Młoda kobieta z jednorożcem — fresk w Pallazzo Farnese w
Rzymie
, prawdopodobnie autorstwa
Domenichino
, ok. 1602
Jednorożec z Bestiariusza z Aberdeen, ok. 1200
Jednorożec – stworzenie fantastyczne, występujące w
mitach
i
legendach
, posiadające jeden róg pośrodku czoła. Najwcześniej opisane przez
Ktezjasza
w V-IV w. p.n.e.;
Pliniusz Starszy
dodał mu jeszcze łeb
jelenia
, stopy
słonia
i ogon
lwa
. W
średniowieczu
przedstawiano go z głową i korpusem białego (rzadziej czerwono-czarnego)
konia
, dodając niekiedy nogi jelenia i lwi ogon. Jednorożca uważano za jedyne zwierzę mające odwagę atakować słonia, posiadające tak ostre kopyta, że jedno ich uderzenie rozcina słoniowi brzuch[].
W średniowieczu wizerunek dziewicy z jednorożcem na kolanach był częstym motywem sztuki
chrześcijańskiej
jako symbol
Najświętszej Marii Panny
, a sam jednorożec symbolizował
Chrystusa
. Wierzono również, że róg tego stworzenia ma magiczną moc oczyszczania wszystkiego, czego dotknie, i jest
panaceum
na wszelkie
trucizny
. W
sztuce
średniowiecznej i renesansowej był
symbolem
czystości i niewinności.
Jednorożca identyfikowano m.in. z
nosorożcem
,
oryksem
,
elandem
i
kudu
. Do grona możliwych pierwowzorów często zalicza się także wymarłe
elasmoterium
.
Historia
Starożytność
Wyobrażenie jednorogich zwierząt (które mogły być zwykłymi bykami sportretowanymi z profilu) widnieją na niektórych pieczęciach stworzonych przez
cywilizację doliny Indusu
[1]. Były one używane przez członków wyższych sfer ówczesnego społeczeństwa[2].
Re'em
Zwierzę o jednym lub kilku rogach, nazywane w
języku hebrajskim
Re'em (רְאֵם), wspomniane jest w
Biblii
kilkakrotnie, często jako istota symbolizująca siłę. W greckiej
Septuagincie
nazwę tę przetłumaczono na monokeros, a w łacińskiej
Wulgacie
- unicornus. Oba słowa oznaczają jednorożca. W polskich tłumaczeniach Pisma Świętego hebrajskie słowo zastąpiono wyrażeniem "bawół":
- Czy bawół zechce ci służyć, czy zostanie przy twoim żłobie? Przywiążesz go powrozem do pługa, będzie z tobą orał doliny? Czy zaufasz, że bardzo silny, i włożysz nań owoc twej pracy?[3]
- Ocal od miecza moje życie, z psich pazurów wyrwij moje jedyne dobro, wybaw mnie od lwiej paszczęki i od rogów bawolich - wysłuchaj mnie![4]
- Głos Pana łamie cedry, Pan łamie cedry Libanu, sprawia, że Liban skacze niby cielec i Sirion niby młody bawół[5].
- Bóg, który z Egiptu ich wywiódł, jest dla nich jakby rogami bawołu[6].
- A Bóg, który z Egiptu go wywiódł, jest dla niego jak rogi bawołu. On wyniszczy narody, co go uciskają, zmiażdży ich kości - zdruzgoce swoimi strzałami[7].
- Oto Jego byk pierworodny - cześć Jemu! Jego rogi - rogami bawołu, bije nimi narody aż po krańce ziemi. Oto miriady Efraima, oto tysiące Manassesa[8].
- Wywyższyłeś mój róg jak u bawołu, skropiłeś mnie świeżym olejkiem[9].
Najczęściej uznaje się, że twórcy księgi mieli na myśli
tura
(Bos primigenius). Podobnie jest z
asyryjskim
rimu, uznawanym za metaforyczne przedstawienie siły, przedstawianym jako potężny, agresywny górski byk z długimi rogami[10]. Przedstawiano go często z profilu, z widocznym tylko jednym rogiem.
W hebrajskim tekście
Księgi Liczb
znajduje się fragment Bóg, który z Egiptu ich wywiódł, jest dla nich jakby to'afos re'em. Wyrażenie to było różnie tłumaczone - najwyższym wyrazem siły, potężnymi górami. W Septuagincie znaleźć można tłumaczenie chwałą monokerosa, czyli jednorożca[11]. W polskim przekładzie znalazło się natomiast sformułowanie jakby rogami bawołu[6].
Inne jednorogie zwierzę pojawia się w
Księdze Daniela
: Ja zaś patrzałem uważnie i oto od zachodu szedł kozioł po całej powierzchni ziemi, nie dotykając jej. Kozioł ten miał okazały róg między oczami[12]. Później wyjaśnione jest znaczenie jego fizjonomii: Baran, którego widziałeś z dwoma rogami, [oznacza] królów Medów i Persów. Kozioł zaś - króla Jawanu, a wielki róg między jego oczami - pierwszego króla[13].
