zarządzał wywiadem radzieckim zaledwie przez 2 lata, do
1974
roku. W 1974 roku na miejsce naczelnika PZG przyszedł
generał armii
Władimir Kriuczkow
, były szef sekretariatu ówczesnego przewodniczącego
KGB
,
Jurija Andropowa
. Kriuczkow przez następne 14 lat stał na czele PZG, w
1988
roku zastąpił na stanowisku przewodniczącego KGB generała armii,
Wiktora Czebrikowa
. Na jego miejsce naczelnika PZG przyszedł
Leonid Szebraszyn
, który został ostatnim naczelnikiem PZG KGB, w
1991
roku - został na krótko pełniącym obowiązki przewodniczącego KGB.
Struktura KGB
Struktura Pierwszego Zarządu Głównego
- Kierownik
- Zastępcy
- Sekretariat
- Komitet partyjny
- Instytut wywiadowczy
- Administracja
- Biblioteka operacyjna
- Sekcja poczty dyplomatycznej
- Personel
- Kurierzy
- Finanse
- Pomocnicze jednostki administracyjne i operacyjne
ZARZĄDY I SŁUŻBY- Zarząd R - planowanie operacyjne i analizy
- Zarząd K - kontrwywiad
- Zarząd S - nielegalni (agenci - tzw. nielegały)
- Zarząd OT - wsparcie operacyjne i techniczne
- Zarząd I - komputery
- Zarząd T - działania aktywne
- Zarząd RT - operacje wewnątrz ZSRR
- Zarząd Informacji wywiadowczej - analiza i ocena danych
- Służba A - dezinformacja i tajne akcje
- Służba R - łączność radiowa
- Służba A VIII Zarządu Głównego - sekcja kodów
WYDZIAŁY- Wydział 1 - USA, Kanada
- Wydział 2 - Ameryka Łacińska
- Wydział 3 - Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Skandynawia
- Wydział 4 - NRD, RFN, Austria
- Wydział 5 - Beneluks, Francja, Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria, Grecja, Włochy, Jugosławia, Albania, Rumunia
- Wydział 6 - Chiny, Wietnam, Laos, Kambodża, Korea Północna
- Wydział 7 - Tajlandia, Indonezja, Japonia, Malezja, Singapur Filipiny
- Wydział 8 - Afganistan, Iran, Jordania, Izrael, Turcja
- Wydział 9 - Afryka (anglojęzyczna)
- Wydział 10 - Afryka (francuskojęzyczna)
- Wydział 11 - Łączność z krajami socjalistycznymi
- Wydział 12 - Dokumentacja i archiwa
- Wydział 13 - Nasłuch i łamanie szyfrów zachodnich
- Wydział 14 - Indie, Sri Lanka, Pakistan, Nepal, Bangladesz, Birma
- Wydział 15 - kraje arabskie i Egipt
- Wydział 16 - emigranci
- Wydział 17 - łączność z krajami rozwijającymi się
- Przed reorganizacją w 1967 roku Wydziały 12, 13, 14 nie istniały, były wydziałami 17, 18, 19
Struktura rezydentury KGB
- Rezydent
- Personel techniczny
- Personel operacyjny
- Pion:(PR) - Wywiad polityczny, gospodarczy, wojskowo-strategiczny, środki aktywne
- Pion:(KR) - Kontrwywiad i bezpieczeństwo
- Oficer bezpieczeństwa (9-obiektowy) ambasady
- Pion:(X) - Wywiad naukowo-techniczny
- Pion:(N) - Wsparcie nielegałów
- Pion:(EM) - Rozpoznanie emigracji
- Pion:(SK) - Kolonia sowiecka
- (rezerwiści specjalni)
- Kierowca operacyjny
- Oficer operacyjnego wsparcia technicznego
- (IMPULS) - Stacja nasłuchu i radiowywiadu
- Oficer pionu (RP) radiowywiadu
- Pion:(I) - Komputery
- Szyfrant radiooperator
- Sekretarka maszynistka
- Księgowy
Rozwiązanie KGB
W sierpniu
1991
roku na stanowisku przewodniczącego KGB stanął
Władimir Bakatin
. Zastąpił on pełniącego obowiązki
Leonida Szebarszyna
, wcześniej naczelnika PZG. Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych. Pierwszą znaczną decyzją co do ograniczenia znaczenia siły i w końcu zdemobilizowania całego KGB było wyodrębnienie ze struktur Komitetu wojsk ochrony pogranicza i przydzielenia ich do Ministerstwa Obrony Narodowej ZSRR, później weszły one w skład Federalnej Służby Granicznej. Potem Bakatin pozbawił KGB kontrwywiadu wojskowego, czyli III Zarządu Głównego KGB, który działał we wszystkich jednostkach radzieckich sił zbrojnych. W połowie
listopada
1991 roku Bakatin zabrał się za najpotężniejszy zarząd KGB - I Zarząd Główny - już w grudniu 1991 roku na bazie I Zarządu Głównego KGB powstała Centralna Służba Wywiadowcza, którą następnie przemianowano na
Służbę Wywiadu Zagranicznego
Federacji Rosyjskiej
.
Bibliografia
-
Bogusław Wołoszański
- Sensacje XX wieku
- Christopher Andrew, Wasylij Mitrochin - Archiwum Mitrochina, Warszawskie Wydawnistwo Literackie MUZA SA Warszawa 2001
- Amy Knight - Szpiedzy bez maski: Spadkobiercy KGB, Prószyński i S-ka Warszawa 2001
-
Andrzej Grajewski
- Tarcza i miecz, Rosyjskie służby specjalne 1991-1998, Biblioteka Więzi Warszawa 1998
- Przewodnik KGB: Po miastach świata (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu), Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2001
-
Guido Knopp
- Elita Szpiegów (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu) Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2004
-
Oleg Gordijewski
- Ostatni Przystanek Egzekucja, (Kulisy Wywiadu i Kontrwywiadu) Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2001
Zobacz też