Starożytna Grecja i Rzym
Jednorożce nie występują w greckiej mitologii. Wspominali o nich jednak greccy pisarze zajmujący się
historią naturalną
. Byli oni przekonani o ich istnieniu. Jako miejsce występowania jednorożców wskazywali
Indie
. Najwcześniejsza wzmianka pochodzi od
Ktezjasza
(ok. 440 p.n.e. - ok. 380 p.n.e.), który opisywał istoty podobne do
dzikich osłów azjatyckich
, z jednym rogiem długim na
łokieć
, koloru białego, czerwonego i czarnego[14].
Arystoteles
najprawdopodobniej czerpał z dorobku Ktezjasza, wspominając o jednorogich
oryksach
i indyjskich osłach[15]. O podobnych zwierzętach wspominał także
Strabon
, który pisał o jednorogich koniach o głowach podobnych do
jelenich
, żyjących na
Kaukazie
[16].
Pliniusz Starszy
pisał w I w. n.e. o oryksie i indyjskim
wole
(prawdopodobnie chodziło o
nosorożca
) jako o jednorogich zwierzętach, jak również o:
|
Bardzo agresywnym zwierzęciu nazywanym monoceros , które ma głowę jelenia, nogi słonia i ogon
dzika
, podczas gdy reszta ciała przypomina konia; wydaje ryczące dźwięki i ma pojedynczy czarny róg na środku czoła, długi na dwa łokcie[17]. |
W swojej De Natura Animalium (Περι Ζωων Ιδιοτητος)
Elian Klaudiusz
, cytując Ktezjasza, dodał, że w Indiach żyją także jednorogie konie[18]. Jak twierdził, monoceros (μονόκερως) był czasem nazywany kartazonos (καρτάζωνος), co mogło być formą
arabskiego
karkadann. Słowo to oznacza nosorożca[19].
W I w. n.e.
Juliusz Cezar
pisał, że w górach nazywanych obecnie
Rudawy
(południowe
Niemcy
) żyje zwierzę przypominające jednorogiego jelenia[20].
Kosmas Indikopleustes
, mnich i podróżnik z
Bizancjum
żyjący w VI w. n.e., również wspominał o jednorożcach. Odbył on podróż m.in. do Indii. Jak wspominał w jednej ze swych prac, w pałacu króla
Etiopii
widział rzeźby jednorożców wykonane z
brązu
. Kosmas pisał, że:
|
niemożliwe jest wziąć te okrutne zwierzę żywcem; cała jego siła leży w jego rogu. Gdy jest ono ścigane i istnieje niebezpieczeństwo uwięzienia, rzuca się z urwiska, a upada tak zręcznie, że całe uderzenie przyjmuje na róg, co pozwala mu ujść całe i zdrowe[21]. |
Wykorzystywanie takiego sposobu ucieczki do dziś przypisywane jest oryksowi,
koziorożcowi
i
argali
(Ovis ammon)[].
Daleki Wschód
Qilin, nazywany też "chińskim jednorożcem"
W
chińskiej
mitologii pojawia się zwierzę o nazwie qilin (麒麟), które jest czasem nazywane "chińskim jednorożcem". Posiada ono ciało jelenia, głowę lwa, jest pokryte zielonymi łuskami, ma także długi, krzywy róg. Jego
japońskim
odpowiednikiem jest kirin, który bardziej przypomina europejskiego jednorożca. W
wietnamskich
mitach występuje natomiast Quẻ Ly, symbol bogactwa, którego nazwa czasem tłumaczona jest jako "jednorożec"[].
Średniowiecze i renesans
Jednorożec w
Historiae Animalium; liber primus, qui est de quadrupedibus viviparis
Konrada Gesnera
, 1551
Dzika kobieta z jednorożcem, ok. 1500-1510 (
Bazylea
, Historisches Museum)
Średniowieczny
wizerunek jednorożca czerpał z przekazów biblijnych i podań starożytnych, w których stworzenie to było opisywane jako rodzaj dzikiego osła, kozy lub konia wyposażonego w pojedynczy róg na środku czoła.
We wczesnochrześcijańskim, anonimowym tekście znanym jako Fizjolog (Φυσιολόγος) cały rozdział 22. poświęcony jest jednorożcowi[22]. Spopularyzował on wizerunek tego stworzenia jako
alegorii
Jezusa, które, gdy napotka dziewicę (symbolizującą Matkę Boską), kładzie głowę na jej kolanach i zasypia. Takie wyobrażenie zaprezentowane w Fizjologu dało początek wykorzystywaniu motywu jednorożca w różnych dziełach chrześcijańskiej sztuki sakralnej. Śmierć tego stworzenia była przedstawiana jako symbol
męki Chrystusa
. Uważano, że jednorożec może zostać oswojony tylko przez dziewicę; niektórzy chrześcijańscy twórcy postrzegali to jako alegorię relacji Jezusa z Matką Boską[].
O jednorożcach wspominał m.in.
Hugo od św. Wiktora
żyjący na przełomie XI i XII w., według którego były to istoty równie realne, jak słonie czy
hipopotamy
. O stworzeniach tych pisał także XIII-wieczny kronikarz
franciszkański
, Salimbene de Adam. Według niego jednorożca widział brat Iohanninus de Parma, pomagający chrześcijanom w niewoli u egipskich
Saracenów
[23].
Jednorożec pojawiał się także w średniowiecznych prawidłach miłości dworskiej (tzw. courtly love): XIII-wieczni
francuscy
pisarze, tacy jak Richard De Fournival i
Tybald IV
, twierdzili, że kobieta przyciągana jest do jej kochanka podobnie jak jednorogie stworzenie do dziewicy. Wraz z nastaniem
renesansu
motyw jednorożca nabrał więcej znaczeń nie związanych ze sferą religijną – stał się symbolem niewinnej miłości i szczęśliwego małżeństwa. Taką rolę odgrywa m.in. w Triumfie miłości
Francesco Petrarki
[].
Żydowski
kabalista
i filozof Avraham ben Hananiah Yagel (1553-1623) w swym traktacie na temat historii naturalnej Beis Ya'ar HaLevanon zawarł historię jednorożca sprowadzonego z Indii do Europy:
|
W naszych czasach, jeden re'em został sprowadzony do kraju Portugalii z wyspy indyjskiej, schwytanym będąc w pułapkę. Morscy podróżnicy później pokazywali jego wizerunek; jest większy od słonia, uzbrojonym w łuski na całym zadzie i z cienkim widocznym rogiem na nosie, którym toczy swe bitwy ze słoniem i innymi zwierzętami[24]. |
Yagel pisał o jednorożcu, który został podarowany królowi Portugalii
Manuelowi I Szczęśliwemu
przez gubernatora
Indii Portugalskich
Afonso de Albuquerque
. Było to pierwsze zwierzę tego rodzaju sprowadzone do Europu od czasów rzymskich. Własnego jednorożca mieli także posiadać na swych dworach inni monarchowie:
Edward IV York
,
Jakub III
,
Piotr Medyceusz
,
Filip II Hiszpański
, papieże
Klemens VII
i
Juliusz III
[20].
Marco Polo
w swoim Opisaniu świata przedstawiał jednorożce jako:
|
niewiele co mniejsze od słoni. Sierść mają podobną do bawolej, zaś nogi jak słonie. Mają róg jeden na czole bardzo wielki i czarny. Lecz mówię wam, że nie atakują rogiem tym, lecz językiem: gdyż na języku mają kły bardzo długie i rażą nie rogiem, lecz owymi kłami. Gdy chcą kogoś napaść, powalają go na ziemię, tratują ofiarą kolanami i rozrywają kłami. Głowę mają na kształt odyńca i zawsze noszą ją pochyloną ku ziemi; przebywają chętnie w błocie i mule. Szkaradny jest widok tego zwierzęcia. I całkiem nie są takie, jak to my w krajach naszych mówimy i opowiadamy twierdząc, że dają się chwytać dziewicom. Lecz mówię wam, że są zupełnym przeciwieństwem tego, co my opisujemy[25]. |
Podróżnik opisywał prawdopodobnie nosorożce. W
języku niemieckim
od XVI wieku słowo Einhorn ("jednorogi") używane było na określenie różnych gatunków nosorożców.
W 1503
Włoch
Lodovico de Varthema pisał o dwóch jednorożcach mieszkających w parku niedaleko
Mekki
. Według niego jeden z nich, starszy, był wielkości źrebaka i miał róg długości 4-6 stóp (ok. 1,2 - 1,8 m). Drugi miał być mniejszy i wyposażony w róg mierzący ok. 40 cm. Oba zwierzęcia miały zostać podarowane przez króla
Etiopii
sułtanowi
Mekki. W
somalijskim
porcie Zeila Varthema miał natomiast obserwować bydło z pojedynczymi rogami[26].
Polowanie na jednorożca
W legendach i podaniach tradycyjnym sposobem na schwytanie jednorożca było zastawienie na niego pułapki przy wykorzystaniu dziewicy. Jak pisał
Leonardo da Vinci
, opisując swój szkic Dama z jednorożcem, stworzenie to jest niezwykle dzikie, okrutne i nie potrafiące się kontrolować. Sytuacja taka zmienia się, gdy napotka na swej drodze dziewicę – wówczas łagodnieje i zasypia z głową opartą na jej kolanach. Dzięki temu myśliwi mogą je schwytać[27].
W latach 1495-1505 w
Południowych Niderlandach
powstała seria siedmiu późnogotyckich
gobelinów
zatytułowanych Polowanie na jednorożca, znajdująca się obecnie w
nowojorskim
Metropolitan Museum of Art
. Przedstawiają one bogato odzianych arystokratów, którym towarzyszą myśliwi i ogary; wszyscy oni biorą udział w polowaniu na jednorożca. Całość wykorzystuje także wzór
millefleur
. Wizerunki na kolejnych gobelinach prezentują zwabienie jednorożca przez damę, schwytanie go, pozorne uśmiercenie zwierzęcia (jednorożec jest zakrwawiony[28], otoczony psami myśliwskimi i ludźmi z pikami) oraz sprowadzenie go do zamku. Ostatni z wizerunków, najsłynniejszy, zatytułowany Jednorożec w niewoli, przedstawia stworzenie żywe, przykute do
granatowca
, otoczone ogrodzeniem na polu pełnym kwiatów. Wymowa poszczególnych gobelinów pozostaje niejasna[29].
Podobną wymowę posiada powstała w latach 40. XV w. seria sześciu rycin
francuskiego
Jeana Duvet
, który dzięki swoim dziełom zaczął być nazywany w XIX w. "Mistrzem Jednorożca"[30].
Inna słynna seria dzieł sztuki wykorzystujących motyw baśniowego zwierzęcia to seria sześciu gobelinów zatytułowanych
Dama z jednorożcem
, znajdujących się w
Musée de Cluny
w
Paryżu
. Powstały one przed 1500 r. również w Południowych Niderlandach, na zamówienie
lyońskiego
szlachcica Jeana Le Viste, który ofiarował je swojej żonie w prezencie ślubnym. Przedstawiają one alegorie pięciu zmysłów oraz Miłości. Na każdym z gobelinów pojawia się jednorożec[31][29].
Rogi jednorożca
Królewski tron
duński
wykonany był rzekomo z "rogów jednorożca". Z tego samego materiału wytwarzano także niektóre naczynia, ponieważ, jak wierzono, rogi jednorożca neutralizują wszelkie trucizny. Miały one także pozytywnie oddziaływać na męską
potencję
. Informacje takie przekazywał m.in.
Thomas Browne
w jego Pseudodixia Epidemica[32]. Rzekome części ciała i wydzieliny jednorożców, takie jak
mleko
, skóra i
podroby
, uważano za
afrodyzjaki
. Twierdzono także, że stworzenia te były w stanie wskazać, które kobiety były dziewicami, a które nie.
Sproszkowane rogi jednorożca miały być także niezawodnym środkiem przeciw
gorączce
,
epilepsji
i bólom
żołądka
. W średniowieczu środek ten był dwukrotnie droższy od
pereł
i trzykrotnie od
rubinów
. Handlował nim m.in. żyjący w XVII w.
gdański
kupiec Eustachy Holwell[23].
Rogi jednorożca można znaleźć m.in. w inwentarzu skarbca królewskiego na
Wawelu
. W 1475 znajdował się tam jeden taki przedmiot, w 1510 – dwa, a w 1532 – już trzy. Pierwszy z nich miał być biały, drugi czarny, a trzeci odznaczał się niezwykłą grubością. Ten ostatni miał dostarczyć na dwór królewski ok. 1530
rotmistrz
obrony potocznej,
starosta
barski
Bernhard von Prittwitz
(ok. 1500 – ok. 1563). W 1540 róg został podarowany przez
Zygmunta I Starego
cesarzowi
Ferdynandowi I Habsburgowi
. Obecnie znajduje się w
wiedeńskim
Kunsthistorisches Museum
[23].
Późniejsze czasy
Angielski podróżnik z XVII w.
Thomas Coryat
miał oglądać jednorożce na dworze indyjskich
Mogołów
w
Lahaur
[23].
Ok. 1630
jezuita
Jeronimo Lobo odnotował, że jednorożce występowały w dużej liczbie w Etiopii. Według jego opisu przypominały one gniade konie z czarnymi ogonami i długimi grzywami. Natomiast sprzed 1669 pochodzi opowieść o grupie portugalskich żołnierzy, którzy natknęli się na jednorożca w Etiopii[33].
W 1673 Olfert Dapper zapisał, że jednorożce miały zamieszkiwać lasy niedaleko
kanadyjskiej
granicy, prawdopodobnie w stanie
Maine
. Stworzenia te rzekomo przypominały konie, ale były
parzystokopytne
. Posiadały także długi i prosty pojedynczy róg na czole oraz ogon przypominający te, w które wyposażone są
dziki
. Najprawdopodobniej Dapper pisał o
łosiach
(Alces alces)[33].
W połowie XVIII w. francuski uczony, mnich Antoine Augustin Calmet, przytaczał imiona mężczyzn, którzy za jego życia mieli spotkać jednorożca[23].
Pod koniec XVIII wieku nieznany z imienia i nazwiska
Bur
miał zaobserwować szarego "jednorożca" w południowej
Afryce
. Zwierzę miało być parzystokopytne[33].
W 1820 John Campbell natknął się rzekomo na "prawdziwego jednorożca", zabitego przez mieszkańców południowej Afryki. Wedle jego relacji zwierzę miało metrowej długości głowę oraz podobnych rozmiarów róg, znajdujący się na czubku jego nosa[33].
W latach 20 XIX w.
niemiecki
przyrodnik i odkrywca Eduard Rüppell, a w 1848 baron von Müller pisali o "jednorożcach" podobnych do koni lub osłów, żyjących w
sudańskim
Kordofanie
. Według tego drugiego stworzenie nazywano A'nasa i było ono wyposażone w ruchomy róg[33].
W kwietniu 1843 Fulgence Fresnel,
francuski
konsul
w
Dżudda
(
Arabia Saudyjska
), pisał, że
Arabowie
często zabijali zwierzęta podobne do jednorożców we wschodnim
Czadzie
. Według jego opisu stworzenie takie wyglądało jak byk z nogami słonia, krótkim ogonem i pojedynczym ruchomym rogiem. Niemal całe ciało zwierzęcia miało być szare, za wyjątkiem przedniej jego części, które według opisu było barwy purpurowej[33].
Heraldyka
Jednorożec w heraldyce
|
Herb Królestwa Szkocji |
Herb Królestwa Szkocji
|
Herb hrabiów Badeni |
Herb hrabiów
Badeni
|
Herb Schondorf (Niemcy) |
Herb Schondorf (
Niemcy
)
|
Herb Gössendorf (Austria) |
Herb Gössendorf (
Austria
)
|
Herb Radislavic (Czechy) |
Herb Radislavic (
Czechy
)
|
Herb Mettmenstetten (Szwajcaria) |
Herb Mettmenstetten (
Szwajcaria
)
|
Herb gminy Ramosch (Szwajcaria) |
Herb gminy Ramosch (
Szwajcaria
)
|
Flaga Menaldumadeel (Holandia) |
Flaga Menaldumadeel (
Holandia
)
|
Herb Severínia (Brazylia) |
Herb Severínia (
Brazylia
)
|
Herb Hyon (Belgia) |
Herb Hyon (
Belgia
)
W
heraldyce
jednorożec przedstawiany jest jako koń z rozdwojonymi kopytami i brodą, ogonem lwa oraz wydłużonym rogiem na czole[34]. Ze względu na fakt, że to legendarne stworzenie było symbolem Chrystusa – wcielonego Boga – oraz alegorią nieokiełznanych sił natury, motyw ten nie pojawiał się zbyt często we wczesnej heraldyce. Rozprzestrzenił się on dopiero w XVI w.[34]. Jednorożec czasem pojawiał się z obrożą na szyi, co oznaczało, iż został okiełznany. Później częściej wykorzystywano motyw z fragmentem łańcucha zwisającego z obroży, na znak, iż stworzenie wyzwoliło się.
Najprawdopodobniej najbardziej znane wykorzystanie jednorożca to herb
Królestwa Szkocji
– dwa te stworzenia pojawiają się tam jako
trzymacze heraldyczne
. Podobnie jest w
herbie Wielkiej Brytanii
(gdzie rolę tą wypełniają
lew
i jednorożec). Król
Jakub VI
dodał szkockiego jednorożca do tego herbu jako trzymacza w miejsce
walijskiego
smoka
.
Jednorożec występuje także w
polskim
herbie szlacheckim
Bończa
i jego
odmianach
,
Ankwicz
(z
nobilitacji
galicyjskiej
),
klejnocie
herbu
Albiński
.
Jednorożec jest jednym z elementów herbu
gminy Jednorożec
jako
godło mówiące
.
Głowa
jednorożca widnieje w
herbie
Lidzbarka
i
powiatu Działdowskiego
, pół jednorożca to jeden z elementów
herbu
gminy Orońsko
i
herbu
gminy Zgierz
.
Pochodzenie legendy
Przez długi czas uważano, że jednorożce były realnymi stworzeniami, zamieszkującymi odległe krainy.
Benedykt Chmielowski
w
Nowych Atenach
pisał m.in.:
|
Wiele jest po [...] Pańskich skarbach i Aptekach tych rogów jednorożcowych, z których oczywista zdaje się wynikać prawda o jednorożcach, że są na świecie, ale ich bardzo mało, i w odległych, bo w Indyjskich i Etiopskich Krajach[23]. |
Później poszukiwania zwierzęcia lub zwierząt, które dały początek legendom o jednorożcach, miały wpływ na powstanie kilkunastu teorii na ten temat.
Rzekome dowody istnienia jednorożców
Z wielu prehistorycznych szczątków, znalezionych w Einhornhöhle (Jaskinia Jednorożca) w niemieckich górach
Harz
, część została w 1663 użyta przez burmistrza
Magdeburga
,
Otto von Guericke
do stworzenia "szkieletu" jednorożca. Miał on tylko dwie nogi i długi pojedynczy róg (będący siekaczem
narwala
). "Szkielet" został złożony ze skamieniałych kości
nosorożca włochatego
i
mamuta
. Zbadał go
Gottfried Leibniz
. Do tej pory wątpił on w istnienie jednorożców. Po przebadaniu "szkieletu", zmienił zdanie[35].
Georges Cuvier
utrzymywał, iż ze względu na to, że jednorożec miał rozdwojone kopyta, powinien także posiadać parzyste rogi. Dr Franklin Dove z Uniwersytetu Maine w latach 30. XX wieku znalazł jednak lukę w rozumowaniu Cuviera, stwierdzając, iż większości ludzi wydaje się, że rogi
parzystokopytnych
wyrastają wprost z
czaszki
, podczas gdy wzrost poroża rozpoczyna się pod postacią niezamocowanych fragmentów tkanek, które dopiero w następnej kolejności "zakorzeniają" się w kości. Jak stwierdził naukowiec, z powyższych względów położenie rogów jest podatne na zmiany naturalne lub sztuczne. W 1933 Dove przeprowadził eksperyment na jednodniowym cielęciu rasy Ayrshire - usunął chirurgicznie jeden z rogów, a zalążek drugiego przesunął na środek czoła. Gdy zwierzę rosło, wzmacniał się także róg, przyjmując formę pojedynczego, symetrycznego i mocnego tworu. Młody byk z powodzeniem używał go m.in. do walk z rywalami[36].
Elasmoterium lub nosorożec
Nosorożce (Rhinocerotidae) są jedynymi znanymi żyjącymi obecnie zwierzętami lądowymi mającymi pojedynczy róg. Z tego względu, jak również z faktu, iż starożytne legendy mówiły o
Indiach
jako miejscu występowania jednorożców, wysnuwa się często wniosek, iż obserwacje nosorożców dały początek tym podaniom. Podobnie jest z nosorożcem włochatym (Coelodonta antiquitatis), który żył w
epoce lodowcowej
w
Europie
.
Czasem sugeruje się, że opowieści o jednorożcach bazują na spotkaniach z wymarłym już dzisiaj
elasmoterium
, dużym
eurazjatyckim
stepowym nosorożcem. Nie przypominał on raczej konia, ale posiadał długi, pojedynczy róg na środku czoła. Elasmoterium wymarło mniej więcej w tym samym czasie, co i reszta ówczesnej megafauny z epoki lodowcowej[37]. Być może przetrwały one jednak wystarczająco długo, aby pojawić się w legendach np.
Ewenków
zamieszkujących południowo-środkową
Syberię
. Ich podania wspominają m.in. o ogromnym czarnym byku o pojedynczym rogiem na czole.
Narwal
Rzekome rogi jednorożca często były obiektem zainteresowania badaczy żyjących w
średniowieczu
i
renesansie
. Pojedyncze, wydłużone i spiralnie skręcone rogi można było odnaleźć w późniejszym czasie w różnego rodzaju gabinetach osobliwości. Był one prezentowane jako poroże legendarnych zwierząt. Rzekome rogi jednorożca uważano za niezwykle cenne przedmioty. Sądzono także, iż cechują się one niezwykłymi właściwościami. Dzięki temu
Wikingowie
i inne ludy z północy były w stanie sprzedawać kły narwali za
złoto
ważące wielokrotnie więcej niż same "rogi".
Prawdopodobnie jednorożec "narodził się", gdy ludzie antyku błędnie uznali znajdowane często śrubowato skręcone
siekacze
morskiego arktycznego walenia
narwala
(Monodon monoceros) za róg zwierzęcia lądowego. W 1577 podróżnik
Martin Frobisher
przywiózł z
Labradoru
taki "róg jednorożca" królowej
Elżbiecie I
. Monarchini przechowywała ten dar we własnym "gabinecie osobliwości"[38].
Prawda o prawdziwym pochodzeniu "rogów jednorożca" wychodziła na światło dzienne stopniowo. W 1555
szwedzki
duchowny, humanista i
kartograf
Olaus Magnus
zamieścił w jednym ze swoich dzieł (mapa Carta Marina) ilustrację przedstawiającą stworzenie przypominające rybę, o długim pojedynczym rogu na środku czoła. Dopiero w 1638
duński
zoolog
Ole Worm stwierdził, iż rogi uznawane za należące do jednorożców w rzeczywistości były siekaczami narwala[39].
Oryks
Oryks
(Oryx) jest
rodzajem
antylopy
posiadającym dwa długie, cienkie i ostro zakończone rogi. Pojawiły się sugestie, że zwierzę to, widziane z profilu i sporego dystansu, mogło zostać wzięte za stworzenie z pojedynczym rogiem. Przykładowo, w książce Peregrinatio in terram sanctam z 1486, będącej pierwszą pozycją podróżniczą, opisującą pielgrzymkę do
Jerozolimy
przez
Egipt
i górę
Synaj
, znajduje się wiele
drzeworytów
autorstwa Erharda Reuwicha (który brał udział w wyprawie). Przedstawiają one m.in. zwierzęta, które napotkano podczas podróży –
krokodyle
,
wielbłądy
i jednorożca – najprawdopodobniej oryksa[40]. Pomimo tego starożytni autorzy najczęściej z łatwością odróżniali ten rodzaj antylopy od legendarnego jednorożca.
Inne gatunki kopytnych
Jako inne gatunki ssaków kopytnych, które mogły być pierwowzorem legend o jednorożcach, wymieniane są:
eland
(Taurotragus oryx),
kudu wielkie
(Tragelaphus strepsiceros),
antylopa końska
(Hippotragus equinus),
cziru
(Pantholops hodgsonii),
osioł azjatycki
(Equus hemionus) i
tur
(Bos primigenius)[33]. Być może zwierzęciem takim była także kopalna antylopa Procamptoceras brivatense. Żyła ona w Europie w
plejstocenie
i posiadała długie cienkie rogi, umiejscowione bardzo blisko siebie. Widziane z daleka, mogły przypominać pojedynczy róg. Możliwe, że spotkanie ludzi z ostatnimi ocalałymi egzemplarzami tych zwierząt dało początek podaniom o jednorożcach[41].
"Jednorożce" stworzone przez człowieka
W biblijnej Księdze Daniela odnaleźć można zapis o koźle, który miał okazały róg między oczami[12]. Zainspirowany tym badacz starożytności Timothy Zell zajął się "produkcją żywych jednorożców". Modelował zalążki rogów młodych kozłów w ten sposób, że tworzyły one pojedynczy róg[42]. Zell przypuszczał, że podobne praktyki mogły mieć miejsce także w przeszłości. Według niego w ten sposób "tworzono" jednorogie zwierzęta, które wykorzystywały swe nietypowe poroże jako broń lub narzędzie. Zdaniem Zella średniowieczna sztuka często przedstawia jednorożce jako stworzenia stosunkowo niewielkie, parzystokopytne, z brodami, bardziej przypominające kozy niż np. konie. Kilka w ten sposób wyhodowanych "jednorożców" zostało przez niego sprzedanych do
amerykańskiego
cyrku Ringling Brothers and Barnum & Bailey[43].
Zaburzenia genetyczne
Być może początek legend o jednorożcach dały obserwacje zwierząt z zaburzeniami
genetycznymi
. W czerwcu 2008 we
włoskim
Prato
odkryto samca
sarny
(Capreolus capreolus) z
parostkiem
(występujący u
jeleniowatych
odpowiednik
rogu
) położonym na środku czaszki[44].
O ile obserwacje jeleniowatych z pojedynczym rogiem nie są bardzo rzadkim zjawiskiem, to umiejscowienie takiego poroża na środku czoła zwierzęcia jest zupełnie wyjątkowe. Fulvio Fraticelli, dyrektor zoo w
Rzymie
, stwierdził:
|
Ogólnie, róg znajduje się raczej po jednej stronie [głowy], niż pośrodku. To wygląda na skomplikowaną sprawę[45]. |
Fraticelli poinformował także, że nietypowe położenie rogu może być wynikiem jakiegoś urazu z przeszłości zwierzęcia. Obecność jednego "rogu" uznano za wadą genetyczną tego osobnika, ponieważ, jak się okazało, jego bliźniak posiada normalne poroże złożone z dwóch parostków.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Unicorn Seal, Mohenjo-daro
(
ang.
). Harappa. [dostęp 6 grudnia 2009].
- ↑
A Unicorn Seal
(
ang.
). Harappa. [dostęp 6 grudnia 2009].
- ↑
Hi 39:9-11
- ↑
Ps 22:21-22
- ↑
Ps 29:6
- ↑ 6,0 6,1
Lb 23:22
- ↑
Lb 24:8
- ↑
Pwt 33:17
- ↑
Ps 92:11
- ↑ Emil G. Hirsch, I. M. Casanowicz:
Unicorn
(
ang.
). Jewish Encyclopedia. [dostęp 6 grudnia 2009].
- ↑ Natan Slifkin: Sacred Monsters: Mysterious and Mythical Creatures of Scripture, Talmud and Midrash. Zoo Torah, 2007, s. 44. .
- ↑ 12,0 12,1
Dn 8:5
- ↑
Dn 8:20-21
- ↑ Ctesias:
Indica (Τα Ἰνδικά)
(
ang.
). [dostęp 6 grudnia 2009].
- ↑
Aristotle
:
On the Parts of Animals (Περι ζώων μορίων)
.
- ↑
Strabo
:
Geography
.
- ↑
Pliny
:
Natural History
.
- ↑
Aelian
:
On the Nature of Animals (Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος, De Natura Animalium)
.
- ↑
Aelian
:
On the Nature of Animals (Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος, De Natura Animalium)
.
- ↑ 20,0 20,1 George M. Eberhart: Mysterious Creatures. A Guide to Cryptozoology. Santa Barbara – Denver – Oxford: ABC Clio, 2002, s. 567. .
- ↑ Cosmas Indicopleustes:
Christian Topography
.
- ↑ Katarzyna Jażdżewska:
O pochodzeniu Fizjologa
(
pol.
). Warszawskie Studia Teologiczne. [dostęp 7 grudnia 2009].
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Rafał Jaworski:
Polskie tropy jednorożca
(
pol.
). Mówią Wieki. [dostęp 19 grudnia 2009].
- ↑ Natan Slifkin: Sacred Monsters: Mysterious and Mythical Creatures of Scripture, Talmud and Midrash. Zoo Torah, 2007, s. 45. .
- ↑ Natan Slifkin: Sacred Monsters: Mysterious and Mythical Creatures of Scripture, Talmud and Midrash. Zoo Torah, 2007, s. 48. .
- ↑ Lodovico de Varthema: The travels of Ludovico di Varthema in Egypt: Syria, Arabia Deserta and Arabia Felix, in Persia, India, and Ethiopia. A. D. 1503 to 1508. Ayer Publishing, 1963, ss. 48-49. .
- ↑ Ashmolean Museum:
Young woman seated in a landscape with a unicorn
(
ang.
). Universal Leonardo. [dostęp 18 grudnia 2009].
- ↑ Istnieją przypuszczenia, że czerwona ciecz na bokach stworzenia na gobelinie Walka jednorożca jest tak naprawdę sokiem z granatowca, uznawanego za symbol płodności.
- ↑ 29,0 29,1
Omnia nuda et aperta sunt ante oculis Eius
(
pol.
). [dostęp 10 grudnia 2009].
- ↑ Colin Eisler: Master of the Unicorn: The Life and Work of Jean Duvet. Abaris Books, 1978, ss. passim. .
- ↑
Tapestries, cloths and embroidery
(
ang.
). Musée national du Moyen Âge. [dostęp 10 grudnia 2009].
- ↑ Thomas Browne:
Pseudodoxia Epidemica
.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 George M. Eberhart: Mysterious Creatures. A Guide to Cryptozoology. Santa Barbara – Denver – Oxford: ABC Clio, 2002, s. 568. .
- ↑ 34,0 34,1 Stephen Friar: A New Dictionary of Heraldry. London: Alphabooks/A&C Black, 1987, ss. 353–354. .
- ↑ Robin Meadows:
The Unicorn, the Mermaid, and the Centaur
(
ang.
). Zoogoer, Listopad - Grudzień 2006. [dostęp 15 grudnia 2009].
- ↑
Dr Dove's Unicorn Bull
. [dostęp 15 grudnia 2009].
- ↑ Norman Owen-Smith: The interaction of humans, megaherbivores, and habitats in the late Pleistocene extinction. W: Ross D.E. MacPhee, Hans-Dieter Sues: Extinctions in Near Time: Causes, Contexts, and Consequences. Springer, 1999. .
- ↑ Auguste Vachon:
The unicorn in Canada
(
ang.
). Heraldic America. [dostęp 16 grudnia 2009].
- ↑
The most magical of teeth
(
ang.
). Curious Expeditions, 20 czerwca 2007. [dostęp 16 grudnia 2009].
- ↑
A Unicorn Sighted Near Mount Sinai
(
ang.
). The Einhorn (Unicorn) Press, 9 listopada 2009. [dostęp 16 grudnia 2009].
- ↑ George M. Eberhart: Mysterious Creatures. A Guide to Cryptozoology. Santa Barbara – Denver – Oxford: ABC Clio, 2002, s. 569. .
- ↑
Man Made Unicorns
(
ang.
). [dostęp 18 grudnia 2009].
- ↑
A Brief History of the Unicorn of English Lore
(
ang.
). [dostęp 18 grudnia 2009].
- ↑ Marta Falconi:
Single-horned 'Unicorn' deer is found in Italy
(
ang.
). ABC News za: The Associated Press. [dostęp 28 lipca 2008].
- ↑ Marta Falconi:
One-Horned 'Unicorn' Deer Born in Italy
(
ang.
). Discovery Channel, 11 czerwca 2008. [dostęp 16 grudnia 2009].
Bibliografia
-
Aelian
:
On the Nature of Animals (Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος, De Natura Animalium)
.
-
Aristotle
:
On the Parts of Animals (Περι ζώων μορίων)
.
- Thomas Browne:
Pseudodoxia Epidemica
.
- Cosmas Indicopleustes:
Christian Topography
.
- George M. Eberhart: Mysterious Creatures. A Guide to Cryptozoology. Santa Barbara – Denver – Oxford: ABC Clio, 2002. .
- Colin Eisler: Master of the Unicorn: The Life and Work of Jean Duvet. Abaris Books, 1978, ss. passim. .
- Stephen Friar: A New Dictionary of Heraldry. London: Alphabooks/A&C Black, 1987. .
- Ross D.E. MacPhee, Hans-Dieter Sues: Extinctions in Near Time: Causes, Contexts, and Consequences. Springer, 1999. .
-
Pliny
:
Natural History
.
- Natan Slifkin: Sacred Monsters: Mysterious and Mythical Creatures of Scripture, Talmud and Midrash. Zoo Torah, 2007. .
-
Strabo
:
Geography
.
Linki zewnętrzne